არქიეპისკოპოსი პავლე (ხორავა)
გზა - მართლად სავალი
გზა -
ნაწილი II
გრანდიოზული დივერსია
გრანდიოზული დივერსია
17-ე საუკუნის რუსეთის საეკლესიო რეფორმის მიზეზები და შედეგები მსოფლიო მართლმადიდებლობისთვის. ძველმართლმადიდებლობის დოგმატურ-კანონიკური და ისტორიულ-ლიტურგიკული გამართლება
მკითხველო, წინამდებარე წიგნი, რომლის ინტერნეტ-ვერსიასაც ჩვენს ოფიციალურ საიტზე გთავაზობთ, მართლმადიდებლური სარწმუნოების საძირკვლის გამაგრების, შენთვის ჭეშმარიტი ქრისტეანული გზის ჩვენებას ისახავს მიზნად. აქ თავმოყრილია დიდძალი კვლევითი მასალა, რომელიც ეხება დოგმატიკის, ლიტურგიკის, ეკლესიის ისტორიის და ესქატოლოგიის სფეროებს. წიგნი მდიდარია ფაქტობრივი და დოკუმენტური მასალით და მოიცავს პერიოდს I საუკუნიდან ვიდრე XXI საუკუნემდე. ავტორი გვაძლევს ნათლისღების საიდუმლოს, სხვადასხვა ლიტურგიკული წეს-ჩვეულების, 17-ე საუკუნის საეკლესიო რეფორმისა და მისი შედეგების შემჭიდროებულ, მაგრამ ამავე დროს ღრმა ანალიზს.
წიგნში მხილებულია ძველმართლმადიდებლური ეკლესიის წინააღმდეგ მიმართული ცილისწამებებისა და ბრალდებების უსაფუძვლობა; ავტორის მიზანია, ჭეშმარიტების ერთგულ ყოველ ქრისტეანს მიუთითოს გზა მართლად სავალი. იმის გასარკვევად, რომ ეს გზა სწორედ ძველმართლმადიდებლურ ქრისტეანობასთან მიდის, არა მარტო აქ მოტანილი საეკლესიო წესებისა და სხვადასხვა მოვლენის განმარტება დაგეხმარება, არამედ კრებულში თავმოყრილი სადისკუსიო მასალებიც დიდად წაგადგებგა და ორ მოპაექრე მხარეს შორის მტყუან-მართლის გარჩევაც არ გაგიჭირდება.
წიგნის პირველი ნაწილი ეძღვნება ნათლისღების საიდუმლოს, მისი შესრულების კანონიკურ და არაკანონიკურ ფორმებს; მეორე ნაწილი - 17-ე საუკუნის რუსეთის საეკლესიო რეფორმას და მის შედეგებს როგორც საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის, ასევე მსოფლიო მართლმადიდებლობისთვის; მესამე ნაწილი კი მთლიანად ეძღვნება ეკლესიის უძლეველობას.
ჭეშმარიტი ქრისტიანული სიყვარულით უძღვნის ამ წიგნს ძველმართლმადიდებლური ეკლესიის არქიეპისკოპოსი პავლე (ხორავა) წმიდა სარწმუნოების გზაზე შემდგარ ყოველ მართლმადიდებელს.
წიგნი გამოიცა ძველმართლმადიდებელ ქრისტეანთა შემოწირულობით.
თავი III
___________________________________________________________________________________________________________________________________
გრანდიოზული დივერსია, ანუ XVII საუკუნის რეფორმის პოლიტიკური საფუძველი
"ამრიგად, იეზუიტები - აი, ვინ გეგმავდა რუსეთის ეკლესიის "რეფორმას", ვითომდა რუსული და ბერძნული საღვთისმსახურებო პრაქტიკის იდენტურობისთვის! და მართლმადიდებლობის მტრებმა ნიკონამდე დიდი ხნით ადრე დაიწყეს მუშაობა "რეფორმის" მოსამზადებლად.
რუსეთის საქმეებში თვითმარქვიას (იგულისხმება მეფე ცრუ-დიმიტრი - არქიეპ. პ.) გამოყენების გეგმა აღმოცენდა იმავე იეზუიტებში. 1606 წელს ფლორენციაში გამოჩნდა იდუმალი წიგნი "საკვირველ ყმაწვილზე" დიმიტრიზე, რომელიც უგლიჩში სასწაულებრივად გადაურჩა დაქირავებულ მკვლელებს, რათა მემკვიდრეობის უფლებით დაეკავებინა მოსკოვის სამეფო ტახტი. ისტორიკოსების მიერ დამტკიცებულია, რომ ამ თხზულების ავტორი იყო იეზუიტი ანტონიო პოსევინო. წიგნი მალე გადათარგმნეს ყველა ევროპულ ენაზე, და მაშინვე ცრუ-დიმიტრი ლამის ყველაზე პოპულარული გახდა კათოლიკურ ევროპაში.
ბრაუნსბერგის იეზუიტურმა კოლეგიამ მოამზადა მქადაგებელთა მთელი არმია, რომლებიც ცრუდიმიტრის ოთხთვალებით შევიდნენ მოსკოვში.
ცრუდიმიტრს ხელმძღვანელობდა თვით პოსევინო, რომელიც ასწავლიდა მას, როგორ მოქცეულიყო რუსეთი, რა ელაპარაკა, რაზე დაედუმა. შესაძლებელია, რომ ზემოთმოტანილი წერილობითი ინსტრუქციის ავტორიც პოსევინო იყოს.
წარმატებებით დაბრმავებულმა და გათავხედებულმა თვითმარქვიამ, როგორც ჩანს, გადაწყვიტა, რომ უკვე შეიძლება იოლად გავიდეს "უმნიშვნელო" საეკლესიო რეფორმების გარეშეც, რომელმაც მიზნად უნდა დაისახოს რუსული და ბერძნული ღვთისმსახურების იდენტიფიცირება. ის პირდაპირ წერდა რომის კურიას: "ღვთის წყალობით, ჩვენ თვითონ მივიღეთ ეკლესიათა გაერთიანება და ახლა მყარად გადავწყვიტეთ რომ მოსკოვის მთელი სახელმწიფო რომის საწმუნოებაზე გადავიყვანოთ და რომაული ტაძრებიც ავაშენოთ" ("А мы сами Божьей милостью соединение (церквей) сами приняли, и станем теперь накрепко промышлять, чтобы все государство московское в одну веру римскую всех при¬вести и костелы римские устроить").
თვითმარქვიობა ჩაფლავდა. მაგრამ საეკლესიო "რეფორმის" იდეა წარმატებით იქნა განხორციელებული ნახევარი საუკუნის შემდეგ და, რა თქმა უნდა, ეგნატე ლოიოლას ორდენის საიდუმლო აგენტების, ანუ იეზუიტების დახმარებით.
ჰქონდა თუ არა ნიკონს კავშირი იეზუიტებთან? ნიკონის საქმიანობის საერთო ლათინურ მიმართულებაზე, მის "რეფორმებსა" და მსჯელობებზე ლაპარაკობს ყველა ობიექტური ისტორიკოსი და მკვლევარი. ი. ფ. სამარინის თქმით, ნიკონს სურდა "რუსეთში დაეფუძნებინა კერძო ეროვნული პაპიზმი".
პაპიზმის ცენტრალური ნერვია პაპის მეთაურობა; პაპი - ქრისტეს ადგილნაცვალია დედამიწაზე; პაპი - ეს არის ეკლესიისა და სახელმწიფოს მეთაური. პაპიზმი - ეს, უპირველეს ყოვლისა, არის პრეტენზია იმაზე, რომ სასულიერო დასს ეკუთვნის პოლიტიკური ძალაუფლება, ეს არის სასულიერო და საერო ხელისუფლებათა ერთობა პაპის - მღვდელმთავრისა და მეფის ხელში. როგორც ვხედავთ, იგივე პრინციპები ამოძრავებს ნიკონსაც.
ნიკონის პაპოცენტრიზმი სრულიად გამოვლინდა ხელისუფლებაში მისი ყოფნის პერიოდში. როგორც ისტორიკოსი ამბობს, «მაღალი სასულიერო მნიშვნელობა ნიკონისთვის გადავიდა მეორე პლანზე და ის ჩააფრინდა საერო ხელისუფლებას", მიიღო "დიდი ხელმწიფის" (великий государь), ანუ ქვეყნის მთავარი მმართველის, მთავარი პატრონის ტიტული", მოისურვა, გამხდარიყო "ნამდვილი დიდი ხელმწიფე". და ფაქტობრივად, იყო კიდევაც - ამაოდ როდი უთხრა მას ივანე ნერონოვმა: "რა პატივია შენთვის, წმიდაო მეუფეო, ყველასთვის რომ საშიში გამხდარხარ?.. მიკვირს: ხელმწიფის ძალაუფლება უკვე არ ისმის, ყველას შენი ეშინია, და შენი მსახურები მეფის მსახურებზე საშიშნი არიან". "ის საკუთარ თავს ყველაფრის უფლების მქონედ მიიჩნევდა"», - ამატებს ისტორიკოსი (Соловьев. Указ. соч. Т. 11. С.211).
გაცხარებულ პოლემიკაში ნიკონმა ერთხელ პირდაპირ განაცხადა: "რატომ არ უნდა მივიჩნიოთ პაპი კეთილად? იქ არიან მოციქულთა თავნი პეტრე და პავლე, და ის მათ ემსახურება". ნიკონს განზრახულიც კი ჰქონდა, პაპის სამსჯავროს დაქვემდებარებოდა! კათოლიკეების მიბაძვით მან პრაქიკაში დანერგა ოთხკიდურიანი ჯვარი, ჯვრის ტარება პატრიარქის წინაშე და მრავალი სხვა. მოსკოვის 1666-67 წლის კრებაზე აღმოსავლეთის პატრიარქებმა უბრძანეს თავიანთ არქიდიაკვანს აეღო ჯვარი ნიკონის დიაკვნისგან და უთხრეს: "არც ერთ მართლმადიდებელ პატრიარქს არა აქვს ჩვეულებად, მის წინაშე ატარონ ჯვარი. ნიკონმა ეს ლათინებისგან გადმოიღო" (Макарий (Булгаков). Указ. соч. Кн.7. Т. 12).
ცნობილი ფილოსოფოსი ვლადიმირ სოლოვიოვი აღნიშნავს, რომ ინგლისელმა მეცნიერმა პალმერმა, რომელმაც ექვსი ტომი გამოსცა ნიკონის საქმესთან დაკავშირებით სათაურით "პატრიარქი და მეფე" (ლონდონი, 1876), ნიკონისადმი ასეთი დიდი ინტერესი გამოიჩინა ამ უკანასკნელის ლათინური მიმართულების გამო (Соловьев B. ჩ. Соч. Т.5).
მეტიც, თერაპონტის მონასტერში ყოფილი პატრიარქის ყოფნის დროს გავრცელდა სერიოზული ჭორი იმის შესახებ "ნიკონს პაპობა სურს". შემდეგში გაირკვა, რომ ჭორები უსაფუძვლო როდი ყოფილა. ახალგაზრდა მეფის თევდორე ალექსის ძის აღმზრდელი სიმეონ პოლოცკი (სიტნიანოვიჩ-პეტროვსკი) ნამდვილად არწმუნებდა თავის მოწაფეს, "დაებრუნებინა ნიკონი მოსკოვში და მიეცა მისთვის პაპის ტიტული" (ТатищевВ.Н. История Российская с самых древнейших времен. М.,1992. Т.1).
უეჭველად, ნიკონი კარგად იცნობდა იეზუიტების სწავლებას, რასაც მისი საქმიანობაც ადასტურებს.
"მხილებით ღვთისმეტყველებაში" იეზუიტების დამოკიდებულებაზე ცრუფიცობასთან ნათქვამია შემდეგი: "იეზუიტები პირდაპირ ასწავლიან სიცრუეს და ამტკიცებენ, რომ შეიძლება უცოდველად დამალო სიმართლე ან თქვა რამე ერთი აზრით და ამავე დროს იგულისხმო სულ სხვა რამ" (Епифанович. Л. Записки по обличительному богословию. Новочеркасск, 1897). ამ ხრიკს ნიკონიც ხშირად იყენებდა. ასე, მაგალითად, როგორც მიტროპოლიტი მაკარი (ბულგაკოვი) ჰყვება: «1663 წელს ივან სიტინმა მეფეს გაუგზავნა სავედრებელი არზა, სადაც წერდა, რომ ნიკონი აწამებს მის გლეხებს, ხოლო ზოგიერთები ჩამოახრჩო კიდეც. ნიკონმა ამაზე მეფეს უპასუხა: "წმიდა სახარებაზე ვმოწმობ, რომ მე სულ არ ვიცი ეგ საქმე, ის ვიღაც უცხოტომელმა ჩაიდინა..." მაგრამ, როდესაც ნიკონი აშკარად ამხილეს სიცრუეში, მან თქვა: "მე სახარება მხოლოდ იმაში დავიმოწმე, რომ ტბაზე გლეხები უცხოტომელმა დახოცა ქურდობისთვის, და არა იმაში, რომ ისინი მონასტერში მოკლეს. აქ მართლაც მე გავეცი მათი მსუბუქად გაროზგვის განკარგულება მათი კადნიერებისთვის ჩემს წინაშე"» (Макарий. Указ. соч. Т. 12).
თვალში საცემია ნიკონის მისწრაფება, შემოეკრიბა იეზუიტები. ასე მაგალითად, მან მოსკოვში მოიწვია პაისი ლიგარიდი. 1657 წ. ნიკონი ლიგარიდს წერს: "გვსმენია შენს გონიერებაზე ბერ არსენისგან, და რომ გსურს ჩვენი, დიდი ხელმწიფის ნახვა: ჩვენც გვსურს შენი სიყვარულით მიღება, ჩვენო საყვარელო და სულით თანაზიარო შვილო" ("Чадо наше по духу...") (Соловьев. Указ. соч. Т. II. С. 227).
"სულიერი თანაზიარობა"... იმაში ხომ არ გამოიხატა ეს თანაზიარობა, რომ არსენი ბერძენი და პაისი ლიგარიდი ორივე სწავლობდნენ რომში და ორივენი იეზუიტების აღზრდილები იყვნენ?
კონსტანტინოპოლის პატრიარქი დიონისე ასე ახასიათებდა ლიგარიდს: "პაისი ლიგარიდი - ეს არის არა კონსტანტინოპოლის საყდრის შტო, მე მას მართლმადიდებელს არ ვუწოდებ, რადგან მრავალთაგან მესმის, რომ ის არის პაპისტი და მზაკვარი ადამიანი". მასზე შემორჩენილი მონაცემებით, ლიგარიდი 1641 წლიდან გაგზავნილი იყო აღმოსავლეთში კათოლიკური მისიით (Богословские труды. М.1983. №24. С. 150). შემდეგში გაქნილი იეზუიტი დაიკავებს უფრო ძლიერი პარტიის, ანუ ნიკონის მოწინააღმდეგეთა მხარეს.
იეზუიტების გეგმა, რომელიც გადმოცემულია თვითმარქვიასთვის დაწერილ ინსტრუქციაში, შესრულდა ნახევარი საუკუნის შემდეგ. ნიკონო-ალექსეევური "რეფორმის" გასაოცარი დამთხვევა ამ ინსტრუქციის ყველა პუნქტთან კიდევ ერთხელ მოწმობს იმაზე, რომ განხეთქილება, უპირველეს ყოვლისა, იყო სამხრეთ-დასავლურ იეზუიტთა ექსპანსიის შედეგი. და განსაზღვრული აზრით, ნიკონისა და მეფე ალექსის წყალობით, ნიკონო-ალექსეევური "რეფორმა" უნდა ჩაითვალოს როგორც შემდგარი, გლობალური იდეოლოგიური დივერსია რუსეთის ეკლესიის წინააღმდეგ. შემთხვევით როდი აქებს და ადიდებს კათოლიციზმი მთელი ბოლო სამი საუკუნის განმავლობაში ამ თავის ზეგავლენის აგენტებს და ყოველმხრივ ცდილობს არა მარტო მათ რეაბილიტირებას, არამედ მათ კანონიზაციასაც კი.
მართლმადიდებლობის თანამედროვე მტრებს ნიკონის რეაბილიტაცია სჭირდებათ ძირითადად ორი მიზეზით. პირველი, ნიკონის ამაღლება გაზრდის უფსკრულს ძველმოწესეებსა და ე. წ. ახალმოწესეებს შორის, რითაც შემცირდება რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის განხეთქილების შედეგების ლიკვიდაციის შანსები. მეორეც, ნიკონის ლათინური მიმართულება ხელს აძლევს მათ, ვინც რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიას უბიძგებს კათოლიციზმთან შეერთებისკენ, მოკლედ რომ ვთქვათ, მართლმადიდებლობის მტრებს მიზეზები და მიზნები იგივე აქვთ, რაც ადრე ჰქონდათ.
დღეისთვის ცნობილია, რომ იეზუიტების დასაყრდენი იყო არა მარტო ცალკეული ბერძენი იერარქები, არამედ ზოგიერთი აღმოსავლელი პატრიარქიც. "სარწმუნოების ზოგიერთი უმნიშვნელო საკითხის შესახებ, რომელიც საჭიროებს გარდაქმნას" პირველად ალაპარაკდა იერუსალიმის პატრიარქი, რომელიც მოსკოვში 1649 წელს ჩამოვიდა. ბერძნული სამღვდელოება მას მხარს უჭერს, ხოლო ნიკონის უახლოესი გარემოცვიდან ეპიფანე სლავინეცკი, ასევე იეზუიტების მოწაფე, როგორც ოფიციალურ პირს და განსწავლულ თეოლოგს სთავაზობს რეფორმას.
"ამ კანონის შესრულება უნიის მომხრე სანდო ადამიანებს დაეკისროს". ასეთი "სანდო" ადამიანებიც გამოძებნეს. ესენი აღმოჩნდნენ ერეტიკოსი არსენ ბერძენი, რომელსაც რეკომენდაცია გაუწია იმავე პატრიარქმა პაისიმ და ეპიფანე სლავინეცკი; მოგვიანებით ამ საქმეს შეუერთდებიან პაისი ლიგარიდი და სიმეონ პოლოცკი.
"დაარსდეს სემინარიები, რისთვისაც უცხოეთიდან იქნენ მოწვეული განსწავლული, მაგრამ საერო პირები" და სემინარიებიც დააფუძნეს, ადამიანებს მოუწოდეს უცხოეთიდან, კერძოდ, ძმებ ლიჰუდებს, ვენეციისა და პადუის იეზუიტური კოლეგიის აღზრდილებს, რომლებმაც სემინარიებიც დასავლური სქოლასტიკური სკოლების მიხედვით დააფუძნეს და უცხოეთიდან განსწავლული მასწავლებლებიც მოიწვიეს, რომლებიც ხელმძღვანელობდნენ მოსკოვის სასულიერო აკადემიას (1701 წლამდე) და ნიკონის "რეფორმას" ცხოვრებაში 15 წლის განმავლობაში ამკვიდრებდნენ.
აი, რას წერს კათოლიციზმის, კერძოდ კი იეზუიტების შესახებ მიტრ. მაკარი (ბულგაკოვი): "საყოველთაო ეკლესიიდან გამოყოფის დღიდანვე რომაელი მღვდელმთავრები მუდმივად შეპყრობილნი იყვნენ იმ აზრით, როგორმე დაექვემდებარებინათ მართლმადიდებლური აღმოსავლეთი და კერძოდ მართლმადიდებლური რუსეთი, რასაც მათი განუწყვეტელი მცდელობები ადასტურებს. მაგრამ არასოდეს ეს მცდელობანი ისე ძლიერი არ ყოფილა, არასოდეს ისე ახლოს არ მისულა გამარჯვებასთან და არასოდეს ისე საშიში არ შექმნილა მართლმადიდებლობისთვის, როგორც XVI ს-ში. საბერძნეთში მათ ხელს უწყობდა იმპერიის დაცემა (1453 წ.) და ამით გამოწვეული განათლების დაკნინება; რუსეთის განათლების არასაკმარისი დონე და მისი დასავლეთი ნაწილის მიერთება პოლონეთთან (1569 წ.). როგორც აქ, ასევე იქ მთავარ იარაღს წარმოადგენდა იეზუიტთა ახალდაფუძნებული (1540 წ.) ორდენი. ისინი სწრაფად შეიჭრნენ პოლონეთსა და დასავლეთ რუსეთში, დააფუძნეს თავიანთი სკოლები პოლოცკში, ვილნოსა და ვოლინში მართლმადიდებელთა შვილების იეზუიტური სულისკვეთებით აღსაზრდელად; ყველგან ავრცელებდნენ თხზულებებს აღმოსავლეთის ეკლესიის წინააღმდეგ, რათა თავიანთ ქსელში მოესათხევლებინათ მოზრდილებიც, რომლებიც საკუთარ თავს დაბადებიდანვე მართლმადიდებლებად მიიჩნევდნენ. ავადსახსენებელი უნიაც, რომელიც რუსეთის დასავლეთ ნაწილში გაჩნდა XVI ს-ის მიწურულს, ამ ღონისძიებათა პირველი ნაყოფი გახლდათ. ასევე სწრაფად შეიჭრნენ ლოიოლას ღირსეული მოწაფეები საბერძნეთში, დააფუძნეს თავიანთი სასწავლებლები გალატსა და კონსტანტინოპოლშიც კი, თავს ყმაწვილთა უანგარო მასწავლებლებად ასაღებდნენ, ცდილობდნენ ყოფილიყვნენ ერის მოძღვარნი, სინამდვილეში კი მართლმადიდებლობის საწინააღმდეგო თხზულებებს ავრცელებდნენ; ამასთან, საბერძნეთის საზღვრებს გარეთ, დასავლეთის ცნობილ უნივერსიტეტებსა და აკადემიებში, საითკენაც საკუთარი სასწავლებლების არქონის გამო ისწრაფოდნენ ცოდნას მოწყურებული ბერძენი ახალგზრდები, შეუმჩნევლად იჟღინთებოდნენ იმავე ლათინური სულისკვეთებით და იეზუიტთა იმავე ქსელში იბლანდებოდნენ. პაპმა გრიგოლ XIII-მ თვით რომში დააფუძნა ბერძნული კოლეგია, სადაც უანგაროდ ზრდიდა ყველა იქ მისულ რუსსა და ბერძენს. ვატიკანის მთელი ეს გაძლიერებული საქმიანობა აიხსნება ლუთერის რეფორმით: უამრავი სულიერი შვილის გამოკლების შემდეგ, პაპები თავიანთი დანაკლისის შევსებას აღმოსავლეთის ეკლესიათა დამორჩილებით ცდილობდნენ და ამისთვის არანაირ საშუალებას არ ერიდებოდნენ" (Макарий (Булгаков), митр. Православно-догматическое богословие. М.,1890. Т. I. С.54-56).
ამას შეიძლება დავამატოთ ისიც, რომ იეზუიტები დამკვიდრდნენ მოსკოვსა და რუსეთის სხვა ქალაქებშიც და, რაც მთავარია, რუსეთის სასულიერო სკოლებშიც.
როგორც ტექსტების შედარება ცხადყოფს, რუსეთში მიმდინარეობდა არა საღვთისმსახურებო წიგნების შესწორება, არამედ მათი შეერყვნა. "შესწორების" უგვანობა აიხსნება იმით, რომ ნიმუშებად აიღეს იმდროინდელი ბერძნული წიგნები, რომლებიც იეზუიტურ (ვენეციისა და პარიზის) ტიპოგრაფიებში იყო დასტამბული.
თანამედროვე ძველმოწესეები წერენ: "1654 წლის კრებამ გადაწყვიტა, საღვთისმსახურებო წიგნები გაესწორებინათ "ძველი სლავური და ბერძნული ხელნაწერი წიგნების მიხედვით". კრების 35 წევრიდან "თანხმობა" განაცხადა მხოლოდ 29-მ, მიუხედავად იმისა, რომ მონაწილეებს საგულდაგულოდ არჩევდნენ და თან აშინებდნენ. შეაგროვეს ათასობით წიგნი, მაგრამ მათ დამუშავებას წლები მოუნდებოდა. მაშინ პატრიარქმა უბრალოდ ბრძანა ძველი სლავური და ბერძნული წიგნების ნაცვლად გამოეყენებინათ ვენეციასა და დასავლეთის სხვა ქალაქებში გამოცემული წიგნები, ანუ მიიღო 1654 წლის კრების მიერ გამოტანილი დადგენილების საწინააღმდეგო გადაწყვეტილება" (Православный старообрядческий церковный календарь на 1986 г. (Белокриницкое согласие)).
მაგრამ, როგორც შემდეგში გაირკვევა, "ათასობით ძველი წიგნი შეგროვდა" არა წმიდა ტექსტების შესასწორებლად, არამედ მხოლოდ და მხოლოდ სათაღლითოდ, რათა მოეტყუებინათ იმდროინდელი საზოგადოება, თითქოსდა წიგნებს ძველი ხელნაწერების მიხედვით ასწორებდნენ. საღვთისმსახურებო პრაქტიკის უნიფიკაციის ჩატარება თანამედროვე ბერძნების პრაქტიკის მიხედვით სამეფო კარზე უკვე გადაწყვეტილი იყო ჯერ კიდევ ნიკონის გაპატრიარქებამდე და რამდენიმე წლით ადრე ამისთვის გატარდა მთელი რიგი ღონისძიებები (თუ როგორ მზადდებოდა რეფორმა, იხ. ბ. კუტუზოვის ხს. ნაშრომის 18-ე თავი). მოკლედ, ყველაფერი კეთდებოდა იეზუიტების ცნობილი ინსტრუქციის შესაბამისად: "გამოიცეს კანონი, რათა რუსულ ეკლესიაში ყველაფერი აიგოს ბერძენ მამათა კრებითი დადგენილებების თარგზე".
მაშ, რას ნიშნავდა რუსეთის საღვთისმსახურებო ტექსტების უნიფიცირება იმდროინდელ ბერძნულ ტექსტებთან?
"კათოლიკეებთან ბერძნების ორი უნიის შემდეგ (ლიონის უნია 1274 წელს და ფერარო-ფლორენციისა - 1439 წ.) და ასევე თურქების 200 წლიანი ბატონობის შემდეგ ბერძნები საგრძნობლად დასცილდნენ მართლმადიდებლობის სიწმიდეს. უკვე ფერარო-ფლორენციის უნიის შემდეგ ფაქტობრივად გაიხლიჩა რუსეთისა და კონსტანტინოპოლის ერთობა. 1453 წელს კონსტანტინოპოლის დაცემა რუსეთში გაიგებოდა, როგორც ღმრთის მიერ ბერძნების დასჯა მართლმადიდებლობის გამცემლობისთვის. ბერძნებმა უღალატეს მართლმადიდებლობას ან ფლორენციის კრების შემდეგ "მერყეობდნენ" სარწმუნოებაში - ასეთი იყო მრავალი რუსის აზრი თვით "რეფორმის" დაწყებამდე მცირე ხნით ადრე. დაახლოებით 1480 წელს სამღვდელმთავრო ფიცში გაჩნდა კრულვითი აღთქმა: არ მიიღონ ბერძნები არც მიტროპოლიაში და არც საეპისკოპოსოებში, რადგან ისინი უსჯულო მეფის ძალაუფლების ქვეშ იმყოფებოდნენ" (История Русской Церкви. Конспект лекций МДС. 2 класс. 1985) (ბ. კუტუზოვი. დასახ. შრ.).
როგორ მოხერხდა ორი საუკუნის შემდეგ ბერძნებს ისე ჩაეგდოთ ხელში რუსები, რომ მათ საბედისწერო "რეფორმისკენ" უბიძგეს? გადამწყვეტი როლი ამ პროექტში ითამაშა რუსეთის მეფის წინამძღოლობის ეგიდით ერთიანი მათლმადიდებლური იმპერიის შექმნის იდეამ. ამ იდეის თანახმად, მსოფლიო მართლმადიდებლობისთვის რომ ეხელმძღვანელა, რუსის მეფე კონსტანტინე დიდის ბიზანტიური ტახტის მემკვიდრე უნდა გამხდარიყო. "უმორჩილესი" მეფე ალექსი მიხეილის ძე პირველი იყო რუს მეფეთაგან, რომელმაც სერიოზულად გადაწყვიტა, განეხორციელებინა ეს ილუზორული პროექტი, რათა "ნეობიზანტიური" იმპერიის ახალგამოჩეკილი ვასილევსი გამხდარიყო.
ამ ბოლო დრომდე ისტორიკოსები მიიჩნევდნენ, რომ ეს იდეა რუსებს აღმოსავლელმა პატრიარქებმა შესთავაზეს. იერუსალიმის პატრირქი პაისი 1649 წელს მეფე ალექსის წერდა: "უწმიდესი სამება... კეთილად ღირსგყოფთ თქვენ მიიღოთ თქვენი პაპის (прадеда вашего), უდიდესი მეფის კონსტანტინეს უზენაესი საყდარი, რათა უკეთურთა ხელთაგან და მძვინვარე მხეცთაგან გაათავისუფლოთ ღვთისმოსავი და მართლმადიდებელი ქრისტიანები".
ოთხი წლის შემდეგ ყოფილი კონსტანტინოპოლელი პატრიარქი ათანასე პატელარი ამბობს, რომ ბერძნებს რუსის მეფის სახით ჰყავთ "მყარი სვეტი და საწმუნოების სიმტკიცე, შემწე და თანამდგომი უბედურებებსა და შეჭირვებებში, თავშესაფარი და გამათავისუფლებელი".
ცნობილი ისტორიკოსის ე. შმურლოს გამოკვლევით როგორც ათანასე პატელარი, ასევე კონსტანტინოპოლის ყოფილი პატრიარქი პართენი - ორივენი "გალათინებული" და კათოლიკურ წრეებს დაახლოვებული იერარქები იყვნენ (Мельников Ф. Е. Краткая история древлеправославной (старообрядческой) Церкви. Барнаул, 1999. С.20).
იერუსალიმის პატრიარქი პაისი წინაპირობად სთავაზობს მეფეს არსებით "წვრილმანს", კერძოდ, მოაცილოს ერთგვარი განცალკევებულობა, რომელიც რუსულ საღვთისმსახურებო წეს-ჩვეულებებში შეიმჩნევა ბერძნულ, ბალკანურ და უკრაინულ მართლმადიდებლობასთან შედარებით. სხვაგვარად როგორ იქნებაო შესაძლებელი, ბიზანტიელი იმპერატორების მსგავსად, გახდე ყოველთა "რომაელთა", ანუ აღმოსავლელ ქრისტიანთა მეთაური?
ეს იყო უდიდესი საცთური: ერთი მხრივ - კონსტანტინოპოლის ტახტი, მეორე მხრივ - რეფორმა "სარწმუნოების ზოგიერთ უმნიშვნელო საკითხთან დაკავშირებით, რომელიც გარდაქმნას ითხოვს".
ერთი მხრივ, გასაგებია ბერძენ იერარქთა დაინტერსება ოსმანთა უღლისგან გათავისუფლებაში, მეორე მხრივ კი - ასევე არ შეიძლება დავაკნინოთ ამ იერარქებზე არსებული უეჭველი ზეგავლენა ისეთი მძლავრი და იმ დროს ყველგანმყოფი, განსაკუთრებით კი აღმოსავლეთში დაბუდებული ორგანიზაციისა, როგორიც იეზუიტების ორდენია.
ადვილი წარმოსადგენია, როგორი სიხარბით ჩაებღაუჭა "ბერძნული პროექტის" (ეკატერინეს დროინდელი ტერმინია) იდეას პატრიარქი ნიკონი. აქ ყველაფერი სუნთქავდა მისი სულისკვეთების მიხედვით - მართლმადიდებლური იმპერია, კონსტანტინოპოლის საყდარი; ის იყო მეორე "დიდი ხელმწიფე" და ოცნებობდა პირველობაზე. როგორც ჩანს, ორივე მმართველს სული შეეკრა დიადი და სხივმოფენილი პერსპექტივების წარმოდგენით, რომლებიც მათ დახვეწილმა მატყუარებმა დაუხატეს, და "ბერძნულმა პროექტმა" თანდათანობით დაიპყრო მეფისა და პატრიარქის აზრი და გული. ნაწილობრივ ამითი აიხსნება ის მძვინვარება და უმაგალითო სისასტიკე, რომლითაც ნიკონი და მეფე ნერგავდნენ რეფორმას ცხოვრებაში - მეფეს ვარდისფერებში ელანდებოდა კონსტანტინოპოლის საიმპერატორო ტახტი, ხოლო პატრიარქს - მსოფლიო პატრიარქის საყდარი. გულუბრყვილო მეოცნებენი! მთელი თავისი მზაკვრობისა და მოხერხებულობის მიუხედავად, ნიკონი გამოდგა გონებაშეზღუდული და ჭკუამოკლე ადამიანი, რაშიც, თუნდაც მისი ნაწერების წაკითხვით შეიძლება დავრწმუნდეთ. დეკ. გ. ფლოროვსკი (1893-1979) წერს, რომ "მას არ ჰქონდა არა მარტო ისტორიული შორსმჭვრეტელობა, არამედ უბრალო ცხოვრებისეული ალღოიანობა და წინდახედულობა". სამაგიეროდ, მას ჰქონდა "თითქმის ავადმყოფური მიდრეკილება, ყველაფერი გადაეკეთებინა ბერძნულ ყაიდაზე, როგორც შემდეგ იმპ. Pეტრეს - ყველა და ყველაფერი გადაეკეთებინა გერმანულ ან ჰოლანდიურ ყაიდაზე. მათ ანათესავებს წარსულთან კავშირის გაწყვეტის ეს უცნაური თვისება, ეს მოულოდნელი მოწყვეტილობა, განზრახულობა და მოქმედებათა ხელოვნურობა" (Флоровский. Г., прот. Пути русского богословия. Вильнюс, 1991. С.63, 64).
"რაც შეეხება მეფე ალექსის, მისი გონებაჩლუნგობა ჩანს თითქმის ყველა ქმედებიდან; ეს არის ნიკონის მოწვევა საპატრიარქო ტახტზე, შემდეგი ურთიერთობა მათ შორის და თუკი მეფის პირველი შეცდომები შეიძლება მისი სიყმაწვილით აიხსნას, მომდევნო შეცდომებს უკვე არა აქვს, არანაირი გამართლება.
ასე მაგალითად, უკვე საკმაოდ მოწიფულ ასაკში (31 წლისა), ის იძლევა განკარგულებას ვერცხლის მონეტების ნაცვლად დაბეჭდონ სპილენძის მონეტები, რამაც ქვეყანა 1662 წელს ინფლაციამდე და "სპილენძის" ამბოხამდე მიიყვანა.
"ბერძნული პროექტის" საერთო იდეა აღმოცენდა ჯერ კიდევ პირველი ორი "დიდი ხელმწიფის" მიხეილ თევდორეს ძისა და მისი მამის პატრიარქ ფილარეტის მმართველობის პერიოდში" (იხ. ბ. კუტუზოვის ხს. შრომა. თ. 29. "ბიზანტიური ხიბლის საფუძვლები") და, გრეკოფილური აღზრდის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, მეფის წული ალექსი სიყრმის ასაკიდანვე ემზადებოდა მომავალი "ნეობიზანტიური" იმპერიის ბასილევსად.
ამგვარად, იერუსალიმის პატრიარქ პაისის სიტყვები, მიმართული 20 წლის მეფისადმი: კონსტანტინოპოლის საყდრისთვის ბრძოლა წმიდა საქმეა, სამსხვერპლოა, რასაც ავალდებულებს მას ქრისტეანული მოვალეობა და თვით ღმერთი, - უკვე კარგად მომზადებულ ნიადაგზე დაეცა. მეტი მნიშვნელობა და წონა რომ მიანიჭოს თავის სიტყვას, პაისი ლაპარაკს იწყებს პირდაპირ წმ. სამების სახელით. ასეთ სიტყვას, თანაც პატრიარქის მიერ წარმოთქმულს, შეუძლებელია შთაბეჭდილება არ მოეხდინა ვინმეზე. სამწუხაროდ, მეფე ალექსი მიხეილის ძე, მრავალი პროფესიონალი ისტორიკოსის მტკიცებისდა მიუხედავად, სულაც არ ბრწყინავდა ინტელექტუალური უნარებით. დეკანოზი ამბაკუმი მისთვის ჩვეული ზუსტი დახასიათებითა და ხატოვანებით ამ მეფის შესახებ შემდეგ ასე იტყვის: "Накудесил много, горюн, в жизни сей, яко козел скача по холмам, ветр гоня, облетая по аеру (воздуху), яко пернат..." (Из Книги Толкований. Из Толкований Псалмов. https://wysotsky.com/0009/133.htm#54) (URL-ს მიმართვის თარიღი: 07.09.2020). ამბაკუმი ამხელს მეფეს მედიდურ დამოკიდებულებაში, ძალაუფლების მოყვარეობაში, მლიქვნელთა წაქეზებაში, რაც მეფის სიბნელესა და გონებაჩლუნგობაზე მეტყველებს.
"X-ე საუკუნის მიწურულს რუსეთის ნათლისღების დროს ბერძნებში არსებობდა ორი წეს-განგება: სტოდიური და იერუსალიმური, რომელიც დაკავშირებულია ღირ. საბა განწმენდილის სახელთან. კონსტანტინოპოლში ჯერ გავრცელდა სტოდიის წეს-განგება, რომელიც შემოვიდა რუსეთშიც. მაგრამ შემდეგ ბიზანტიაში გავრცელება პოვა უფრო იერუსალიმურმა წეს-განგებამ, რომელიც XIV საუკუნისთვის საყოველთაო გახდა. აქედან გამომდინარე, მთელი სამი საუკუნის განმავლობაში შეუმჩნევლად იცვლებოდა საღვთისმსახურებო წიგნებიც. აქ იდო ერთ-ერთი მიზეზი იმისა, რომ აღმოჩნდა ზოგიერთი განსხვავება რუსულ და ბერძნულ საეკლესიო პრაქტიკას შორის. XIV ს.-ში ეს განსხვავება საკმაოდ შესამჩნევი გახდა, თუმცა რუსული საღვთისმსახურებო წიგნები სრულიად შეესაბამებოდა X-XI საუკუნეების ბერძნულ წიგნებს" (Водовозов Н.В. История древней русской литературы. М.,1986. С.352).
ამგვარად, ცხადი ხდება, რომ საერთოდ არ არსებობდა საეკლესიო რეფორმის ჩატარების არანაირი საფუძველი. ისტორიამ აჩვენა, რომ კონსტანტინოპოლის საყდარი მხოლოდ სატყუარა იყო, რათა მიედრიკათ რუსები საეკლესიო რეფორმის ჩასატარებლად და XVII ს-ის დახლართულ საეკლესიო ინტრიგის განხილვა ამგვარი თვალთახედვით საქმის სულ სხვა მხარეს წარმოგვიჩენს. საბჭოთა პერიოდის სამოქალაქო ისტორიკოსები, რომლებშიც ძნელია დაეჭვდე ძველმორწმუნეთადმი სიმპათიებში, ასე ახასიათებენ რეფორმას: "წეს-ჩვეულებებში არსებულ ყველაზე მნიშვნელოვან ცვლილებათა გამო დავაში, პოზიცია, რომელიც ეპყრა ოფიციალურ ეკლესიას, და რომელიც აკოპირებდა ბერძნულ ნიმუშს, საკმაოდ მყიფე იყო. საქმის უფრო ახლოს გაცნობიდან აშკარავდება, რომ ძველი ჩვეულებისგან გადახრა მოხდა არა რუსულ, არამედ ბერძნულ ეკლესიაში" (История СССР с древних времен. (Глав.ред. Б. Н. Пономарев). M.1967.თ.3. С.101) (იქვე). ეს იგივეა, რასაც "რეფორმის" შესახებ ამბობენ თვით ძველმოწესეები.
კონსტანტინოპოლის ტახტის მემკვიდრეობის იდეა განხეთქილების ავტორებს დასჭირდებათ მომავალშიც, იმისთვის, რათა მეფის ძალაუფლებით განამტკიცონ და დაიცვან საეკლესიო "რეფორმა". ეს ოცნება პერიოდულად იჩენს თავს რუსი მეფეების ცნობიერებაში. ასე, მაგალითად, სამეფო კარის პიიტი სიმეონ პოლოცკი, საიდუმლო უნიატი-ბაზილიანელი, ამ აზრს პირფერულად და მლიქვნელურად ავითარებს 1672 წელს, პეტრე I-ის დაბადების დროს, რომელიც თითქოსდა უნდა გახდეს "მუსლიმთაგან კონსტანტინოპოლის მომავალი გამათავისუფლებელი".
რუსი მეფეები კიდევ დიდხანს მოიტყუებენ თავს იმ აზრით, რომელიც შტააგონეს მზაკვარმა მრჩეველებმა, რომ ისინი დროთა განმავლობაში დაიმკვიდრებენ იმპერატორ კონსტანტინეს გვირგვინს. ამისთვის, ბუნებრივია, უნდა დაიცვან ბერძნებთან იდენტურობა საეკლესიო ტრადიციებში, რათა არ იყოს რაიმე წინააღმდეგობა, როდესაც ჟამი დაჰკრავს და მოვა დრო ბიზანტიის მემკვიდრეობის მისაღებად. მაშასადამე, საჭიროა, მთელი ძალით გატარდეს და ცხოვრებაში განმტკიცდეს საეკლესიო "რეფორმა". ამიტომაც ნიკონო-ალექსეევური "რეფორმის" ხელშეუხებლობა და მისი დაცვა ყოველგვარი კრიტიკისგანაც კი რუსი მეფეებისთვის ყოველთვის იყო სისხლხორცეული მნიშვნელობის საქმე და უწმიდესი სინოდის ობერპროკურორის უპირველესი საზრუნავიც.
ნიკონის საქმის გარშემო ბნელ ინტრიგათა მთელი ხვეულაა როგორც რუსეთში, ასევე უცხოეთშიც. თითქოსდა რა უნდა ესაქმებოდეთ უცხოელებს რუსეთის ეკლესიის საქმეებში? ისტორიკოსები იუწყებიან, რომ მეფე ალექსი მიხეილის ძემ ნიკონის საქმესთან დაკავშირებით კონსტანტინოპოლის პატრიარქთან სამეფო სიგელებით გაგზავნა ბერძენი ბერდიაკვანი მელეტი. მელეტი აუწყებდა მეფეს, რომ ვინმე მანუილ მაპვალი (Мануил Мапвал) კონსტანტინოპოლში ორ პატრიარქს (მაშინ კონსტანტინოპოლში იმყოფებოდა იერუსალიმის პატრიარქიც) საიდუმლოდ სთავაზობდა 15 000 ოქროს, "ოღონდ ხმა მიეცათ ნიკონისთვის და არა მის წინააღმდეგ და როდესაც სასურველს ვერ მიაღწია, ცდილობდა ბოლო მოეღო მელეტისთვის" (Макарий (Булгаков), митр. История Русской Церкви. М.,1996. Кн. 7. Т. 12. С. 234).
"იწვნია რა წარუმატებლობა კონსტანტინოპოლში, - წერს მიტრ. მაკარი, - ინტრიგა ნიკონის სასარგებლოდ იმწამსვე გადატანილ იქნა მოსკოვში". ვინმე უცხოტომელი ათანასე ჩამოდის მოსკოვში და თავს ასაღებს იკონიის მიტროპოლიტად და კონსტანტინოპოლის პატრიარქ დიონისეს ძმისშვილად. ათანასე პირდაპირ უცხადებს მეფე ალექსის: "კონსტანტინოპოლის პატრიარქისა და მთელი კრების სახელით გეუბნები შენ, მეფეო, შეურიგდი პატრიარქ ნიკონს და მოუწოდე მა,ს კვლავ დაიკავოს თავისი ტახტი".
მეფე დაეჭვდა, რადგან ათანასეს პატრიარქისგან არავითარი სიგელი არ ჰქონდა და იკითხა: "იცნობ თუ არა საელჩოში მელეტის"? "ვიცნობ, - პასუხობდა ათანასე, - მაგრამ მელეტი არ მიიღეს პატრიარქებმა და არც შენი სიგელები და მოწყალებანი შეიწყნარეს". "კი მაგრამ როგორ? მელეტი სულ სხვა რამეს მწერდა", - გაიკვირვა მეფემ. "ბოლოს, ჩამოვიდა მელეტიც და ჩამოიტანა ოთხი პატრიარქის მიერ ხელმოწერილი გრაგნილი. მეფემ მოიწვია სინკლიტი და წმიდა კრება, საპატრიარქო გრაგნილი საზეიმოდ იქნა წაკითხული, და უცებ იკონიის მიტროპოლიტი ათანასე ყველას წინაშე აცხადებს, რომ პატრიარქების მიერ ხელმოწერილი გრაგნილი ყალბია. ატყდა დიდი ხმაური..." (იქვე. გვ. 60). მაგრამ, ხელმოწერები დამოწმებულ იქნა, როგორც ნამდვილი, ალექსანდრიის პატრიარქის ხელმოწერის გარდა.
მეფემ გადაწყვიტა, პატრიარქები ხელახლა მოეწვია მოსკოვში და ელჩად კვლავ მელეტი მიავლინა. სტეფან ბერძენმა აუწყა ლიგარიდს, რომ მელეტი მიდის "დიდის ამბით და ამაყად", ასე რომ "ყველა მეზობელ ადგილებში გაარკვიეს, სად და რისთვის მიდიოდა იგი, და რომ მასთან ერთად მოგზაურობა საშიშია, რამეთუ ყველა გზა გადაკეტილია მის შესაპყრობად" (იქვე. გვ. 235-236).
დიდი კრიმინალისტობა არ სჭირდება იმას, რომ დაასკვნა: მოქმედებს რომელიღაც საიდუმლო ორგანიზაცია, რომელიც ცდილობს ჩავარდნისგან იხსნას თავისი აგენტი. მელეტის მოკვლა ვერ მოხერხდა, მეფემ, სავარაუდოდ, მას საკმაო რაოდენობის დაცვა გააყოლა, ხოლო პატრიარქი დიონისე შემდეგში წერდა მეფე ალექსის: "ის წყეული ათანასე იტყუებოდა, როცა ამბობდა, რომ თითქოსდა გამოგზავნილი იყო ჩვენ მიერ და თანამოაზრეა ჩვენი. იცოდე, ის არის ბილწი ჭურჭელი და უკვე მრავალი წელია განკვეთილია ეკლესიიდან". ათანასე შეიპყრეს და გადაასახლეს სიმონის მონასტერში, მაგრამ საინტერესოა ის, რომ პატიმრობაში მყოფიც კი აწარმოებდა მიმოწერას ნიკონთან.
"საიდუმლო ხელი მოქმედებდა მოსკოვში მყოფ ბერძენთა მეშვეობით. როდესაც თარგმნიდნენ წერილს მეფე ალექსისთვის, რომელიც მას აღმოსავლეთიდან მოსდიოდა, ისინი "ზოგს რამეს ტოვებდნენ, ზოგს უმატებდნენ ან ამახინჯებდნენ თავიანთი სურვილის მიხედვით". ხოლო კონსტანტინოპოლში მელეტის ელჩობის დროს დაიწყეს წერილების წერა თავიანთი ახლობლებისა და ნაცნობებისადმი, "რათა თანამემამულეთა შორის ნიკონის სასარგებლოდ აღეძრათ საზოგადოებრივი აზრი. ამ წერილებში ისინი ამტკიცებდნენ, რომ ნიკონი არის დიდი ფილელინი (ბერძენთმოყვარული) და მართლმადიდებელი სარწმუნოების დიდი დამცველი, რომ ის არის მეორე ოქროპირი, და მეფე მასთან დადის, რათა რომ დატკბეს მისი საუბრებით... რომ მელეტის მისცეს 8000 ოქრო პატრიარქების მოსასყიდად და სხვა. ასეთი ცნობები ვრცელდებოდა მთელი კონსტანტინოპოლის ბერძნულ მოსახლეობაში, რაც მიაწვდინეს თვით მსოფლიო პატრიარქსაც კი" (იქვე. С. 234).
"მელეტისთვის რომ წინააღმდეგობა გაეწია, ნიკონმა კონსტანტინოპოლში გაგზავნა თავისი ბერძენი ბერდიაკვანი აგათანგელოზი, საკმაოდ ბნელი პიროვნება, და ის ფულითა და წერილებით აღჭურვა. თუმცა ინტრიგა ჩანასახშივე იქნა ჩახშობილი - აგათანგელოზი კიევში შეიპყრეს და ბორკილდადებული მოსკოვში ჩამოიყვანეს" (იქვე. С. 245-246). ბუნებრივად იბადება კითხვა, რას წარმოადგენდა ის ორგანიზაცია, რომელიც ზურგს უმაგრებდა პრონიკონიანურ პარტიას, რომელმაც ასეთი აქტიური საქმიანობა გაშალა თავისი აგენტის სასარგებლოდ, არ ერიდებოდა არც მოსყიდვებს, არც ტყუილს, არც მკვლელობას და ერთდროულად მოქმედებდა ერთმანეთისგან საკმაოდ დაშორებულ ქვეყნებში. განა ეს უეჭველად არ მეტყველებს ერთიან ხელმძღვანელ და საორგანიზაციო ცენტრზე?
"სრულიად ლოგიკური იქნება დავასკვნათ, რომ იმ დროს ასეთი საქმიანობა შეეძლო მხოლოდ ყველგანმძრომ იეზუიტთა ორდენს, რომელმაც დიდი ხნის წინათ დაისახა მიზნად, "რუსულ ეკლესიაში ყველაფერი აეგო ბერძენ მამათა კრებითი დადგენილებების თარგზე", რაც, ფაქტობრივად, შეასრულა ზეგავლენის მოხდენის მისმა აგენტმა, პატრიარქმა ნიკონმა.
ნიკონმა ვერ შეძლო საპატრიარქო საყდრის შენარჩუნება, სამაგიეროდ, მოხერხდა საეკლესიო "რეფორმის" მოწონება და დამტკიცება მოსკოვის 1666-1667 წლის კრებებზე, რითაც განმტკიცებულ იქნა განხეთქილება. სარწმუნოების დაცვის მომიზეზებით მეფე ალექსის უბიძგეს, გამოეყენებინა სახელმწიფო-რეპრესიული აპარატი ხსენებული კრების (ანუ "რეფორმის") ცხოვრებაში გასატარებლად და ნება მიეცა ამისთვის გამოეყენებინა ნებისმიერი უკიდურესი მეთოდი. მეფე ალექსი მიხეილის ძის მემკვიდრეებიც იმავე ხაზს გააგრძელებენ, რა ხაზსაც ატარებდა მათი წინამორბედი" (იქვე).
"როგორც ვხედავთ, კათოლიციზმი დიდად იყო დაინტერესებული, რუსეთი როგორმე ანტითურქულ კოალიციაში ჩაება, ამიტომაც, საკმაოდ დიდი ხნის განმავლობაში დასვლელი ემისრები ჯიუტად უბიძგებდნენ რუსებს თურქებთან საბრძოლველად" (ბ. კუტუზოვის დასახ. სტ. ჟურნ. "Церковь", გვ. 45).
მეტად მნიშნელოვანი იყო ამ პროვოკაციული იდეებით თვით ბერძნების დაინტერესებაც, რამეთუ თურქებისგან აღმოსავლეთისა და ბიზანტიის გათავისუფლება მათ სასიცოცხლო ინტერესებში შედიოდა. ამიტომაც იყო, რომ აღმოსავლეთის იერარქები გამუდმებით არწმუნებდნენ მეფე ალექსი მიხეილის ძეს, გაელაშქრა თურქების წინააღმდეგ და მათი ძალმომრეობისგან გაეთავისუფლებინა კონსტანტინოპოლი. ასეთი შეგონებანი დაიწყო ბიზანტიის დაცემისთანავე, მაგრამ განსაკუთრებით ის XVII საუკუნეში გაძლიერდა. ნაზარეთის მიტროპოლიტმა გაბრიელმა რუსულადაც კი თარგმნა "თქმულება კონსტანტინოპოლის დაცემის შესახებ" და "საიუბილეო" ეს 1653 წ. დაუკავშირა (С. А. Белокуров. Арсений Суханов (биография). Москва 1892 г., стр. 257).
რამდენად სასიხარულო და ზემოხსენებულ პოლიტიკურ ავანტიურაში მონაწილეობისკენ ბიძგის მიმცემი უნდა ყოფილიყო არაშორსმჭვრეტელი და პოლიტიკურად ბეცი ალექსი მიხეილის ძისთვის იერუსალემის პატრიარქის პაისის სიტყვა, რომელმაც, 1649 წელს მოსკოვში ჩასულმა, ყველას გასაგონად მეფეს ასე მიმართა: "ყოვლადწმიდა სამება - მამა, ძე და სულიწმიდა, ერთი სუფევა და მეუფება აკურთხებს თქვენს თვითმპყრობელურ მეუფებას; დე, განგამტკიცოთ მან ყველა მეფეზე მეტად და გყოთ მან ძველ და ახალ მეფეთა: დავითის, ეზეკიას და დიდი მეფის კონსტანტინეს მსგავსად ყოველ უხილავ თუ ხილულ წინააღმდგომ მტერთა მძლეველად და მაოტებლად. განგამტკიცოთ უფალმა და წელნი თქვენნი ჰყოს მრავალჟამიერად. მშიდობით ღირს-გყოთ მიიღოთ უმაღლესი ტახტი დიდი მეფის კონსტანტინესი, თქვენი წინაპრისა და დე, გაგათავისუფლებინოს ღვთისმოსავი და მართლმადიდებელი ერი ქრისტეანთა ხელთაგან უკეთურთა და დაუძინებელ მხეცთა..." (Н. Ф. Каптерев. Сношения иерусалимских патриархов с русским правительством. Т. I, 137. Изд. Палестинского общества, выпю. 43. Цит. Н. Ф. Каптерев. Патр. Никон и царь Алексей Михайлович. Сергиев Посад. 1909 г., стр. 44).
ალბათ, ზუსტად ასეთივე კმაყოფილებით კითხულობდა მეფე ალექსი მიხეილის ძე 1653 წ. მოსკოვში ჩამობრძანებული კონსტანტინოპოლის ყოფილი პატრიარქის ათანასე პატელარიოსის არზას იმის თაობაზე, რომ თურქების მიერ დაპყრობილი ბერძნები მხოლოდ რუსთა მეფეში ხედავენ "ჭეშმარიტი სარწმუნოების მყარ სვეტსა და სიმტკიცეს, განსაცდელში შემწეს, თავშესაფარსა და თავისუფლების გარანტს... ხოლო ძმას ჩემსას, ხელმწიფეო, დიდ ბატონსა და უწმიდეს ნიკონს, პატრიარქს მოსკოვისა და სრულიად რუსეთისა, დე, განეწმიდოს საკრებო, სამოციქულო ეკლესია სოფიაწმიდისა, რომელიც არის სიბრძნე ღმრთისა" (Чтен. Общ. Люб. Дух. Просв. 1889. Н. Ф. Каптерев. Приезд бывшаго конст. Патриарха Афанасия в Москву. Стр. 363. ციტ. იქვე. გვ. 44).
თავის მხრივ, ნიკონი პატრიარქად კურთხევისთანავე მეფის მისასალმებელ სიტყვაში ამბობდა, რომ უსურვებს მეფეს, ღმერთმა განავრცოს მისი სამეფო "ზღვიდან ზღვამდე, და მდინარეთაგან სამყაროს კიდემდე; და მის ღმრთისმოსავ სამეფოს დაუბრუნოს, ერთად შემოუკრიბოს და პირველყოფილ სიხარულში აამაღლოს, რათა ჰყოს იგი ვითარცა მზედ ვარსკვლავთ შორის, სამყაროს მეფედ და ქრისტეანთა თვითმპყრობელად" (გიბენეტი I, 15. ციტ. იქვე. გვ. 44-45). ცხადია, ნიკონი ასე იმიტომ ამბობდა, რომ კარგად იცოდა, ახალგაზრდა მეფე თავს უკეთურთა უღელქვეშ გაბნეულ და მგმინავ მართლმადიდებელ ხალხთა საკუთარ სამეფოში გამაერთიანებლად მიიჩნევდა.
პოლიტიკურმა მოტივებმა უმნიშვნელოვანესი როლი ითამაშა მეფე ალექსის გრეკოფილურ მისწრაფებებში, მისთვის მართლმადიდებელ ერთა გამათავისუფლებელის იდეა უცხო არ ყოფილა; ასევე, ოცნებობდა კონსტანტინოპოლის ტახტზე, როგორც საკუთარ მემკვიდრეობაზე, რომლისთვისაც ამ უკანასკნელთან საეკლესიო განმტკიცებას თვლიდა როგორც აუცილებელ საფეხურად მისი მეფობით შეკავშირებული, მომავალი, მიზანდასახული პოლიტიკური ერთიანობის მისაღწევად. იმხანად მოსკოვში მყოფი პავლე ალეპიელის გადმოცემით მეფე ალექსი ოთხი პატრიარქის გვერდით, რუსეთის მეხუთე პატრიარქობაზე ოცნებობდა, ხოლო პოლიტიკურ ჭრილში კონსტანტინოპოლის ტახტის ღირსეულ მემკვიდრეობას უმიზნებდა. პავლე ალეპიელის გადმოცემით (ალბათ, ზემოთ გადმოცემული წაქეზებების წყალობით), მეფე ალექსი თურქების უღელქვეშ მგმინავი ერების გათავისუფლებას საკუთარ მოვალეობად მიიჩნევდა ღვთის წინაშე. ის ერთი მეუფების ქვეშ მათ გაერთიანებაზე ოცნებობდა.
იმავე პავლე ალეპიელის (1627-1669) გადმოცემითვე, ალექსი მეფეს ერთხელ მოსკოვში მყოფი ბერძენი ვაჭრებისთვის უთქვამს: "როდესაც თქვენს ქვეყანაში დაბრუნდებით, ევედრეთ თქვენს მღვდელმთვრებს, მღვდლებს და მონაზვნებს ილოცონ ჩემთვის და ღმერთს ევედრონ, რათა მათი ლოცვით და ჩემი ხმლით თავი წარვკვეთო ჩემს მტრებს..." ცრემლმორეულს ასევე უთქვამს: "მათ (ე. ი. თურქთა უღელქვეშ მგმინავ მართლმადიდებელთა - არქიეპ. პ.) სულთა გამო ღმერთი განკითხვის დღეს მე მომკითხავს, რადგან შემეძლო მათი გამოხსნა და არ გამოვიყენე ეს შესაძლებლობა... ღმერთს თუ ნებავს, მსხვერპლად შევწირავ ჩემს მხედრობას, ხაზინას და მათ გამოსახსნელად თვით სისხლსაც კი არ დავიშურებ" (იქვე. გვ. 46).
ამდენად, პროფ. კაპტერევის მტკიცებით, არავითარი საფუძელი არა გვაქვს უარვყოთ, რომ პოლიტიკურად ბეცი, გულუბრყვილო და გრეკოფილი მეფე "საკუთარ თავს მართლაც ძველ ღვთისმოსავ ბერძენ მეფეთა და მათი სამეფოს მემკვიდრედ მიიჩნევდა; რომ ის ნამდვილად თურქთა უღლისგან მართლმადიდებელთა გათავისუფლებაზე ოცნებობდა. მით უმეტეს, რომ სხვა, იმდროისთვის უფრო განათლებული რუსების წარმოდგენით, რუსეთის ეკლესიის ბერძნულ ეკლესიასთან სრული და საყოველთაო შეერთება (იგულისხმება საეკლესიო-საწესჩვეულებო იგივეობა - არქიეპ. პ.), ერწყმოდა რუსეთის მეთაურობით თურქების უღელქვეშ მგმინავ მართლმადიდებელ ხალხთა პოლიტიკური გაერთიანების იდეას. მაგალითად, გრეკოფილი მხცოვანი ბერი ექვთიმე ოთხ მსოფლიო პატრიარქთან რუსეთის მჭიდრო ერთობის აუცილებლობის დასამტკიცებლად წერდა, რომ რუსები ვალდებულნი არიან: "თანხმიერნი იყონ აღმოსავლეთის წმიდა, ოთხ პატრიარქთან". მაშინ "უწმიდესი პატრიარქებიც გასცემენ უდიდეს კურთხევას და აღავლენენ ლოცვას სრულიად რუსეთის სამეფოს კეთილდღეობისთვის, და ყოველი გარემომცველი ერები, აღმოსავლური მართლმადიდებლობის აღმსარებელნი მადლობას შესწირავენ უფალს და მის მეფურ ბრწყინვალებას თაყვანს სცემენ". ე. ი. ბერი ექვთიმე ამტკიცებს, რომ ყველა მართლმადიდებელი ერის რელიგიურ საფუძველზე შეერთებას მართლმადიდებელი რუსი მეფის მეთაურობის ქვეშ მათი პოლიტიკური გაერთიანება უნდა მოჰყვეს"" (იქვე. გვ. 46-47).
ამრიგად, საკმაო საფუძველი გვაქვს ვამტკიცოთ, რომ, ერთი მხრივ, პაპიზმის აგენტების, ხოლო, მეორე მხრივ, აღმოსავლელი იერარქების წაქეზებით, რასაც განსაკუთრებულად იერუსალიმის პატრიარქის პროვოკაციული კურთხევა (ბ. კუტუზოვი. დასახ. სტ. "Церковь", გვ. 45) აძლიერებს, მეფე ალექსის განუმტკიცდა ის განზრახვა, რომ ცხოვრებაში უნდა მიეღო კონკრეტული ზომები ამ ე. წ. "ბერძნული პროექტის" განსახორციელებლად (იქვე), რაც შეეხება ბერძნულ ეკლესიასთან ერთობას, ცხადია, ამ და აღმოსავლეთის სხვა ეკლესიებთან ევქარისტულ კავშირს, ისედაც ევქარისტულ ერთობაში მყოფი რუსეთის მისწრაფება "ერთობისკენ" სრულიად გაუგებარი დარჩება, თუ ერთ მეტად მნიშვნელოვან გარემოებას არ გავითვალისწინებთ: ბერძნულ ეკლესიასთან ეს "ერთობა" მიზნად ისახავდა სრულ საეკლესიო-საწესჩვეულებო, ტიპიკარულ იგივეობას, ანუ "ერთობის" მისაღწევად და განსამტკიცებლად ჩაფიქრებულ იქნა სწორედ ის რეფორმა, რომელმაც რუსეთის მართლმადიდებლურ ეკლესიაში განხეთქილება გამოიწვია.
""ბერძნული პროექტის" პირველ ეტაპს (ანუ სრული ეკლესიური იგივეობის დამყარებას - არქიეპ. პ.) წარმოადგენდა საეკლესიო რეფორმა რუსული და ბერძნული საეკლესიო პრაქტიკის უნიფიკაციის მიზნით. სწორედ ამ საკითხის გადაწყვეტას - ანუ საეკლესიო წეს-ჩვეულებებში "ზოგიერთი განსხვავების" აღმოფხვრას სთავაზობდა პირველ ნაბიჯად მეფე ალექსის იერუსალიმის პატრიარქი პაისი" (იქვე).
აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ რუსეთის მიერ მართლმადიდებლური აღმოსავლეთის გათავისუფლების იმედი ჰქონდა არა მხოლოდ პაისის, მსოფლიო პატრიარქი იოანიკე II, კორინთოს მიტროპოლიტი იოასაფი, კონიელი მიტროპოლიტი იერემია, მიტროპოლიტი გაბრიელი ნავიაკიდან და არტიდან, ნაზარეთელი მიტროპოლიტი გაბრიელი, სერბიელი პატრიარქი გაბრიელი და ბალკანეთისა და ახლო აღმოსავლეთის სხვა იერარქები არაერთხელ შეეცადნენ დაეყოლიებინათ მეფე და ხმელნიცკი, გაერთიანებულიყვნენ ერთ მძლავრ სახელმწიფოდ, რომლის შემდგომ თურქების ბატონობისგან აღმოსავლეთის მართლმადიდებელთა გათავისუფლებას შესძლებდა.
"ასე რომ, სახელგანთქმული "ბერძნული პროექტი", ანუ მართლმადიდებლური აღმოსავლეთის გათავისუფლება თურქებისგან უკვე დასახული იყო და ბერძენი პრელატები მას განუწყვეტლივ იმეორებდნენ. ამიტომ, რაღა გასაკვირია, რომ საგარეო პოლიტიკაში ნაკლებად გარკვეული პოლარეთისპირა მონასტრის მეუდაბნოე, იღუმენობიდან პირდაპირ პატრიარქად აღზევებული ნიკონი ამ იდეით იმდენად მოხიბლულიყო, რომ უკვე მთელი აღმოსავლური მართლმადიდებლობის ბედ-იღბლის გამგებლად მიეჩნია საკუთარი თავი. ნიკონი უკვე რუსულ-ბერძნულ და აღმოსავლეთის მსოფლიო პატრიარქობაზე ოცნებობდა და მზად იყო, ყოველივე იმის სინამდვილე დაეჯერებინა, რასაც შთააგონებდნენ მას საკუთარი ინტერესებით აღძრული ბერძენი მლიქვნელები " (იქვე. გვ. 201).
თავის მხრივ, ნიკონმა მეფეც აიყოლია, რომელიც ამ ე. წ. "ბერძნული პროექტისგან" "ისედაც ჭკუაზე აღარ იყო". უნდა აღინიშნოს, რომ, სამწუხაროდ, პოლიტიკური ოცნებებით მოხიბლული მეფე ალექსი ბოლომდე თავისი გრეკოფილური შეხედულებების ერთგული დარჩა და ბოლომდე ჯიქურად ცდილობდა მის განხორციელებას.
ამრიგად, პროფ. ნ. კაპტერევის თქმით: "საეკლესიო რეფორმა ნიკონ პატრიარქის ხელშეწყობით თავის დაწყებას, განხორციელებას და ნიკონის შემდეგ მთელი რუსეთის ეკლესიის მიერ მის საბოლოო აღიარებას მეფე ალექსის უნდა უმადლოდეს" (Н. Ф. Каптерев. Патр. Никон и Царь Алексей Михайлович. Москва. 1996, стр. 47).
"საპატრიარქო კათედრიდან ნიკონის ჩამომხობის შემდგომ საეკლესიო რეფორმის მხარდაჭერა მთლიანად მეფე ალექსის დააწვა და მანაც მარჯვედ და ოსტატურად მიიყვანა ბოლომდე ეს საქმე. მან შეაკოწიწა რეფორმების ერთგული მომხრეები, სასულიერო პირები, რომლებიც მისი სულისკვეთებით და მითითებით მოქმედებდნენ. ასე რომ, მხოლოდ მისი განსაკუთრებული ძალისხმევის წყალობით მივიდა ნიკონის რეფორმა ბოლომდე და იმდროინდელი საზოგადოების უმრავლესობის წინააღმდეგობის მიუხედავად, საზეიმოდ და საბოლოოდ იქნა მიღებული და დამკვიდრებული რუსეთის ეკლესიაში" (იქვე).
"ნიკონისა და ალექსი მეფის ეს მცდელობა-მონდომებანი, რუსეთის სკიპტრისა და მოსკოვის საპატრიარქო საყდრის გარშემო გაეერთიანებინათ ყველა მართლმადიდებელი ქრისტეანი, ხოლო რუსეთი პანმართლმადიდებლურ იმპერიად გადაექციათ, თავისი გაქანებით მათივე "მოძღვრის", პატრიარქ პაისის გეგმებსაც კი აჭარბებდა, რაც რუსული სახელმწიფოებრიობისა და ეკლესიის ბედზე მეტად მწარედ და ტრაგიკულად აისახა. ამ გეგმის უსწრაფესად განხორციელების სურვილმა, იმდროინდელი რუსეთის ჯერ კიდევ სუსტი (ან ამ მიზნისთვის შეუსაბამო) ტექნიკური და ეკონომიკური შესაძლებლობების გაუთვალისწინებლობამ გამოიწვია ის, რომ არცერთი ამ გეგმათაგან, რომელიც მეფემ და პატრიარქმა დასახეს, არ შესრულდა, ხოლო "ბერძნული პროექტით" გატაცება ძველი რუსული საეკლესიო ტრადიციისა და იდეოლოგიის უგულებელყოფაში აისახა" (იქვე. გვ. 201-202).
***
მოკლედ, ასეთი იყო ამ რეფორმის პოლიტიკური წანამძღვრები, ახლა კი კონკრეტულად შევეხოთ ამ პოლიტიკური მიზანდასახულობის რელიგიურ "შესამოსელს", საღვთისმსახურებო რეფორმას, რომლის საჭიროება, როგორც უკვე დღეისთვის საყოველთაოდ აღიარებულია, საერთოდ არ არსებობდა.
საღვთისმსახურებო წიგნების რევიზია მეტ-ნაკლებად ყოველთვის საჭიროა და თავისთავად ამ ღონისძიებაში, რომელიც საეკლესიო წიგნების წმიდად დაცვას ისახავს მიზნად, ცუდი არაფერია. მეტიც, საქებარია და მოსაწონი საღვთისმსახურებო წიგნების გადამოწმება და ნებსითი თუ უნებლიე შეცდომებისგან მათი გაწმენდა. ამიტომაც იყო, რომ რუსეთის მართლმადიდებლურ ეკლესიაში თითქმის ყველა პატრიარქის ეპოქაში აწარმოებდნენ ასეთ რევიზიას. პატრიარქ იობის პერიოდიდან იოსებ პატრიარქის ეპოქის ჩათვლით საღმრთისმსახურებო წიგნები არავის დაუტოვებია უყურადღებოდ და გადამოწმების გარეშე. ცხადია, ასეთი ღონისძიება არც ნიკონ პატრიარქის დროს იქნებოდა საძრახისი, რომ არა ნიკონისა და მისი წამქეზებელი თუ მხარდამჭერი მღვდელმთავრების ანტიმართლმადიდებლური და რუსი მართლმადიდებლებისათვის სრულიად მიუღებელი ქმედება. კერძოდ:
ვითარება დაძაბა და არცთუ უსაფუძვლო უნდობლობას ხელი შეუწყო იმანაც, რომ თურქების მიერ კონსტანტინოპოლის დაპყრობის, პაპისტებთან უნიისა და მთელ აღმოსავლეთში ბერძნული ღვთისმოსაობის დაცემის შემდგომ რუსებს ბერძენთა მართლმადიდებლურობაშიც კი ეჭვი ეპარებოდათ. მათი ღვთისმოსაობის ავტორიტეტი კი რუსების თვალში თვით ნიკონ პატრიარქამდეც არ აღმდგარა.
ამ თვალსაზრისით კომპრომეტირებული ბერძნული ღვთისმოსაობის რუსულ ღვთისმოსაობაზე მაღლა დაყენებამ შექმნა საკმაოდ უარყოფითი ფონი, ხოლო რეფორმის სათავეში აშკარა მწვალებლების და ლათინ-უნიატების ჩაყენებამ დაბადა ეჭვი ამ რეფორმების კეთილი მიზანდასახულობის თაობაზე; ხოლო მას შემდეგ, რაც ამ უნიატმა და გალათინებულმა რეფორმატორებმა რუსულ ეკლესიაში დამკვიდრებული სრულიად მართლმადიდებლური გადმოცემები მწვალებლურად გამოაცხადეს, დაიწყო ღვთისმოსაობის ჭეშმარიტ დამცველთა სრულიად სამართლიანი და სჯულიერი დაუმორჩილებლობა.
აუცილებელია თავიდანვე აღვნიშნოთ, რომ არსებობს უმჭიდროვესი კავშირი XVII საუკუნის რუსეთში მომხდარ საეკლესიო რეფორმას, მისით გამოწვეულ განხეთქილებასა და საქართველოში ძველმართლმადიდებლური ეკლესიის დაფუძნების მიზეზებს შორის. XVIII საუკუნეში, რუსეთის ოფიციალური, სინოდალური ეკლესიის მიერ საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმებისა და თავის საეგზარქოსოდ გადაკეთების შემდეგ ისედაც ცუდ დღეში მყოფი ქართული მართლმადიდებლური ეკლესია სრულიად რუსულს დაემსგავსა. ის დარღვევები, რაც ანტონ პირველის დროიდან მომდინარეობს ქართულ ეკლესიაში (თუმცა, დარღვევები არც მანამდე აკლდა ჩვენს ქვეყანას), დღემდე არავის გაუსწორებია. ამას დაემატა ნათლისღების ლათინური, დასხმა-პკურებითი წესის დამკვიდრება, რომელმაც სრულიად გააუქმა აქ ხელდასხმა, და შესაბამისად, ეკლესიაც.
ამდენად, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის შეერთებამ რუსეთის სინოდალურ ეკლესიასთან (ანუ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმებამ) უმძიმესი შედეგები მოუტანა ჩვენს ხალხსა და ჩვენს მართლმადიდებლობას.
ამიტომაც, მთელი სისავსით რომ გავიაზროთ და შევიმეცნოთ ეს მდგომარეობა; ასევე, თუ რა აუცილებელი იყო საქართველოში ძველმართლმადიდებლობის აღორძინება, საჭიროა ვაჩვენოთ, რას წარმოადგენდა ის "ეკლესია", რომელმაც ავტოკეფალიის გაუქმებით დაიპყრო საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესია. იმის გასარკვევად, თუ ვისი მემკვიდრეა საქართველოს დღევანდელი რელიგიური ოფიციოზი, აუცილებელია გავერკვეთ იმ ორგანიზაციის წარმომავლობაში, რომელსაც ის მიუერთდა.
რუსულ სინოდალურ წარმონაქმნთან საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის შეერთება, რაშიც უდიდესი წვლილი მიუძღვის კათალიკოს ანტონ პირველს, განსაკუთრებით ცუდად აისახა საღვთისმსახურებო ტექსტებზე, ღვთისმსახურებასა და საეკლესიო საიდუმლოებებზე. შევეხოთ XVII ს-ის რუსეთის საეკლესიო რეფორმას და ვნახოთ, ვინ შეიძლებოდა ყოფილიყო დაინტერესებული მისით, იყო თუ არა ის საჭირო და როგორია მისი შედეგები.
დღეისთვის ცნობილი რუსი მეცნიერები და ასევე ოფიციალური ე. წ. მართლმადიდებელი ეკლესიის თვალსაჩინო სასულიერო პირებიც კი აღიარებენ, რომ: "XVII ს. რუსეთში მომხდარ საეკლესიო განხეთქილებას გადაუჭარბებლად შეიძლება ეწოდოს უდიდესი კატასტროფა, რომელიც ნიკონის რეფორმის შედეგად აღმოცენდა. დღეისთვის ცხადყოფილია, რომ როგორც საღვთისმეტყველო, ასევე კანონიკური თვალსაზრისით ის სრულიად უსაფუძვლო გახლდათ და მეტიც, არც კი სჭირდებოდა ეკლესიას" (Б. Кутозов. Трагическкая ошибка или диверсия. Журн. "Цекрковь". 1992, № 1, стр. 43-44. ქართ. იხ. ბ. კუტუზოვი. "ტრაგიკული შეცდომა თუ დივერსია". თბ. 2007 წ.). "რეფორმის "აბსოლუტურ არასაჭიროებაზე" ლაპარაკობს ასევე ლენინგრადის სასულიერო აკადემიის პროფესორი ი. ბელევცევი (Белевцев И. Русский церковный раскол XVII. в. Доклад проф. прот. ЛДА Иоанна Белевцева на 2-ой международной церковно-научной конференции в Москве, 11 мая, 1987 г. ციტ. იქვე, გვ. 44) და "ხელოვნურად თავს მოახვიეს ეკლესიას" (იქვე).
მაგრამ ასეთ შემთხვევაში, როგორც სამართლიანად შენიშნავს ავტორი, იბადება შეკითხვა: "ვის დასჭირდა ეს რეფორმა, რაში მდგომარეობდა მისი ჭეშმარიტი მიზეზები და მიზნები და ვინ იყო მისი შემოქმედი?".
რეფორმას მრავალი მიზანი ჰქონდა, მაგრამ ობიექტურ და მიუკერძოებელ მკვლევართა აზრით, მისი უძირითადესი მიზანი რუსეთის, იმ დროისთვის ამ უზარმაზარი და უმთავრესი მართლმადიდებლური ციტადელის, დამხობა გახლდათ. გარეგნულად ის მიზნად ისახავდა იმდროინდელ ბერძნულ საეკლესიო პრაქტიკასთან რუსული ეკლესიის იგივეობას, ანუ, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, რუსეთში ახალბერძნული საეკლესიო პრაქტიკის დანერგვას და ძველბიზანტიური პრაქტიკის ამოძირკვას (თუ რამდენად მიზანშეწონილი იყო ეს ღონისძიება, ქვემოთ ვნახავთ).
უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ღონისძიებას მეტად შორს გამიზნული პოლიტიკური ამბიციები ასაზრდოებდა. მოკლედ რომ ვთქვათ, რუსეთის XVII საუკუნის საეკლესიო რეფორმისთვის დასახული პოლიტიკური ინტერესები რელიგიური ელფერით შეინიღბა, რამაც რუსეთს (და არა მარტო მას) კატასტროფული შედეგი მოუტანა. ასე, რომ "ამ რეფორმის მიზანი პოლიტიკური მოსაზრებებით იყო ნაკარნახევი" (იქვე. გვ. 44).
"წიგნთა გასწორების მიზეზით პატრიარქი ნიკონის ღონისძიების გაგება და მისი ჭეშმარიტი არსის წვდომა შეუძლებელი გახდება, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ მის ინტერესს მსოფლიო მართლმადიდებლობისა და მოსკოვის რუსეთის საგარეო პოლიტიკისადმი" (С. Зенковский. Русское старообрядчество. Москва 1995 г., стр. 197). ამგვარ განწყობას, ლათინ იეზუიტთა და ბერძენ ავანტიურისტთა მიზნების კვალდაკვალ, აძლიერებდა მართლმადიდებლური ერების იმდროინდელი მდგომარეობით გამოწვეული სურვილი, მძლავრი სახელმწიფოები, განსაკუთრებით კი მართლმადიდებლური რუსეთი, ისლამთან ბრძოლის მოკავშირედ გაეხადათ. ასე მაგალითად, ცნობილი ისტორიკოსის სერგი ზენკოვსკის თქმით: "1619 და 1623 წლებში ქართველებმა კვლავ წარაგზავნეს რუსეთში ახალი ელჩები დახმარების თხოვნით... თურქთა და სპარსთა მხრიდან საფრთხის გაზრდის გამო რუსეთთან დიპლომატიური ურთიერთობები სულ უფრო და უფრო ინტენსიური გახდა" (Белокуров. Сношения россии и кавказом. Москва 1889. Т. 1, стр. 223, 261. და Белокуров: Суханов. I, 22 ციტ. ს. ზენკოვსკის დასახ. ნაშრომიდან. გვ. 198).
იგივეს ესწრაფოდა ბოგდან ხმელნიცკიც, რომელიც პატრიარქთან უშუალო მიმოწერაში მისგან უკრაინის რუსეთთან მიერთებას ითხოვდა (იქვე). თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ, სანამ მეფის ბიძას - ბ. მოროზოვს რუსულ პოლიტიკაზე გავლენა ჰქონდა, რუსეთის მთავრობა უკრაინის რუსეთთან მიერთების გეგმას დიდი სიფრთხილით ეკიდებოდა, რადგან ამას შეეძლო გამოეწვია პოლონეთთან ომი.
"შესაძლებელია, - წერს ს. ზენკოვსკი, - რომ ბ. მოროზოვზე გარკვეული ზეგავლენა იქონია შემდგომში ძველმორწმუნეთა ერთ-ერთმა თვალსაჩინო წარმომადგენელმა, დეკანოზმა ივანე ნერონოვმა, რომელიც ომის, როგორც პოლიტიკურ პრობლემათა არაქრისტეანული გადაწყვეტის, პრინციპული მოწინააღმდეგე იყო. შესაძლებელია, მოროზოვს რელიგიური მოსაზრებებით ასევე აშინებდა საეჭვო კავშირი სამხრეთელ რუსებთან, რამეთუ ცნობილია, რომ ისინი მიდრეკილნი იყვნენ უნიატობისკენ.
პერსპექტივამ, რომელიც პოლონეთის მართლმადიდებელი მოსახლეობის დაცვას უნდა მოჰყოლოდა, ნიკონ პატრიარქისა და მეფე ალექსის ყურადღება მართლმადიდებლურ აღმოსავლეთსაც მიაპყრო. მთელი სამხრეთ რუსეთის მოსკოვთან მიერთება რუსეთს ბალკანეთში თურქეთის პროვინციათა უშუალო მოსაზღვრედ ხდიდა და წარმატების შემთხვევაში, უკვე საკუთარი საზღვრებიდან ადვილად შეძლებდა მოსაზღვრე ქვეყნების მართლმადიდებლურ მოსახლეობას დახმარებოდა" (იქვე. გვ. 100).
"ბერძნული პროექტის" (ეკატერინეს დროინდელი ტერმინია) ზეგავლენაზე მსჯელობს ისტორიის მეცნიერებათა კანდიდატი დიმიტრი კუზნეცოვი ნაშრომში "პატრიარქ ნიკონის საეკლესიო რეფორმა და უკრაინის რუსეთთან მიერთება დიადი ბერძნულ-რუსული იმპერიის შექმნის გლობალური გეოპოლიტიკური გეგმის შუქზე" (Кузнецов Д. В. Церковная реформа патриарха Никона и присоединение Украины к России в свете глобального геополитического плана по созданию великой Греко-Российской империи // Научно-методический электронный журнал "Концепт". 2015. Т. 13. С. 691-695. https://e-koncept.ru/2015/85139.htm ) (URL-ს მიმართვის თარიღი: 07.09.2020).
როგორც ამ ნაშრომის ანოტაციაში ვკითხულობთ, კვლევა ეძღვნება XVII ს-ის რუსეთის მეორე ნახევრის ორ ეპოქალურ მოვლენას - პატრიარქ ნიკონის საეკლესიო რეფორმას და უკრაინის შემოსვლას რუსეთის სახელმწიფოს შემადგენლობაში. ეს თემები შემთხვევით როდია შერჩეული, რადგან ღონისძიებათა სისწორე და მიზანშეწონილობა, რომლებმაც დასაბამი დაუდეს ამ ამბებს, ისტორიოგრაფიაში საკმაოდ სადავო და არაერთგვაროვან მომენტად რჩება. თემის მნიშვნელობა მდგომარეობს იმაში, რომ ამ მოვლენების მიერ წარმოქმნილმა შედეგებმა უდიდესი ზეგავლენა მოახდინეს რუსეთის მთელ შემდგომ ისტორიასა და მისი მრავალმილიონიანი მოსახლეობის ცხოვრებაზე. ამასთან დაკავშირებით მასში მოცემულია მცდელობა, გამოვლენილი და გაანალიზებული იქნას ის მოტივები, რომლებითაც ხელმძღვანელობდნენ XVII ს-ის მეორე ნახევრის რუსეთის მმართველი წრეები იმ პოლიტიკის გატარებისას, რომლის შედეგადაც სათავე დაედო ხსენებულ ორ ამბავს.
მიმდინარეობდა რა პრაქტიკულად ერთსა და იმავე დროში, მთელი თავისი გარეგნული მრავალპლანიანობითა და ერთი შეხედვით, ერთმანეთთან კავშირის გარეშე, სინამდვილეში ამ ორ ამბავს ურთიერთშორის უმჭიდროვესი კავშირი ჰქონდა. ეს ვითარება აიძულებს ავტორს (დ. კუზნეცოვს - არქიეპ. პ.), კომპლექსურად განიხილოს მოცემული საკითხები.
ჩატარებული ანალიზის შედეგად შესაძლებელი გახდა იმის დადგენა, რომ ეს იყო ერთი ჯაჭვის ორი რგოლი, გნებავთ, ერთი მედლის ორი მხარე, რომელსაც "ბერძნული პროექტი" ეწოდა, და რომლის მიზანი თურქებისგან კონსტანტინოპოლის გათავისუფლების პოლიტიკის გატარებასა და დიადი ბერძნულ-რუსული იმპერიის შექმნაში მდგომარეობდა.
"როგორც მოცემული კვლევა აჩვენებს, ეს პოლიტიკა წარმოადგენდა გრანდიოზულ პროვოკაციას, რომელიც მიმართული იყო რუსეთის მაქსიმალური დაუძლურებისა და დასავლეთის ანგარებით-ეგოისტური ინტერესების შემსრულებელ მორჩილ იარაღად მისი გარდაქცევისკენ. ნაშრომის ავტორი დაასკვნის, რომ ადამიანები, რომლებსაც ძალაუფლება აქვთ, სხვა დანარჩენთან ერთად, მოვალენი არიან ჰქონდეთ ზნეობრივი ალღოც, რომელიც უშეცდომოდ უნდა არკვევდეს ჭეშმარიტ ღირებულებებს ყალბისგან" (Церковная реформа патриарха Никона и присоединение Украины к России в свете глобального геополитического плана по созданию великой Греко-Российской империи. https://e-koncept.ru/author/4820 ) (URL-ს მიმართვის თარიღი: 07.09.2020).
სამწუხაროდ, XVII საუკუნის მეორე ნახევრის რუსეთის პოლიტიკურ და რელიგიურ მმართველ წრეებს არც პოლიტიკური ალღო აღმოაჩნდათ და არც სათანადო ზნეობრივი სიმაღლე იმისთვის, რათა მიმხვდარიყვნენ, რას უქადდა რუსეთის სახელმწიფოსა და მის მართლმადიდებლობას ზნედაცემულ ბერძენ იერარქთა და ფარულ თუ აშკარა იეზუიტთა უზნეო ხრიკები, რაც სარწმუნოებრივ სფეროში პატრიარქ ნიკონის მიერ გატარებულ აბსოლუტურად არასაჭირო რეფორმაში გამოიხატა. ამ რეფორმამ იმდენად მძიმე შედეგი მოუტანა რუსეთის სახელმწიფოს, რომ დღევანდელი მეცნიერები მას "გრანდიოზულ პროვოკაციას" და "მართლმადიდებლობის საწინააღმდეგო დივერსიას" უწოდებენ. ხოლო ცნობილმა დისიდენტმა ა. სოლჟენიცინმა, როგორც უკვე ითქვა, აღიარა, "რომ არა XVII ს.-ის რეფორმა, 17 წლის რევოლუცია არ მოხდებოდა" .
მეტიც, მიუხედავად იმისა, რომ მეცნიერთა მიერ კარგად არის გააზრებული "ბერძნული პროექტის" მთელი მზაკვარება, რომელსაც დასაბამი სწორედ XVII ს-ის მეორე ნახევარში მიეცა, რუსეთის პოლიტიკური და რელიგიური მმართველი წრეები არც მომავალში ტოვებენ ამ აზრს და მსოფლიო წინამძღოლობის იდეით მოხიბლულები კვლავ და კვლავ ცდილობენ ცხოვრებაში მის განხორციელებას.
ამ იდეით იმდენად იყო შეპყრობილი რუსეთის იმპერატრიცა ეკატერინე II (1729-1796), რომ კონსტანტინოპოლის დაპყრობა და თურქებისგან გათავისუფლება მისი რელიგიური, პოლიტიკური და კულტურული იდეოლოგიის უმთავრეს მოთხოვნად იქცა.
საინტერესოა აღინიშნოს, რომ "ბერძნული პროექტი", ანუ თურქებისგან კონსტანტინოპოლის გათავისუფლებისა და არა მარტო სლავური, არამედ მთელი მართლმადიდებლური სამყაროს რუსეთის ეკლესიის ეგიდით შემოკრების იდეა აისახა გაბატონებული მართლმადიდებელი ეკლესიის მოღვაწეთა წინასწარმეტყველებებშიც, სადაც აშკარად იკვეთება "ბერძნული პროექტის" ზეგავლენა.
თემის მნიშვნელობიდან გამომდინარე, უინტერესო არ იქნება, ზედაპირულად მაინც გადავავლოთ თვალი პროცესს თუ როგორ ამზადებდნენ რუსებს კონსტანტინოპოლის დასაპყრობად.
როგორც ცნობილია, "ბერძნული პროექტის მიზანი გახლდათ ბიზანტიის ძველი დედაქალაქის გათავისუფლება. კონსტანტინოპოლის დაპყრობის იდეა, რომელიც მკაფიოდ გამოთქვა ეკატერინემ, წინამორბედ რუს თვითმპყრობელთა კარზეც რამდენიმე ასეული წლის განმავლობაში იდგა დღის წესრიგში.
1547–1584 წწ. მეფე ივანე IV-ს, რომელმაც ბერძენ იმპერატორთა კანონიერი მემკვიდრის ტიტული მიიღო, არც კი უფიქრია თავისი უფლებების ბიზანტიის იმპერიაზე განვრცობა. კონსტანტინოპოლის მმართველთაგან მან მხოლოდ ერთი რამ შეითვისა - ჰქონოდა უფლება, ყოფილიყო საყოველთაო მართლმადიდებლობის წარმომადგენელი და დამცველი. თურქეთის უღლისგან მართლმადიდებელ ქრისტეანთა გათავისუფლებაზე ადრე მოსკოველი მეფეები არ ფიქრობდნენ. ივანე IV, აცნობებს რა კონსტანტინოპოლის პატრიარქს ყაზანისა და ასტრახანის აღებაზე, წერს: "დიდი სურვილი გვაქვს, რათა თქვენც მიიღოთ ღმრთისგან წყალობა და გათავისუფლდეთ ღმრთისმგმობელთა უღლისგან; და ჩვენც, როდესაც შევიტყობთ ამის შესახებ, ვიხაროთ და ქების გალობა აღვუვლინოთ უფალს მისი სახელის საპატივცემოდ და სადიდებლად".
"მაგრამ უკვე XVI საუკუნეში რუსი მმართველების წაქეზება თურქების ბატონობისგან გამათავისუფლებელთა როლზე თვით დაპყრობილი მართლმადიდებელი ხალხებისგან წამოვიდა. კონსტანტინოპოლის პატრიარქი, ამტკიცებდა რა ივანე ბასილის ძის სამეფო კურთხევას, იმავე დროს თავის სიგელში მას "ქრისტეანთა მთელი მოდგმის სასოებას" უწოდებდა, "რომელთაც გაათავისუფლებდა იგი ბარბაროსთა მძლავრებისა და მტანჯველი უღლისგან"; ის ასევე წერდა, რომ მთელი კრებით ვედრებს უფალს, რათა გააძლიეროს მისი (ანუ რუსთა მეფის - არქიეპ. პ.) სამეფო და აღმართოს მისი მარჯვენა ბარბაროსთა წინააღმდეგ, რათა "დაიხსნას ქრისტეანთა ყველა მოდგმა ბილწ ბარბაროსთაგან, უმადმჭამელთაგან (сыроядцев) და საშინელ წარმართ-აგარიანოსთაგან" (Греческий проект. https://ru.wikipedia.org) (URL-ს მიმართვის თარიღი: 07.09.2020).
1645-1676 წლები: ალექსი მიხეილის ძე
"XVII საუკუნის განმავლობაში მოსკოვის მმართველთა, როგორც თურქების მომავალ მძლეველთა შესახებ არსებული მითი კიდევ უფრო ძლიერდებოდა და მტკიცდებოდა. განსაკუთრებით აღაფრთოვანა ბერძნები პოლონეთის წინააღმდეგ ბოგდან ხმელნიცკის აჯანყებამ: ისინი იმედოვნებდნენ, რომ, მცირე რუსეთის (უკრაინის - არქიეპ. პ.) მიერთებით ალექსი მიხეილის ძე თურქების წინააღმდეგაც გაილაშქრებდა. იერუსალიმის პატრიარქი პაისი მნიშვნელოვანი შუამავალი გახლდათ ხმელნიცკისა და მოსკოვს შორის; მცირე რუსეთის დიდ რუსეთთან მიერთებას ხელს კონსტანტინოპოლის პატრიარქიც უწყობდა, ასეთივე სასოებას გამოთქვამდნენ როგორც სასულიერო, ასევე საერო წოდების სხვა ბერძნებიც".
1682-1725 წლები: პეტრე I
«მართალია, პეტრე დიდი მთლიანად ჩრდილოეთის ომით იყო დაკავებული, მაგრამ გეგმებს ბალკანეთთან და ახლო აღმოსავლეთთან მიმართებაშიც სახავდა. ამის დასტურია 1711 წლის პრუტის ლაშქრობა (წარუმატებელი, რომლის შედეგად რუსეთმა აზოვის ზღვისკენ გასასვლელი დაკარგა) და 1722-1723 წლების სპარსეთის ლაშქრობა (რომელმაც რუსები დაღესტანთან და კასპიის ზღვასთან გაიყვანა). როგორც ჩანს, გარემოცვა ძლიერ აქეზებდა პირველ რუს იმპერატორს კონსტანტინოპოლის ასაღებად. ეს იდეა ასულდგმულებდა ფელდმარშალ მინიხს, რომლისგანაც შეიტყო პეტრესეული დროების სამხედრო გეგმებზე ეკატერინე II-მაც.
ერთხელ პავლე პეტრეს ძის დაბადების დღის ზეიმზე მინიხმა ეკატერინეს უთხრა: "მე ვისურვებდი, როდესაც დიდი თავადი ჩვიდმეტი წლისა შესრულდება, მისდამი მილოცვა რუსეთის ჯარების გენერალისიმუსის რანგში შემძლებოდა და წავძღოლოდი მას კონსტანტინოპოლისკენ და იქ, წმიდა სოფიის ტაძარში, ლიტურგია მოგვესმინა. შეიძლება ამას ქიმერა უწოდონ, ისევე როგორც ბალტიის პორტის მშენებლობას როგერვიკში. მაგრამ ამაზე მხოლოდ იმის თქმა შემიძლია, რომ დიდი პეტრე 1695 წლიდან, როდესაც პირველად შემოერტყა აზოვს, თავისი ცხოვრების აღსასრულამდე მხედველობის არედან არ უშვებდა სანუკვარ ოცნებას - დაეპყრო კონსტანტინოპოლი, გაეყარა თურქები და თათრები ევროპიდან და მათ ადგილზე ქრისტეანული ბერძნული იმპერია დაემკვიდრებინა. ყოვლადმოწყალეო დედოფალო, მე შემიძლია შემოგთავაზოთ ამ უვრცელესი და უმნიშვნელოვანესი ღონისძიების გეგმა. რამდენიმე წლის წინათ თვითონ ვმუშაობდი მასზე გადასახლებაში; საუბედუროდ, ის, უკვე დაწერილი გეგმა, ფორტიფიკაციის ჩემი ახალი სისტემითურთ დაიკარგა. საჭიროა გარკვეული დრო ამ იდეის მოსახაზად და მოსააზრებლად"».
1730-1740 წლები: ანნა ივანეს ასული
«თურქეთის დედაქალქის დაპყრობა განიხილებოდა ანა ივანეს ასულის დროსაც, 1735-1739 წლების ომის პერიოდში, როდესაც მინიხმა ყველაზე მეტად გაითქვა სახელი. თურქეთში რუსეთის რეზიდენტის თანაშემწე ალექსი ვეშნიაკოვი, იმაზე რომ ოცნებობდა, როდის დაკარგავდნენ თურქები ყირიმს, პეტერბურგში წერდა, რომ ასეთ შემთხვევაში "კონსტანტინოპოლის დაცემაც მოიწევა".
1736 წლის გაზაფხულს მინიხმა ბირონისადმი მიწერილ წერილში აღწერა "ომის საზოგადო გეგმა". Aმ გეგმით 1736 წელს თავდაჯერებულ მხედართმთავარს აზოვი უნდა აეღო, 1737 წელს - ყირიმი, 1738 წელს - მოლდავეთი და ვალახეთი, ხოლო შემდგომ წელთან დაკავშირებით წერდა: "1739 წელი: მისი აღმატებულების დროშები და შტანდარტები აღიმართებიან... სად? - კონსტანტინოპოლში. უპირველეს და უძველეს ბერძნულ-ქრისტეანულ ეკლესიაში, სახელგანთქმულ წმიდა სოფიაში, სადაც მისი აღმატებულება იკურთხება როგორც ბერძენი იმპერატრიცა და მშვიდობას მიაგებს... ვის? - უსამანო მსოფლიოს, არა - ურიცხვ ხალხებს. როგორი დიდებაა, როგორი ხელმწიფებაა! ვინ იკითხავს მაშინ - ვის შეეფერება იმპერატორის ტიტული? მას, ვინც ფრანკფურტშია ცხებული და ნაკურთხი, თუ მას, ვინც სტამბულშია?"»
1762-1796 წლები: ეკატერინე II
«1768-1774 წლების რუსეთ-თურქეთის ომის პერიოდში ეკატერინე II მხოლოდ შავ ზღვაზე რუსეთის გარანტირებული გასვლის გეგმით კმაყოფილდებოდა. მაგრამ, რათა ბალკანეთის მართლმადიდებელი ხალხების მხარდაჭერა მიეღო, იმპერატრიცამ თავისი მხედართმთავრების მეშვეობით განაცხადა, რომ ომი ოსმანეთის უღლისგან მათი გათავისუფლების მიზნით წარმოებდა.
შეუძლებელი იყო, ამას არ ემოქმედა ბერძენ პატრიოტებზე, რომლებიც ათასობით ერთიანდებოდნენ რუსული ბაირაღების ქვეშ; ეს ასულდგმულებდა ადგილობრივ ინტელექტუალურ ელიტასაც. მეცნიერმა და მღვდელმსახურმა ევგენი ბულგარისმა, რომელიც ეკატერინემ რუსეთში მოიწვია, 1771 წლის ივლისის აუდიენციაზე სამეფო დარბაზში პირდაპირ გამოთქვა წუხილი, რომ ის (ეკატერინე - არქიეპ. პ.) არ არის ბერძენი იმპერატრიცა: "ღმერთის შემდეგ მთელი საბერძნეთი შენ გიყურებს, შენ გევედრება და შენ შეგივრდება". მოგვიანებით ის (ბულგარისი - არქიეპ. პ.) გამოდის აღმოსავლეთის საკითხის საკუთარი პროგრამით. ბულგარისმა რუსეთს თურქების განადგურებისკენ მოუწოდა: "... თურქული პროვინციების დაყოფა ევროპაში ბერძენი ერის მცირე და დამოუკიდებელი სათავადოს შექმნით ძლიერ შეუწყობდა ხელს მომავალში ნამდვილი ევროპული თანასწორობის შენარჩუნებას"» (Каптерев Н. Ф. Характер отношений России к православному Востоку в XVI и XVII столетиях. Сергиев Посад, 1914. // Кочубинский А. А. Граф Андрей Иванович Остерман и раздел Турции. Из истории Восточного вопроса. Война пяти лет (1735-1739). Одесса, 1899. // Век Екатерины II: Дела балканские. М., 2000).
ეკატერინე II იმდენად იყო შეპყრობილი კონსტანტინოპოლის გათავისუფლების იდეით, რომ მან თავის შვილიშვილს კონსტანტინე უწოდა. შაქმე ის არის, რომ, ერთი წინასწარმეტყველების მიხედვით, "როგორც აღმოსავლეთ-რომის იმპერიის პირველი იმპერატორი იყო კონსტანტინე და უკანასკნელსაც კონსტანტინე ერქვა (რომელიც 1453 წელს თურქების მიერ კონსტანტინოპოლის აღებისას დაიღუპა), იმპერიას აღადგენს და მის პირველ ახალ იმპერატორად კვლავ კონსტანტინე მოგვევლინება" (Греческий проект. https://ru.wikipedia.org) (URL-ს მიმართვის თარიღი: 07.09.2020).
მაგრამ, მოდი, ისევ პატრიარქ ნიკონისა და მეფე ალექსი მიხეილის ძის დროებას დავუბრუნდეთ. ჩვენ ზემოთ დავსვით შეკითხვა, თუ რა მიზანი შეიძლებოდა ჰქონოდა პატრ. ნიკონისა და მეფე ალექსი მიხეილის ძის რეფორმას.
როგორც ისტორიის მეცნიერებათა კანდიდატი, დოცენტი დ. კუზნეცოვი წერს, «ეს გახლდათ რუსულ და ბერძნულ საეკლესიო პრაქტიკას შორის ერთფეროვნების მიღწევა. თანაც სანიმუშოდ აღებულ იქნა იმდროინდელი ბერძნული ტრადიცია. ეს მიზანი ნაკარნახევი იყო მხოლოდ და მხოლოდ პოლიტიკური მოსაზრებებით. საქმე ის გახლავთ, რომ რუს მეფეთაგან ალექსი მიხეილის ძემ სერიოზულად პირველმა ჩაიფიქრა ძველ ბიზანტიურ ტახტზე აღსაყდრება და მით მთელი მართლმადიდებლური სამყაროს მეთაურობა. ამ ჩანაფიქრის პოლიტიკური გულუბრყვილობა სრულიად შეესაბამებოდა თვით მეფის არაშორსმჭვრეტელობას, რომელსაც თამამად შეიძლება ვუწოდოთ არა მარტო რუსეთის, არამედ მთელი მსოფლიო მართლმადიდებლობის უბედურება.
ბერძნული ნიმუშების მიხედვით საეკლესიო ერთგვაროვნობის მისაღწევი რეფორმა მეფე ალექსი მიხეილის ძისთვის პირველი საფეხური გახლდათ თავისი გლობალური პოლიტიკური ჩანაფიქრის - შეექმნა დიადი ბერძნულ-რუსული აღმოსავლური იმპერია - განსახორციელებლად,
მეფე ალექსიმ ამ იდეის სამსხვერპლოზე ურიცხვი თანამემამულის - სრულიად მართლმადიდებელი ქრისტეანის სიცოცხლე მიიტანა, რომელთაც სასტიკად სჯიდნენ რეფორმისადმი წინააღმდეგობის გამო, მას კი დღეს სრულად საფუძვლიანად შეიძლება ვუწოდოთ დანაშაულებრივი რეფორმა და მანამდე ერთიანი რუსი მართლმორწმუნე ერის გახლეჩვა; რაც შეეხება ბერძნების გათავისუფლებას მუსლიმთაგან, ამას მაინც ვერ მიაღწია და ჩვენს დღეებშიც სამეფო ქალაქი კონსტანტინოპოლი სტამბულად იწოდება.
უკრაინის გათავისუფლება და შემოერთება 1653-1656 წლებში, რასაც რუსეთი უშუალოდ თურქეთის საზღვრებზე გაჰყავდა, მეფის აღმოსავლურ წამოწყებას განსაკუთრებულ კონკრეტულობას და აქტუალობას ანიჭებდა. ინტენსიურად მიმდინარეობდა მზადება სულიერი შეერთებისთვის აღმოსავლელ ერთმორწმუნეებთან. სწორედ მაშინ გადაწყდა წეს-ჩვეულებათა უნიფიცირება (რომლებიც იმ დროისთვის რუსულ და ბერძნულ ეკლესიებში ძლიერ განსხვავდებოდა ერთმანეთისგან) და საეკლესიო წიგნების გასწორება თანამედროვე ბერძნული ნიმუშების მიხედვით. აღმოსავლეთისკენ გამათავისუფლებელი ლაშქრობის სამზადისში მოსკოვი მცირე რუსეთიდან (უკრაინა-ბელორუსია - არქიეპ. პ.) საკუთარ წიაღში "შემსწორებელთა" დესანტს ღებულობდა.
უკრაინამ განსაკუთრებული როლი შეასრულა რეფორმაში. როგორც ს. ზენკოვსკი წერს, რუსეთის მთავრობა, სანამ იქ ბ. ი. მოროზოვს დიდი წონა და ზეგავლენა ჰქონდა, ფრთხილად და შიშით ეკიდებოდა რუსეთთან უკრაინის შემოერთების საკითხს, რადგან ამას უცილობლივ უნდა გამოეწვია ომი პოლონეთთან. ამ მიზეზით 1649 წლის საერო კრებამ უარი თქვა რუსეთის მფარველობის ქვეშ უკრაინის მიღებაზე. რა თქმა უნდა, თავის როლს თამაშობდა უკრაინის მართლმადიდებლობის შებღალულობაც. მაგრამ სრულიად მართლმადიდებლური იმპერიის პერსპექტივებმა, რომელიც რუსებს პატრიარქმა პაისიმ დაუხატა, გადაწონა შიში ნახევრად ერეტიკული სნეულების შემოჭრის წინაშე, რომელიც რუსეთს სამხრეთიდან (უკრაინიდან - არქიეპ. პ.) ემუქრებოდა. 1649 წლიდან თვით მთავრობისა და თავადაზნაურობის განწყობაც შეიცვალა, როდესაც ხმელნიცკი, ამაოდ რომ სთხოვდა მეფეს დახმარებას, წერდა: "ღმერთს ვევედრებით, რათა თქვენი სამეფო აღმატებულება, როგორც სამართლიანი და მართლმადიდებელი ხელმწიფე, ჩვენი მეფე და თვითმპყრობელი გახდეს".
თუ 1649 წლის სახალხო კრებამ უარი თქვა რუსეთის მფარველობის ქვეშ უკრაინის მიღებაზე და გადაწყვიტა, თავიდან აეცილებინა ომი პოლონეთთან, 1653 წელს მცირე და თეთრი რუსეთის მოსკოვის რუსეთთან შეერთების იმედებმა კონსერვატორთა შიშები უკვე გადაწონა (Зеньковский С.А. Русское старообрядчество. Минск, Белорусский Экзархат. 2007. с. 203). ცხადია, გადამწყვეტი როლი რუსეთის მმართველი წრეების მერყეობის დაძლევაში ითამაშა მეფის რჩეულის, ა. ს. მატვეევის ელჩობამ, რომელიც 1653 წლის მაისში მიუგზავნეს გეტმანს (გეტმანი - პოლონეთის სამეფოს მინისტრი, პოლონეთის ჯარების მთავარსარდალი - არქიეპ. პ.) (Петрухинцев Н.Н., Смирнов А. Брак по расчету. Кризис XVII века // Родина. 2004. №1. С. 16) (Д. В. Кузнецов. Церковная реформа патриарха Никона и присоединение Украины к России в свете глобального геополитического плана по созданию великой Греко-Российской империи. "Концепт" - научно-методический электронный журнал. Приложение 13: Современные научные исследования. Выпуск 3. https://e-
ცნობილია, რომ სწორედ დასავლეთი ცდილობდა რუსეთის ჩათრევას თურქებთან ომში. ეს არის ვატიკანის პროვოკაციული საქმიანობა მოსკოვში ანტონიო პოსევინოს ვიზიტიდან მოყოლებული და კიდევ უფრო ადრეც. XVII საუკუნეში ახლო აღმოსავლეთი და ბალკანეთი უკვე აივსო იეზუიტებით, ასე რომ, ბერძენი პრელატების ინტრიგები რუსულ-თურქულ ურთიერთობებში აისბერგის მხოლოდ ზედა ნაწილი გახლავთ.
ამ აისბერგის უხილავი და არსებითად, უმთავრესი ნაწილი კარგად აჩვენა ი. ს. პლატონოვმა გამოკვლევაში "რუსეთის პოლიტიკური განხეთქილების დასაწყისი: XVII საუკუნის მეორე ნახევარი". "რუსეთის განხეთქილების უპირველესი მიზეზნი არიან იეზუიტები. ჩვენს ნაშრომში, - წერს ი. პლატონოვი, - ეს ცნობილი თეზისი იძენს რეალურ, დოკუმენტურად დამტკიცებულ მონახაზს... ორდენის მონაწილეობა პირქუშ დროებასა და განხეთქილებაში იმდენად აშკარა და ცხადია, რომ ჩვენს გაკვირვებას იწვევს მისი მიჩქმალვა XVII ს.-ის მოვლენთა გაშუქებისას " (დედანში: "Первичная причина раскола в России - иезуиты . В нашей работе, - пишет И.Платонов, - этот известный тезис обретает реальные, документально доказуемые очертания...Причастность Ордена к Смуте и Расколу столь ярка и очевидна, что у нас вызывает недоумение ее умалчивание при трактовке событий XVII века") (Кутузов Б.П. Церковная "реформа" XVII века. М.: ИПА "ТРИ-Л", 2003. 573 с. 549) (დ. კუზნეცოვი. ხს. შრ. იქვე).
ეს მიჩქმალვა შეიძლება აიხსნას თვით ი. ს. პლატონოვის გამონათქვამით "აზროვნების კონიუნქტურულ მიმართულებაზე ისტორიულ მეცნიერებაში"; რომ დღესაც, ისევე როგორც ადრე, "მიმდინარეობს XVII ს-ის ისტორიული მოვლენების სისტემატური დამახინჯება, და უკვე მერამდენედ ვხდებით ცოცხალი მოწმენი მიზანმიმართული ისტორიული ფალსიფიკაციისა" (დედანში: "Идет систематическое искажение исторических событий XVII века, и мы становимся в очередной раз живыми свидетелями целенаправленной исторической фальсификации") («реформа» XVII века. М.: ИПА «ТРИ-Л», 2003. 573 с. 549).
ი. ს. პლატონოვმა შეძლო გამოევლინა ჩვენი აზრით ერთობ მნიშვნელოვანი ისტორიული დეტალები. "ჯერ კიდევ პოსევინომ გამოარკვია, რომ რუსებს ოსმანებთან ომი კავკასიისა და დონის სტეპების მხრიდან არ შეეძლოთ; ერთადერთი გზა იყო მცირე რუსეთი. მაგრამ ის პოლონეთის ხელშია. ომისთვის საჭიროა საერთო საზღვრები - და გადაწყვიტა კიდევაც მეფე ალექსი მიხეილის ძემ ყირიმზე გასვლა და შავი ზღვის სანაპიროზე გამაგრება, რის გამოც ომი დაიწყო რეჩ პოსპოლიტასთან. მეფე ალექსის ბალტიის ზღვაში გასასვლელი არ სჭირდებოდა, მას არ სჭირდებოდა ევროპის ქვეყნები - ის კონსტანტინოპოლის სამეფო ტახტს მიელტვოდა. ეს ცხადი ხდება მისი სიგელებიდან და ეპისტოლეებიდან. 1654 წ. ომი იწყებოდა რელიგიური და შორს მიმავალი გეგმებით ... სისხლიანი 13-წლიანი ომი დაიწყო" («реформа» XVII века. М.: ИПА «ТРИ-Л», 2003. с. 549).
"მაშ, აი თურმე რატომ შეუერთეს რუსეთს უკრაინა! და აქ ნათელი ხდება ანტონიო პოსევინოს, რუსეთის ამ ბოროტი გენიოსი მტრის ინსტრუქციათა რეალიზების ამოცანა" (ციტ. იქვე). დოც. დ. კუზნეცოვი შემდეგ წერს: «ი. ს. პლატონოვი მივიდა დასკვნამდე, რომელიც ადასტურებს ჩვენ მიერ ადრე გამოთქმულ ვარაუდებს: "1612 წელს ყველა აღმოსავლელი პატრიარქი უკვე ვატიკანის კონტროლქვეშ იყო". ამასთან დაკავშირებით, მტკიცებულება, რომელსაც შეიცავენ "Кириллова книга" ("კირილეს წიგნი") და "Книга о вере" ("წიგნი სარწმუნოების შესახებ"), თითქოსდა ბერძნულ ეკლესიაში მართლმადიდებლური სარწმუნოება დაცულია მთელი თავისი სიწმიდით და არ დაზიანებულა, სინამდვილეს არ შეესაბამება» (დედანში: "В связи с этим утверждения, содержащиеся в «Кирилловой книге» и Книге о вере», будто бы в греческой церкви православная вера и предания содержатся в чистоте и не поврежденности, не соответствуют действительности").
«ეს წიგნები უკრაინული წარმომავლობისაა, ხოლო უკრაინა იმ დროს კონსტანტინოპოლის იურისდიქციის ქვეშ იმყოფებოდა. წიგნებისა და ჩვეულებების შესწორების სახით წმიდა რუსეთს კვლავ სთავაზობდნენ და აქტიურად თავს ახვევდნენ უნიას რომთან. "შეიცვალა მხოლოდ მოქმედებისა და ზეგავლენის მოხდენის ტაქტიკა, მოქმედებათა არსი ადრინდელი დარჩა, როგორიც იყო პოსევინოსა და ცრუმეფეების დროს: მისცენ რუსეთს სტიმული დაიწყოს ომი თურქეთთან, გააკათოლიკოს მართლმადიდებლური სახელმწიფო... ეს უნდა დავინახოთ თუნდაც XX საუკუნის მიწურულს". აქედან გამომდინარე, შეიძლება გავაკეთოთ დასკვნა აღმოსავლელი იერარქების როლთან დაკავშირებით: "ყოველგვარ ეჭვს გარეშე - ეკლესიის აღმოსავლელი იერარქები, რომლებიც რომანოვის მაცთურები გახდნენ, ნებით თუ უნებლიეთ ჰაბსბურგებისა და ვატიკანის კარნახით მოქმედებდნენ"» (დედანში: "Вне сомнения - восточные иерархи церкви, ставшие искусителями Романова, действовали вольно или невольно под диктовку Габсбургов и Ватикана") (Кутузов Б.П. Церковная «реформа» XVII века. М.: ИПА «ТРИ-Л», 2003. С. 552) (იქვე).
"ამგვარად, ძნელი არ არის იმის დანახვა, რომ უკრაინა მოსკოვის რუსეთს შეუერთეს, ჯერ ერთი, თურქეთის წინააღმდეგ ძალთა გაერთიანების მიზნით, და მეორეც, იმისთვის, რათა გაეადვილებინათ რეფორმის ჩატარება, რომელიც, როგორც ცნობილია, სრულდებოდა ძირითადად კიეველების მიერ და შემდგომაც მათ მიერ მყარდებოდა. იეზუიტების მიზანი იყო, ყოველმხრივ ხელი შეეწყოთ ამ პროცესისთვის - მოსკოვის რუსეთის ლათინიზაციისთვის სწორედ კიეველთა ხელით. ნიკონი თავიდან აქტიურად უჭერს მხარს უკრაინის მიერთებას, შემდეგ კი ყოველმხრივ ხელს უწყობს არასაიმედო უკრაინელებისა და ბელორუსების ჩანერგვას რუსეთის საეკლესიო-იერარქიულ სტრუქტურებში" (Билингтон Д. (США). Великий раскол. Доклад на 2-й Международной церковно-научной конферен-ции в Москве 11 - 19 мая 1987 г. // Кутузов Б.П. Церковная «реформа» XVII века. М.: ИПА «ТРИ-Л», 2003. с. 192) (იქვე).
«როგორც დამოწმებული ფაქტობრივი მასალიდან ვხედავთ, პატრიარქ ნიკონის საეკლესიო რეფორმას პოლიტიკური ქვეტექსტი ედო საფუძვლად. სწორედ ამ დროს წყდებოდა უკრაინის შემოერთების საკითხი. ნიკონის მისწრაფება, შემოეტანა ბერძნული საწესჩვეულებო პრაქტიკა, აიხსნებოდა სურვილით უკრაინელების თვალში მაქსიმალურად მიმზიდველი ყოფილიყო რუსეთი და ეჩვენებინათ, რომ მართლმადიდებლურ დიდ რუსეთსა და მცირე რუსეთს შორის არ არის არავითარი განსხვავება. ამასთან ის ეყრდნობოდა როგორც უკრაინიდან გამოსულ გავლენიან ფენას, ასევე მეფის მხარდაჭერას.
დადგა გადამწყვეტი 1649 წელი. უკრაინიდან ხელისუფლებამ გამოიძახა არსენ სატანოვსკი, დამასკინ პტიცკი და ეპიფანე სლავინეცკი - მოგილიანური აკადემიის საუკეთესო მწიგნობრები, რომლებიც პოლონეთის იეზუიტურ აკადემიებში ეუფლებოდნენ უცხო ენებს და რიტორიკის დახვეწილ ხელოვნებას. პირველი "შემსწორებლის" მეტად ნიშანდობლივმა გვარმა (სატანოვსკი) უნებლიეთ დააფიქრა მართლმორწმუნენი: რა შედეგი უნდა ჰქონოდა მის მიერ საღვთისმსახურებო წიგნების შესწორებას. იმავე 1649 წელს მეფის უახლოესი მეგობარი და თანამოაზრე ფ. რტიშჩევი მოსკოვთან ახლოს აფუძნებს ანდრიას მონასტერს და ამ მონასტრისთვის საძმოს უკრაინიდან იწერს. ასე შეიქმნა, დღევანდელი ენით რომ ვთქვათ, რუსეთის ეკლესიის რეფორმირების ინტელექტუალური ცენტრი (Казинцев А. Вечная Россия. Статья 1. Патриарх Нового Иерусалима. // Наш современник. 1998. № 1. С.183-203). "ამიტომ ხომ არ უწყობდა ხელს ნიკონი უკრაინის რუსეთთან შეერთებას 1654 წელს? კათოლიციზმის სულით დასნებოვნებულ უკრაინას უეჭველად უნდა გადაედო ეს დაავადება რუსეთისთვის მასთან შეერთების შემდეგ, რაც მოხდა კიდეც სინამდვილეში"» (Кутузов Б.П. Церковная «реформа» XVII века. М.: ИПА «ТРИ-Л», 2003. с. 154 - 155).
"ამრიგად, იეზუიტების პოლიტიკა მეფე ალექსი მიხეილის დროს წარმატებით დაგვირგვინდა და ამით ერთდროულად დაიჭირეს ორი კურდღელი. ერთი მხრივ, "ბერძნულ პროექტში" ჩათრეული რუსეთი იპყრობდა თურქების ყურადღებას, ვისი სამფლობელოებიც ემიჯნებოდა თვით ვენას (რომელიც ზუსტად ევროპის ცენტრშია კონსტანტინოპოლსა და პა-დე-კალეს შორის) და ამით კიდევ ერთხელ უნებლიეთ იხსნა ევროპული ცივილიზაცია. ხოლო, მეორე მხრივ, ევროპელებმა მნიშვნელოვნად დააუძლურეს თავიანთი კონკურენტი: რუსეთი გახლეჩილი აღმოჩნდა - მართალია, ჯერ ფიზიკურად არა, მაგრამ სულიერი თვალსაზრისით უეჭველად. რუსეთის ეკლესია გაიხლიჩა, თანაც მისი ის ნაწილი, რომელმაც მიიღო რეფორმა და მთავრობის მხარდაჭერით სარგებლობდა, ასწლეულობის განმავლობაში მოიწყლა ლათინიზმის სულით, შემდგ კი პროტესტანტიზმითაც, რადგან დაამკვიდრა უამრავი დასავლური დოგმატი და წეს-ჩვეულება " (Кожурин К.Я. Духовные учителя сокровенной Руси. СПб.: Питер, 2007. с. 21) (იქვე).
"როგორც ზემოთ აღინიშნა, პატრიარქ ნიკონის საეკლესიო რეფორმას პოლიტიკური ქვეტექსტი ჰქონდა. ... მოსკოვთან უკრაინის შეერთების პოლიტიკურ-დიპლომატიური მოტივები, როგორც ჩანს, გამართლებული იყო. მაგრამ ამისთვის დაიწყეს სარწმუნოების უნიფიკაცია დასავლურ-მართლმადიდებლური ნიმუშების მიხედვით. რუსეთი ძალდატანებით შეუთანაწყვეს უცხო რელიგიურ კანონებს. რა შედეგებამდე მიიყვანა ამგვარმა მოქმედებამ ახლა უკვე ცნობილია. რუსეთი დანგრეულია, რომანოვების დინასტია დამხობილია და ბერძნების ყოფილი სამფლობელოები დღემდე თურქების ხელშია. უკრაინა შემდეგ მაინც გამოეყო რუსეთს, ახლა ეს დამოუკიდებელი სახელმწიფოა და მას სულ უფრო და უფრო შორდება.
საბოლოო ჯამში, ყბადაღებული "ბერძნული პროექტი" სამეფო დინასტიას და მასთან ერთად მთელ რუსეთს მიიყვანს 1917 წლის კატასტროფამდე. განხილულ პერიოდში მმართველი წრეებიდან არავის შეეძლო ამისი წინასწარ განჭვრეტა, თუმცა მოვლენათა ამგვარი განვითარების მონახაზები უკვე შეინიშნებოდა. რომანოვთა დინასტია განწირული იყო დასაღუპად ევროპასთან მისი კავშირის ძალით. XVII ს-ის შუა წლებში, განსაკუთრებით კი საუკუნის ბოლო მესამედში, დიპლომატიურ და სამხედრო-პოლიტიკურ სფეროებში რუსეთი სულ უფრო ნაკლებად თამაშობდა დამოუკიდებელ როლს და არათანასწორ პარტნიორად წარმოჩინდებოდა ევროპასთან სწორედ მაშინ, როდესაც საგარეო პოლიტიკის ვექტორი ამ უკანასკნელის მხარეს გადახარა.
თურქების წინააღმდეგ რუსების გამოყენება იეზუიტების სტრატეგიული დოქტრინის დიდი ხნის წინანდელი ხაზია მსოფლიო პოლიტიკაში. ბიზანტიის ტახტი ყალბი სატყუარა იყო რუსეთის მეფისთვის, ისევე როგორც მთელი "ბერძნული პროექტი" მისი ლათინიზებული ფორმით და ბერძნული იერით, რომელიც ორგანულად ერწყმის ამ დოქტრინას. "1680-იანი წლების დასაწყისში თურქეთის წინააღმდეგ შედგა დიდი ლათინურ-უნიატური კოალიცია, რომლის სული და გული იყო რომი, ხოლო მთავარი მოქმედი პირები - ვენეცია და პოლონეთი. ერთიც და მეორეც ცდილობდნენ, თურქეთის წინააღმდეგ საბრძოლველად გამოეყენებინათ ყველაზე მართლმადიდებლური აღმოსავლეთი, რისთვისაც გახვიეს იგი უნიატურ იდეებში" (იქვე).
"ბერძნული პროექტი, - განაგრძობს დ. კუზნეცოვი, - რომლითაც თითქმის სამი საუკუნე ხელმძღვანელობდნენ რუსეთის მმართველი წრეები საგარეო პოლიტიკური კურსის ჩამოყალიბებისას, საბოლოო ჯამში, უმთავრესი მიზეზი აღმოჩნდა 1917 წლის თებერვალში იმპერატორული რუსეთის დაღუპვის საქმეში. რევოლუციისწინა ისტორიული დოკუმენტები შესაძლებლობას გვაძლევს გავაკეთოთ დასკვნა იმის შესახებ, რომ არსებობს სრულიად კონკრეტული და პირდაპირი შინაგანი კავშირი ნიკონ-ალექსეევურ რეფორმასა და 1917 წლის რევოლუციას შორის. დოკუმენტები ადასტურებენ, რომ კონსტანტინოპოლის საყდრის მემკვიდრეობის ეს ყალბი იდეა, რომელიც XVII ს-ში საეკლესიო რეფორმის მიზეზი გახდა (ბერძნულ ეკლესიასთან საწესჩვეულებო ერთსახოვნობის მისაღწევად) და მთელი სამი საუკუნის განმავლობაში წარმოადგენდა ყალბ ორიენტირს რუსი სახელმწიფო მოღვაწეებისთვის, ბოლოს და ბოლოს, 1917 წელს რუსეთის სახელმწიფოებრიობის დაღუპვის ხილული მიზეზი გახდა" (Кутузов Б.П. Ошибка русского царя: византийский соблазн. М.: Алгоритм, 2008. с. 6) (იქვე).
"1917 წლის ეს კატასტროფა ლოგიკური კანონზომიერებაა XVII საუკუნის იმ იდეოლოგიური დივერსიისა, რომელსაც წარმოადგენდა ხსენებული რეფორმა - ლოგიკური ჯაჭვის მიხედვით: "რეფორმა", განხეთქილება, ეკლესიისა და სახელმწიფოს სიცოცხლისუნარიანობის დაუძლურება, პეტრე I-ის ანტიეროვნული და ანტისაეკლესიო საქმიანობა, შეუძლებელი იქნებოდა "რეფორმის" წინასწარი განხორციელების გარეშე" (Кутузов Б.П. Ошибка русского царя: византийский соблазн. М.: Алгоритм, 2008. с. 6) (იქვე).
"მეფის მთავრობა 1914 წლიდან ომს სწორედ კონსტანტინოპოლისთვის (სტამბოლისთვის) აწარმოებდა. მიზანი გახლდათ ნეობიზანტიური იმპერიის რესტავრაცია. ამ ყალბი და ავანტიურული იდეის განსახორციელებლად, რომელიც თავიდანვე ინსპირირებული იყო იეზუიტების მიერ და რომელსაც შემდეგშიც მხარს უჭერდნენ კათოლიციზმის აგენტები, მსხვერპლად იქნა შეწირული უთვალავი ჯარისკაცი, რამაც სისხლისგან დაცალა ქვეყანა და ეკონომიკურ ნგრევამდე და რევოლუციამდე მიიყვანა. პ. ა. სტოლიპინი არაერთხელ ამბობდა, რომ რევოლუციის წარმატებისთვის საჭიროა ომი, მის გარეშე რევოლუცია უძლურია. ეს წინასწარმეტყველური გაფრთხილება ყურად არავინ იღო და მიივიწყეს. მთავრობა ეწეოდა ხალხისთვის უცხო და გაუგებარ ომს, არად აგდებდა მსხვერპლს და ლოზუნგით "საბოლოო გამარჯვებამდე", მტკიცედ უარყოფდა გერმანელთა წინადადებას სეპარატულ მშვიდობაზე, რადგან თვითდაბრმავებული მიიჩნევდა, რომ კონსტანტინოპოლის დაპყრობა თავისთავად გაამართლებდა ყველა იმ მსხვერპლსა და დანახარჯს, რომელიც გაიღო ამ დიადი მიზნისთვის" (Кутузов Б.П. Ошибка русского царя: византийский соблазн. М.: Алгоритм, 2008. с. 6-7) (იქვე).
"ერთიანი ბერძნულ-რუსული აღმოსავლური იმპერიის პერსპექტივაში ბერძნებთან მოჩვენებით საეკლესიო ერთსახოვნებას, რომელიც მიუღწეველი დარჩა, ენიჭებოდა პირველხარისხოვანი მნიშვნელობა. ამიტომაც პატრიარქ ნიკონის რეფორმა მკაცრად, კრიტიკის გარეშე. სამაგიეროდ, სასტიკად იზღუდებოდნენ ძველმორწმუნენი, სადაც ეს შესაძლებელი იყო და, რამდენადაც იძლეოდა ამის უფლებას განკარგულება რჯულთშემწყნარებლობის შესახებ, რომელიც იძულებით იქნა მიღებული 1905 წელს. ბიზანტიური მირაჟი მხოლოდ 1917-ში გაიფანტა" (Кутузов Б.П. Ошибка русского царя: византийский соблазн. М.: Алгоритм, 2008. с. 7) (იქვე).
"ამ დაკვირვებათა კალაპოტში ხდება გასაგები ა. ი. სოლჟენიცინის სიტყვები იმის შესახებ, რომ XVII ს.-ში დაშვებულ იქნა "უდიდესი საეკლესიო დანაშაული, რომლითაც დაიწყო რუსეთის დაღუპვა"" (Солженицын А. И. Письмо из Америки - Публицистика. Т. 2. Ярославль. 1996. С. 305) (იქვე).
«მეფე ალექსის გეგმებზე, ასულიყო კონსტანტინოპოლის საყდარზე და გამხდარიყო "მთელი მართლმადიდებლობის ბასილევსი", წერს ს. ა. ზენკოვსკიც. "ეკატერინე II-ის მეფობის მთელი ასი წლის განმავლობაში თურქებისგან აღმოსავლეთის გათავისუფლების ცნობილი გეგმა, ე. წ. "ბერძნული პროექტი" უკვე მონიშნული იყო და მას გაძლიერებით ქადაგებდნენ ბერძნული პრელატები» (Зеньковский С.А. Русское старообрядчество. Минск, Белорусский Экзархат. 2007. с. 205).
ამ განსაკუთრებულ პოლიტიკურ მიზანს (კონსტანტინოპოლის საყდრის მემკვიდრეობის პერსპექტივა) რომ მისდევდა, სახელმწიფო იმდროინდელი პატრიარქის მონაწილეობით, რომელმაც ასევე უღალატა თავის პირდაპირ მოვალეობას - დაეცვა მართლმადიდებლობის სიწმიდე, უხეშად შეიჭრა საეკლესიო სფეროში.
"ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის არსებული სიმფონიის უხეში დარღვევით, რომლის პროვოცირება ნიკონმა მოახდინა და მეფე ალექსი მიხეილის ძემ აღასრულა, რომელიც შემდეგ პერმანენტული გახდა, უნდა ჩავთვალოთ სამსაუკუნოვანი პერიოდის დასაწყისად, რომელიც რუსეთის ისტორიოგრაფიაში იწოდება იმპერიულ პერიოდად. ეს არის აპოსტასიური, მართლმადიდებლობისგან განდგომის პერიოდი" (დ. კუზნეცოვი. დასახ. შრ.)
"რუსული ეროვნული იდეის გაყალბებას შეიძლება ვუწოდოთ XVII ს-ის უდიდესი უსამართლობა, რომელმაც რუსეთს მოუტანა ენით აუწერელი და აურაცხელი უბედურებანი. ნიკონო-ალექსეევურმა რეფორმამ გამოიწვია უდიდესი არეულობა, სარწმუნოების შერყევა სახალხო მასებში და ეკლესიისა და საზოგადოების გაყოფა" (Кутузов Б.П. Церковная «реформа» XVII века. М.: ИПА «ТРИ-Л», 2003. с. 513).
«არადა, ყველაფერი დაიწყო ერთი შეხედვით მართლმადიდებლობისთვის უმნიშვნელო, "გარეგანი" საწესჩვეულებო სიმბოლიკით, რომელიც თითქოსდა იმისთვის შეიქნა საჭირო, რათა თანაზიარებულიყვნენ უფრო "კულტურულ" ბერძნებთან და მალოროსებთან. "ბოლომდე თანმიმდევრულები თუ ვიქნებით, უნდა ვთქვათ, რომ ღმრთის ხელით მონიშნული ეროვნული გზიდან გადახვევა აღსრულდა არა ერთ წამში, 1917 წლის 2 მარტს. რუსეთის სახელმწიფოს ტრადიციული ეროვნული საფუძვლების დაკარგვა დაიწყო იმ ავადსახსენებელ 1667 წელს, როდესაც ანათემას გადასცეს არა უბრალოდ ძველი საეკლესიო წესები, არამედ, ფაქტობრივად, მთელი 600-წლოვანი რუსული სიწმიდე და რუსული სახელმწიფოებრიობა, რომელიც გარეგან ზღუდეს წარმოადგენდა ამ სიწმიდისთვის. ხალხს გამოაცალეს შეგრძნება, რომლის მიხედვითაც ის რჩეული ერი და ჭეშმარიტი სარწმუნოების უკანასკნელი დამცველი გახლდათ" (Ларионов В.Е., Городова М.Н. Священное наследие. М., Алгоритм. 2010. с. 294).
"ამ შეგრძნების დაკარგვით ხალხში მოიშალა ჭეშმარიტად რელიგიურ-ეროვნული ორიენტირები, რომლებიც ეხმარებოდა მას არა მარტო სიძნელეების გადატანაში, არამედ საკუთარი თვითმყოფადი კულტურის, განუმეორებელი იერის, საკუთარი ქვეყნის შენარჩუნებაში, მაშინ, როდესაც "ბერძნულმა პროექტმა", რომლის განხორციელებისკენ იქნა მიმართული რუსეთის მმართველი დინასტიის მთელი ძალები, აურაცხელი უბედურებები დაატეხა თავს რუს ხალხს, რადგან ეწინააღმდეგებოდა მის ნამდვილ ეროვნულ ინტერესებს. დიადი ბერძნულ-რუსული იმპერიის სამსხვერპლოზე მიტანილ იქნა წმიდა რუსეთის ეროვნული იდეა. ამ ეფემერული სრულიად მართლმადიდებლური იდეის განხორციელების მიზნით ჩატარდა პატრიარქ ნიკონის რეფორმა, რომელმაც გამოიწვია რუსეთის ეკლესიის განხეთქილება და უკრაინის შემოერთება, რაც აღმოჩნდა მყიფე, რადგან ყალბ სულიერ საყრდენებს ეფუძნებოდა.
გამომდინარე აქედან, უეჭველად მივდივართ დასკვნამდე, რომ უკრაინის რუსეთთან შეერთება წარმოადგენდა არა ცალკეულ და სხვა მოვლენებთან დაუკავშირებელ აქტს, არამედ, თავისი შედეგების მიხედვით, ეს იყო ერთი გრანდიოზული გეგმის განუყოფელი და შემადგენელი ნაწილი, რომელსაც "ბერძნული პროექტი" ერქვა და რომლის რეალიზაციამ რუსეთის მთელი სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკური და სოციალური წყობის არსებითი შეცვლა, ასევე კულტურულ-გენეტიკური კოდის, რუსული ცივილიზაციის სულიერი ხასიათისა და წყობის შეცვლაც გამოიწვია.
ამ მომენტიდან (XVII ს-ის მეორე ნახევრიდან) დაიწყო რუსული სახელმწიფოებრიობის თანდათანობითი რღვევა. რუსეთი ჯერ კიდევ არსებობდა, მაგრამ ის უკვე აღარ იყო წმიდა, ანუ ღმრთისკენ მიზანსწრაფული. დროთა განმავლობაში, პეტრეს ეპოქიდან, რუსეთი მხოლოდ გარეგნულად იყო ბრწყინვალე და ძლევამოსილი, მაგრამ შინაგანად ის სულიერად გაღატაკებული და გაპარტახებული გახლდათ. "აი რუსეთი, პეტრე დიდის გამარჯვებებში განდიდებული! ეკატერინე დიდის საუკუნეში გაბრწყინვებული და განათლებული! ძლევამოსილი და გაცისკროვნებული ვერცხლის ხანაში! მაგრამ მაშინ რატომ ფორიაქობს რუსულ სულებში იდუმალი განგაში, ფარული წუხილი, რომ ყველაფერი ერთია, თითქოსდა რუსეთი არ არის ბრწყინვალე და მასში რაღაც არის ჩამკვდარი? რაღაცით დაცილებულია ნათელსა და სიმართლეს. მისი გენიოსების: სუმაროკოვის, პუშკინის, ლერმონტოვის, გოგოლის, ტოლსტოის, დოსტოევსკის, მუსორგსკის, ვრუბელის, ლესკოვის - აუტანელ კაეშანსა და სიგიჟეში ჟღერს განწირული კივილი: "ქრისტესთან ერთად ნათელ იღო, მაგრამ ქრისტე არ შეიმოსა". თითქოსდა წინასწარ გრძნობენო დიდი განსაცდელისა და სასჯელის მოახლოებას" (Шорникова И.Н., Шорников В.П. Боярыня Морозова. Самара. 2007. с. 180).
"ამან განაპირობა რუსეთის განვითარების ისტორიული გზის თავისებურება, ეს გახდა მთელი რიგი რყევებისა და კატასტროფების საფუძველი, რადგან ასეთია იმ რეფორმის შედეგი, რომელიც ტარდებოდა პეტრესეულ კვაზიმოდერნიზატორული, ევრობატონყმური და აბსოლუტისტური მოდელის ჩარჩოებში, რაც კიდევ უფრო მეტად წარმოადგენდა საზოგადოებრივი ურთიერთობების არქაიზაციას. სწორედ ეს გახდა გადამწყვეტი ფაქტორი, რომელმაც ზეგავლენა მოახდინა იმაზე, რომ რუსეთში შეიქმნა უკან მოჩანჩალე სახელმწიფოს მოდელი, რომელიც განაპირობებს მის არსებით ჩამორჩენას ევროპის მოწინავე ქვეყნებისგან» (დ. კუზნეცოვი. იქვე).
"ნიკონისა და მეფე ალექსის პანმართლმადიდებლური ექსპანსიონიზმი ოდენ დასავლეთითა და სამხრეთ რუსეთის მიწებით, მართლმადიდებლური აღმოსავლეთით და ერთმორწმუნე საქართველოთი არ შემოფარგლულა. მათი მზერა ბალტიის საზღვრებსაც მისწვდა, რომელიც იმხანად "შფოთიანი დროის" წარუმატებლობათა შედეგად შვედების მფლობელობაში გადავიდა" (იქვე. გვ. 201).
პოლიტიკურ ავანტიურაში რუსეთის ჩარევისთვის ზემოთხსენებული ხელსაყრელი პირობების გამოყენების იდეალურ შესაძლებლობებს პოლიტიკურ საკითხებში გულუბრყვილო და არცთუ შორსმჭვრეტელი მეფე, - ალექსი მიხეილის ძე იძლეოდა. საქმე ის არის, რომ მან "რუს მეფეთაგან სერიოზულად პირველმა ჩაიფიქრა ძველი ბიზანტიის ტახტზე აბრძანება და მით მთელი მართლმადიდებლური სამყაროს მეთაურობა" (ბ. კუტუზოვი. დასახ. სტ. დასახ. ჟურნ. გვ. 44).
"ალექსი მიხეილის ძე საკუთარ თავს ბერძენ იმპერატორთა მემკვიდრედ არა მხოლოდ სარწმუნოებისა და ღვთისმოსაობის საქმეებში თვლიდა, არამედ თავს მათი მეფობის კანონიერ მემკვიდრედაც მიიჩნევდა და სწამდა, რომ მას ან მის მემკვიდრეებს მომავალში თვით კონსტანტინოპოლისა და თურქეთის უღელქვეშ მგმინავი მთელი მართლმადიდებლური სამყაროს გათავისუფლება და მმართველობა მოუწევდათ...
მეფისთვის უცხო არ იყო ის აზრი, რომ ის თურქეთის უღლისგან მართლმადიდებელ მეფე-ხალხთა გამათავისუფლებელი უნდა გამხდარიყო, სწორედ ის უნდა დაუფლებოდა კონსტანტინოპოლს, როგორც საკუთარ მემკვიდრეობას და ამ ღონისძიებას (ანუ მის მიერ თურქთა უღლისგან გათავისუფლებული მართლმადიდებელი ერების რუსული თვითმპყრობლური ეგიდით გაერთიანებას), მათი პოლიტიკური ერთიანობის აუცილებელ საფეხურადაც კი მიიჩნევდა" (Н. Ф. Каптерев. Патр. Никон и царь Алексей Михайлович. Серг. Посад. 1911 г., т. 1, стр. 44-45).
აქვე უნდა ითქვას, რომ თავისთავად რუსეთის თვითმპყრობელობის ქვეშ მართლმადიდებელ ხალხთა გაერთიანების იდეა მეფე ალექსი მიხეილის ძემდე დიდი ხნით ადრე წარმოიშვა. ამიტომაც, ურიგო არ იქნება, თუკი მცირეოდენ შევეხებით ამ საკითხსაც.
1453 წ. ბიზანტიის დაცემის შემდეგ რუსებს ეჭვიც კი არ ეპარებოდათ იმაში, რომ მართლმადიდებლობის სულიერ მემკვიდრედ რუსეთიღა დარჩა. 1516 წ. მხცოვანი ფილოთეოსი დიდ თავად ბასილ III-ს წერდა: "მთელი ქრისტეანული მეუფება შენში შეერთდა, რამეთუ ორი რომი დაეცა, მესამე (ე. ი. მოსკოვი - არქიეპ. პ.) დგას, ხოლო მეოთხე აღარ იქნება... მთელ ქრისტეანულ ცისქვეშეეთში ქრისტეანი მეფე მხოლოდ შენ ხარ" (С. А. Белокуров. Речь перед защитой дисертации, 27 окт. 1891 г. Серг. Посад. 1892 г. ციტ. ბ. კუტუზოვის დასახ. ნაშრომიდ. დასახ. ჟურნ. გვ. 44).
რუსი მეფის განსაკუთრებულობის ამგვარი მოწოდების სულისკვეთებით აღიზარდა მეფე ალექსი მიხეილის ძეც. ჯერ კიდევ 16 წლისამ, როდესაც ის სამეფო ტახტზე აღზევდა, გადაწყვიტა, თავისი ყმაწვილკაცური პირდაპირობით საკუთარ პიროვნებაში ბიზანტიელ იმპერატორთა ხატი გაეცოცხლებინა. მაგრამ რა უნდა მოესწავებინა ამას? - მსოფლიოზე გადაჭიმულ, გიგანტურ ოსმანურ სულთანატთან ომის დაწყება! ადრე აქეთკენ უბიძგებდნენ დიდ თავადს ბასილი III-ს და ივანე მრისხანესაც, მაგრამ ისინი საკმოად გონიერი და გამოცდილი პოლიტიკოსები იყვნენ და ამ ანკესზე არ წამოეგნენ. ომი თურქებთან მაშინ პოლიტიკური უგუნურება გახლდათ.
ამ საქმით ბერძნების დაინტერესება გასაკვირი არ არის, მაგრამ საინტერესოა, რომ მათ გარდა, რუსების თურქებთან ომში ჩაბმის მოსურნენი სხვებიც იყვნენ.
"ამ ეპოქაში (XV-XVII სს.) პაპიზმს დიდი ხნის იდეა აქვს, რომლის მიხედვითაც ევროპას შთააგონებდნენ მოეწყოთ ჯვაროსნული ომი თურქების წინააღმდეგ ევროპიდან მათ გასადევნად. ამ იდეას იზიარებდა სტეფანე ბატორიუსიც. თურქებთან ბრძოლის გეგმა ერთნაირი მონდომებით მზადდებოდა რომშიც და პოლონეთშიც. ამასთანავე, მიაჩნდათ, რომ წარმატების მისაღწევად აუცილებელი იყო ამ საქმეში იარაღად მოსკოვის გამოყენება, მაგრამ ამისთვის მოსკოვში პაპისტი მეფე უნდა დაესვათ (ასე ფიქრობდნენ სტეფანე ბატორიუსი და პოსევინო), ანუ მოსკოვი უნდა გაეკათოლიკებინათ და ასე მიეღოთ მისი დახმარება" (ციტ. იქვე).
"ეს გეგმა რომ შესრულებულიყო და მოსკოვში მართლაც დაესვათ კათოლიკე მეფე, საქმის ნახევარი გაკეთებული იქნებოდა. ამდენად, მოსკოვი თურქებთან ომში რომ ჩაეთრიათ, ამისთვის ყველაზე მიმზიდველ სატყუარად კონსტანტინოპოლის ტახტი უნდა გამოეყენებინათ.
ასე მაგალითად, როდესაც "ჩრდილოეთის ვიკარიუსი", პაპის ლეგატი, ანტონიო პოსევინო მოსკოვში ჩავიდა, მან მეფე ივანე IV-ს გადასცა წიგნი ფლორენციის უნიის შესახებ, რომელიც "ოქროს ასოებით მდიდრულად მოერთოთ, რათა ამგვარი საჩუქრით მიენიშნებინათ, რომ რუსეთის ყველა უბედურება ადვილად გასწორდებოდა, თუკი არ იუკადრისებდნენ უნიას, ანუ მთელ ფეხსაცმელს პაპის ფეხიდან"" (Пикуль В. Десять сюжетов. "Наш современник". 1987 г. № 4, стр. 24. ციტ. იქვე).
პაპის ლეგატმა ყოველგვარი ქარაგმის გარეშე აღუთქვა კონსტანტინოპოლის ტახტი მეფე ივანე მრისხანეს: "თუკი სარწმუნოებრივად გაერთიანდები პაპთან და მთავრებთან, მათი შეწევნით არათუ შენი წინაპრების სამკვიდროში, კიევში დაიბრუნებ ტახტს, არამედ კონსტანტინოპოლისა და მთელი აღმოსავლეთის იმპერატორიც შეიქნები" (იქვე).
ივანე IV-მ ლეგატის არც ერთი წინადადება არ მიიღო და ასე უპასუხა: "აღმოსავლეთის იმპერიას რაც შეეხება - მიწა უფლისაა, ვისაც ნებავს, იმას მიანიჭებს, მე ჩემი სახელმწიფოც მეყოფა. დედამიწაზე არც ერთი სხვა სახელმწიფო არ მჭირდება" (Митр. Макарий Булгаков. История Русской Церкви. СПб. 1877, т. 8, стр. 390. ციტ. იქვე).
კონკრეტულ შემთხვევაში ივანე მრისხანემ პოლიტიკური გამჭრიახობა და მეფის საკადრისი სიმტკიცე გამოიჩინა. რამდენად შორს აღმოჩნდა ამგვარი გამჭრიახობისაგან მეფე ალექსი მიხეილის ძე? - კონსტანტინოპოლის ტახტის შეთავაზებით პოსევინომ ამ საკითხთან დაკავშირებული იეზუიტური პროგრამა საკმაოდ მკაფიოდ გამოთქვა; ანუ იმათი პროგრამა, ვინც მთელი რიგი საუკუნეების განმავლობაში ასეთი დაჟინებით ცდილობდა აღმოსავლეთის ავანტიურაში მოსკოველთა ჩათრევას.
ანალოგიური მცდელობა ადრეც ყოფილა, ჯერ კიდევ 1518 წ. მოსკოვში ჩამოვიდა პაპ ლეონ X-ის დელეგატი, დომინიკანელი ბერი ნიკოლაოს შომბერგი, რომელიც ევროპის სხვა მეფეებთან დიდი თავადი ბასილ III-ის მიმხრობას და საბერძნეთიდან თურქების გამოდევნის კამპანიაში მის ჩათრევას ცდილობდა. "სანუკვარ თაფლაკვერად" აქ კვლავ კონსტანტინოპოლის ტახტი ფიგურირებდა. "ვასილ ივანეს ძეზე ზემოქმედება რომ მოეხდინათ, მას არწმუნებდნენ, რომ კონსტანტინოპოლის, როგორც კანონიკური მემკვიდრეობის, თურქებისთვის წართმევა - ეს მისი მოვალოებაა, რადგან ისიც ბერძნული ეკლესიის შვილია და, თუკი რომის ეკლესიას შეუერთდება, პაპი მას სამეფო გვირგვინით და ტიტულით შემოსავს, ხოლო რუსეთის მიტროპოლიტს პატრიარქის ხარისხში აღიყვანს" (იქვე. გვ. 383).
"იეზუიტებმა რუსეთის დამორჩილების და მართლმადიდებლობის ციტადელის დამხობის კონკრეტული პუნქტებისგან შედგენილი პროგრამაც შეადგინეს, რომელიც XVII ს. რუსეთში, რეფორმების პროცესში განხორციელდა, რაც ზემოთ მოტანილ პოლიტიკურ ინტრიგებთან ერთად ცხადზე უცხადესად ადასტურებს XVII საუკუნის რუსეთის საეკლესიო რეფორმაში მათ დაინტერესებას, თუმცა იეზუიტები თავიანთი მიზნების განსახორციელებლად მხოლოდ საკუთარი ძალების ამარა არ ყოფილან. ამ საქმისთვის ისინი საკმაოდ აქტიურად იყენებდნენ აღმოსავლეთის იერარქებსა და ცალკეულ პირებს, რომლებსაც იმხანად რუსეთში გარკვეული მისიით (უფრო კი სამათხოვროდ) ჩასვლა უწევდათ".
აქ მცირედით გადავუხვევთ თემას და, როგორც მკვლევარი ბ. კუტუზოვი ბრძანებს "თქვენს ყურადღებას მივაპყრობთ ერთ განსაკუთრებულ, საინტერესო და მნიშვნელოვან დოკუმენტს, რომელსაც იმოწმებს ცნობილი საეკლესიო ისტორიკოსი მიტრ. მაკარი (ბულგაკოვი) ნაშრომის "რუსეთის ეკლესიის ისტორია", თვითმარქვიობის შესახებ განყოფილებაში - "არეული დროება". ეს დოკუმენტი, მიუხედავად მისი მნიშვნელობისა (თუმცა, იქნებ სწორედ ამ მიზეზითაც) დღემდე გულმოდგინედ არის მიჩქმალული ჩვენი პროფესიონალი ისტორიკოსების მიერ.
"იეზუიტების ინსტრუქციიდან თვითმარქვიასადმი, როგორ შემოვიტანოთ უნია რუსეთში" (დედანში: "Из инструкции иезуитов Самозванцу, как ввести унию в России")
ამდენად, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის შეერთებამ რუსეთის სინოდალურ ეკლესიასთან (ანუ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმებამ) უმძიმესი შედეგები მოუტანა ჩვენს ხალხსა და ჩვენს მართლმადიდებლობას.
ამიტომაც, მთელი სისავსით რომ გავიაზროთ და შევიმეცნოთ ეს მდგომარეობა; ასევე, თუ რა აუცილებელი იყო საქართველოში ძველმართლმადიდებლობის აღორძინება, საჭიროა ვაჩვენოთ, რას წარმოადგენდა ის "ეკლესია", რომელმაც ავტოკეფალიის გაუქმებით დაიპყრო საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესია. იმის გასარკვევად, თუ ვისი მემკვიდრეა საქართველოს დღევანდელი რელიგიური ოფიციოზი, აუცილებელია გავერკვეთ იმ ორგანიზაციის წარმომავლობაში, რომელსაც ის მიუერთდა.
რუსულ სინოდალურ წარმონაქმნთან საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის შეერთება, რაშიც უდიდესი წვლილი მიუძღვის კათალიკოს ანტონ პირველს, განსაკუთრებით ცუდად აისახა საღვთისმსახურებო ტექსტებზე, ღვთისმსახურებასა და საეკლესიო საიდუმლოებებზე. შევეხოთ XVII ს-
დღეისთვის ცნობილი რუსი მეცნიერები და ასევე ოფიციალური ე. წ. მართლმადიდებელი ეკლესიის თვალსაჩინო სასულიერო პირებიც კი აღიარებენ, რომ: "XVII ს. რუსეთში მომხდარ საეკლესიო განხეთქილებას გადაუჭარბებლად შეიძლება ეწოდოს უდიდესი კატასტროფა, რომელიც ნიკონის რეფორმის შედეგად აღმოცენდა. დღეისთვის ცხადყოფილია, რომ როგორც საღვთისმეტყველო, ასევე კანონიკური თვალსაზრისით ის სრულიად უსაფუძვლო გახლდათ და მეტიც, არც კი სჭირდებოდა ეკლესიას" (Б. Кутозов. Трагическкая ошибка или диверсия. Журн. "Цекрковь". 1992, № 1, стр. 43-
მაგრამ ასეთ შემთხვევაში, როგორც სამართლიანად შენიშნავს ავტორი, იბადება შეკითხვა: "ვის დასჭირდა ეს რეფორმა, რაში მდგომარეობდა მისი ჭეშმარიტი მიზეზები და მიზნები და ვინ იყო მისი შემოქმედი?".
რეფორმას მრავალი მიზანი ჰქონდა, მაგრამ ობიექტურ და მიუკერძოებელ მკვლევართა აზრით, მისი უძირითადესი მიზანი რუსეთის, იმ დროისთვის ამ უზარმაზარი და უმთავრესი მართლმადიდებლური ციტადელის, დამხობა გახლდათ. გარეგნულად ის მიზნად ისახავდა იმდროინდელ ბერძნულ საეკლესიო პრაქტიკასთან რუსული ეკლესიის იგივეობას, ანუ, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, რუსეთში ახალბერძნული საეკლესიო პრაქტიკის დანერგვას და ძველბიზანტიური პრაქტიკის ამოძირკვას (თუ რამდენად მიზანშეწონილი იყო ეს ღონისძიება, ქვემოთ ვნახავთ).
უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ღონისძიებას მეტად შორს გამიზნული პოლიტიკური ამბიციები ასაზრდოებდა. მოკლედ რომ ვთქვათ, რუსეთის XVII საუკუნის საეკლესიო რეფორმისთვის დასახული პოლიტიკური ინტერესები რელიგიური ელფერით შეინიღბა, რამაც რუსეთს (და არა მარტო მას) კატასტროფული შედეგი მოუტანა. ასე, რომ "ამ რეფორმის მიზანი პოლიტიკური მოსაზრებებით იყო ნაკარნახევი" (იქვე. გვ. 44).
"წიგნთა გასწორების მიზეზით პატრიარქი ნიკონის ღონისძიების გაგება და მისი ჭეშმარიტი არსის წვდომა შეუძლებელი გახდება, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ მის ინტერესს მსოფლიო მართლმადიდებლობისა და მოსკოვის რუსეთის საგარეო პოლიტიკისადმი" (С. Зенковский. Русское старообрядчество. Москва 1995 г., стр. 197). ამგვარ განწყობას, ლათინ იეზუიტთა და ბერძენ ავანტიურისტთა მიზნების კვალდაკვალ, აძლიერებდა მართლმადიდებლური ერების იმდროინდელი მდგომარეობით გამოწვეული სურვილი, მძლავრი სახელმწიფოები, განსაკუთრებით კი მართლმადიდებლური რუსეთი, ისლამთან ბრძოლის მოკავშირედ გაეხადათ. ასე მაგალითად, ცნობილი ისტორიკოსის სერგი ზენკოვსკის თქმით: "1619 და 1623 წლებში ქართველებმა კვლავ წარაგზავნეს რუსეთში ახალი ელჩები დახმარების თხოვნით... თურქთა და სპარსთა მხრიდან საფრთხის გაზრდის გამო რუსეთთან დიპლომატიური ურთიერთობები სულ უფრო და უფრო ინტენსიური გახდა" (Белокуров. Сношения россии и кавказом. Москва 1889. Т. 1, стр. 223, 261. და Белокуров: Суханов. I, 22 ციტ. ს. ზენკოვსკის დასახ. ნაშრომიდან. გვ. 198).
იგივეს ესწრაფოდა ბოგდან ხმელნიცკიც, რომელიც პატრიარქთან უშუალო მიმოწერაში მისგან უკრაინის რუსეთთან მიერთებას ითხოვდა (იქვე). თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ, სანამ მეფის ბიძას -
"შესაძლებელია, -
პერსპექტივამ, რომელიც პოლონეთის მართლმადიდებელი მოსახლეობის დაცვას უნდა მოჰყოლოდა, ნიკონ პატრიარქისა და მეფე ალექსის ყურადღება მართლმადიდებლურ აღმოსავლეთსაც მიაპყრო. მთელი სამხრეთ რუსეთის მოსკოვთან მიერთება რუსეთს ბალკანეთში თურქეთის პროვინციათა უშუალო მოსაზღვრედ ხდიდა და წარმატების შემთხვევაში, უკვე საკუთარი საზღვრებიდან ადვილად შეძლებდა მოსაზღვრე ქვეყნების მართლმადიდებლურ მოსახლეობას დახმარებოდა" (იქვე. გვ. 100).
"ბერძნული პროექტის" (ეკატერინეს დროინდელი ტერმინია) ზეგავლენაზე მსჯელობს ისტორიის მეცნიერებათა კანდიდატი დიმიტრი კუზნეცოვი ნაშრომში "პატრიარქ ნიკონის საეკლესიო რეფორმა და უკრაინის რუსეთთან მიერთება დიადი ბერძნულ-
როგორც ამ ნაშრომის ანოტაციაში ვკითხულობთ, კვლევა ეძღვნება XVII ს-
მიმდინარეობდა რა პრაქტიკულად ერთსა და იმავე დროში, მთელი თავისი გარეგნული მრავალპლანიანობითა და ერთი შეხედვით, ერთმანეთთან კავშირის გარეშე, სინამდვილეში ამ ორ ამბავს ურთიერთშორის უმჭიდროვესი კავშირი ჰქონდა. ეს ვითარება აიძულებს ავტორს (დ. კუზნეცოვს -
ჩატარებული ანალიზის შედეგად შესაძლებელი გახდა იმის დადგენა, რომ ეს იყო ერთი ჯაჭვის ორი რგოლი, გნებავთ, ერთი მედლის ორი მხარე, რომელსაც "ბერძნული პროექტი" ეწოდა, და რომლის მიზანი თურქებისგან კონსტანტინოპოლის გათავისუფლების პოლიტიკის გატარებასა და დიადი ბერძნულ-
"როგორც მოცემული კვლევა აჩვენებს, ეს პოლიტიკა წარმოადგენდა გრანდიოზულ პროვოკაციას, რომელიც მიმართული იყო რუსეთის მაქსიმალური დაუძლურებისა და დასავლეთის ანგარებით-
სამწუხაროდ, XVII საუკუნის მეორე ნახევრის რუსეთის პოლიტიკურ და რელიგიურ მმართველ წრეებს არც პოლიტიკური ალღო აღმოაჩნდათ და არც სათანადო ზნეობრივი სიმაღლე იმისთვის, რათა მიმხვდარიყვნენ, რას უქადდა რუსეთის სახელმწიფოსა და მის მართლმადიდებლობას ზნედაცემულ ბერძენ იერარქთა და ფარულ თუ აშკარა იეზუიტთა უზნეო ხრიკები, რაც სარწმუნოებრივ სფეროში პატრიარქ ნიკონის მიერ გატარებულ აბსოლუტურად არასაჭირო რეფორმაში გამოიხატა. ამ რეფორმამ იმდენად მძიმე შედეგი მოუტანა რუსეთის სახელმწიფოს, რომ დღევანდელი მეცნიერები მას "გრანდიოზულ პროვოკაციას" და "მართლმადიდებლობის საწინააღმდეგო დივერსიას" უწოდებენ. ხოლო ცნობილმა დისიდენტმა ა. სოლჟენიცინმა, როგორც უკვე ითქვა, აღიარა, "რომ არა XVII ს.-
მეტიც, მიუხედავად იმისა, რომ მეცნიერთა მიერ კარგად არის გააზრებული "ბერძნული პროექტის" მთელი მზაკვარება, რომელსაც დასაბამი სწორედ XVII ს-
ამ იდეით იმდენად იყო შეპყრობილი რუსეთის იმპერატრიცა ეკატერინე II (1729-
საინტერესოა აღინიშნოს, რომ "ბერძნული პროექტი", ანუ თურქებისგან კონსტანტინოპოლის გათავისუფლებისა და არა მარტო სლავური, არამედ მთელი მართლმადიდებლური სამყაროს რუსეთის ეკლესიის ეგიდით შემოკრების იდეა აისახა გაბატონებული მართლმადიდებელი ეკლესიის მოღვაწეთა წინასწარმეტყველებებშიც, სადაც აშკარად იკვეთება "ბერძნული პროექტის" ზეგავლენა.
თემის მნიშვნელობიდან გამომდინარე, უინტერესო არ იქნება, ზედაპირულად მაინც გადავავლოთ თვალი პროცესს თუ როგორ ამზადებდნენ რუსებს კონსტანტინოპოლის დასაპყრობად.
როგორც ცნობილია, "ბერძნული პროექტის მიზანი გახლდათ ბიზანტიის ძველი დედაქალაქის გათავისუფლება. კონსტანტინოპოლის დაპყრობის იდეა, რომელიც მკაფიოდ გამოთქვა ეკატერინემ, წინამორბედ რუს თვითმპყრობელთა კარზეც რამდენიმე ასეული წლის განმავლობაში იდგა დღის წესრიგში.
1547–1584 წწ. მეფე ივანე IV-
"მაგრამ უკვე XVI საუკუნეში რუსი მმართველების წაქეზება თურქების ბატონობისგან გამათავისუფლებელთა როლზე თვით დაპყრობილი მართლმადიდებელი ხალხებისგან წამოვიდა. კონსტანტინოპოლის პატრიარქი, ამტკიცებდა რა ივანე ბასილის ძის სამეფო კურთხევას, იმავე დროს თავის სიგელში მას "ქრისტეანთა მთელი მოდგმის სასოებას" უწოდებდა, "რომელთაც გაათავისუფლებდა იგი ბარბაროსთა მძლავრებისა და მტანჯველი უღლისგან"; ის ასევე წერდა, რომ მთელი კრებით ვედრებს უფალს, რათა გააძლიეროს მისი (ანუ რუსთა მეფის -
1645-
"XVII საუკუნის განმავლობაში მოსკოვის მმართველთა, როგორც თურქების მომავალ მძლეველთა შესახებ არსებული მითი კიდევ უფრო ძლიერდებოდა და მტკიცდებოდა. განსაკუთრებით აღაფრთოვანა ბერძნები პოლონეთის წინააღმდეგ ბოგდან ხმელნიცკის აჯანყებამ: ისინი იმედოვნებდნენ, რომ, მცირე რუსეთის (უკრაინის -
1682-
«მართალია, პეტრე დიდი მთლიანად ჩრდილოეთის ომით იყო დაკავებული, მაგრამ გეგმებს ბალკანეთთან და ახლო აღმოსავლეთთან მიმართებაშიც სახავდა. ამის დასტურია 1711 წლის პრუტის ლაშქრობა (წარუმატებელი, რომლის შედეგად რუსეთმა აზოვის ზღვისკენ გასასვლელი დაკარგა) და 1722-
ერთხელ პავლე პეტრეს ძის დაბადების დღის ზეიმზე მინიხმა ეკატერინეს უთხრა: "მე ვისურვებდი, როდესაც დიდი თავადი ჩვიდმეტი წლისა შესრულდება, მისდამი მილოცვა რუსეთის ჯარების გენერალისიმუსის რანგში შემძლებოდა და წავძღოლოდი მას კონსტანტინოპოლისკენ და იქ, წმიდა სოფიის ტაძარში, ლიტურგია მოგვესმინა. შეიძლება ამას ქიმერა უწოდონ, ისევე როგორც ბალტიის პორტის მშენებლობას როგერვიკში. მაგრამ ამაზე მხოლოდ იმის თქმა შემიძლია, რომ დიდი პეტრე 1695 წლიდან, როდესაც პირველად შემოერტყა აზოვს, თავისი ცხოვრების აღსასრულამდე მხედველობის არედან არ უშვებდა სანუკვარ ოცნებას -
1730-
«თურქეთის დედაქალქის დაპყრობა განიხილებოდა ანა ივანეს ასულის დროსაც, 1735-
1736 წლის გაზაფხულს მინიხმა ბირონისადმი მიწერილ წერილში აღწერა "ომის საზოგადო გეგმა". Aმ გეგმით 1736 წელს თავდაჯერებულ მხედართმთავარს აზოვი უნდა აეღო, 1737 წელს -
1762-
«1768-
შეუძლებელი იყო, ამას არ ემოქმედა ბერძენ პატრიოტებზე, რომლებიც ათასობით ერთიანდებოდნენ რუსული ბაირაღების ქვეშ; ეს ასულდგმულებდა ადგილობრივ ინტელექტუალურ ელიტასაც. მეცნიერმა და მღვდელმსახურმა ევგენი ბულგარისმა, რომელიც ეკატერინემ რუსეთში მოიწვია, 1771 წლის ივლისის აუდიენციაზე სამეფო დარბაზში პირდაპირ გამოთქვა წუხილი, რომ ის
ეკატერინე II იმდენად იყო შეპყრობილი კონსტანტინოპოლის გათავისუფლების იდეით, რომ მან თავის შვილიშვილს კონსტანტინე უწოდა. შაქმე ის არის, რომ, ერთი წინასწარმეტყველების მიხედვით, "როგორც აღმოსავლეთ-
მაგრამ, მოდი, ისევ პატრიარქ ნიკონისა და მეფე ალექსი მიხეილის ძის დროებას დავუბრუნდეთ. ჩვენ ზემოთ დავსვით შეკითხვა, თუ რა მიზანი შეიძლებოდა ჰქონოდა პატრ. ნიკონისა და მეფე ალექსი მიხეილის ძის რეფორმას.
როგორც ისტორიის მეცნიერებათა კანდიდატი, დოცენტი დ. კუზნეცოვი წერს, «ეს გახლდათ რუსულ და ბერძნულ საეკლესიო პრაქტიკას შორის ერთფეროვნების მიღწევა. თანაც სანიმუშოდ აღებულ იქნა იმდროინდელი ბერძნული ტრადიცია. ეს მიზანი ნაკარნახევი იყო მხოლოდ და მხოლოდ პოლიტიკური მოსაზრებებით. საქმე ის გახლავთ, რომ რუს მეფეთაგან ალექსი მიხეილის ძემ სერიოზულად პირველმა ჩაიფიქრა ძველ ბიზანტიურ ტახტზე აღსაყდრება და მით მთელი მართლმადიდებლური სამყაროს მეთაურობა. ამ ჩანაფიქრის პოლიტიკური გულუბრყვილობა სრულიად შეესაბამებოდა თვით მეფის არაშორსმჭვრეტელობას, რომელსაც თამამად შეიძლება ვუწოდოთ არა მარტო რუსეთის, არამედ მთელი მსოფლიო მართლმადიდებლობის უბედურება.
ბერძნული ნიმუშების მიხედვით საეკლესიო ერთგვაროვნობის მისაღწევი რეფორმა მეფე ალექსი მიხეილის ძისთვის პირველი საფეხური გახლდათ თავისი გლობალური პოლიტიკური ჩანაფიქრის -
მეფე ალექსიმ ამ იდეის სამსხვერპლოზე ურიცხვი თანამემამულის -
უკრაინის გათავისუფლება და შემოერთება 1653-
უკრაინამ განსაკუთრებული როლი შეასრულა რეფორმაში. როგორც ს. ზენკოვსკი წერს, რუსეთის მთავრობა, სანამ იქ ბ. ი. მოროზოვს დიდი წონა და ზეგავლენა ჰქონდა, ფრთხილად და შიშით ეკიდებოდა რუსეთთან უკრაინის შემოერთების საკითხს, რადგან ამას უცილობლივ უნდა გამოეწვია ომი პოლონეთთან. ამ მიზეზით 1649 წლის საერო კრებამ უარი თქვა რუსეთის მფარველობის ქვეშ უკრაინის მიღებაზე. რა თქმა უნდა, თავის როლს თამაშობდა უკრაინის მართლმადიდებლობის შებღალულობაც. მაგრამ სრულიად მართლმადიდებლური იმპერიის პერსპექტივებმა, რომელიც რუსებს პატრიარქმა პაისიმ დაუხატა, გადაწონა შიში ნახევრად ერეტიკული სნეულების შემოჭრის წინაშე, რომელიც რუსეთს სამხრეთიდან (უკრაინიდან -
ცნობილია, რომ სწორედ დასავლეთი ცდილობდა რუსეთის ჩათრევას თურქებთან ომში. ეს არის ვატიკანის პროვოკაციული საქმიანობა მოსკოვში ანტონიო პოსევინოს ვიზიტიდან მოყოლებული და კიდევ უფრო ადრეც. XVII საუკუნეში ახლო აღმოსავლეთი და ბალკანეთი უკვე აივსო იეზუიტებით, ასე რომ, ბერძენი პრელატების ინტრიგები რუსულ-
ამ აისბერგის უხილავი და არსებითად, უმთავრესი ნაწილი კარგად აჩვენა ი. ს. პლატონოვმა გამოკვლევაში "რუსეთის პოლიტიკური განხეთქილების დასაწყისი: XVII საუკუნის მეორე ნახევარი". "რუსეთის განხეთქილების უპირველესი მიზეზნი არიან იეზუიტები. ჩვენს ნაშრომში, -
ეს მიჩქმალვა შეიძლება აიხსნას თვით ი. ს. პლატონოვის გამონათქვამით "აზროვნების კონიუნქტურულ მიმართულებაზე ისტორიულ მეცნიერებაში"; რომ დღესაც, ისევე როგორც ადრე, "მიმდინარეობს XVII ს-
ი. ს. პლატონოვმა შეძლო გამოევლინა ჩვენი აზრით ერთობ მნიშვნელოვანი ისტორიული დეტალები. "ჯერ კიდევ პოსევინომ გამოარკვია, რომ რუსებს ოსმანებთან ომი კავკასიისა და დონის სტეპების მხრიდან არ შეეძლოთ; ერთადერთი გზა იყო მცირე რუსეთი. მაგრამ ის პოლონეთის ხელშია. ომისთვის საჭიროა საერთო საზღვრები -
"მაშ, აი თურმე რატომ შეუერთეს რუსეთს უკრაინა! და აქ ნათელი ხდება ანტონიო პოსევინოს, რუსეთის ამ ბოროტი გენიოსი მტრის ინსტრუქციათა რეალიზების ამოცანა" (ციტ. იქვე). დოც. დ. კუზნეცოვი შემდეგ წერს: «ი. ს. პლატონოვი მივიდა დასკვნამდე, რომელიც ადასტურებს ჩვენ მიერ ადრე გამოთქმულ ვარაუდებს: "1612 წელს ყველა აღმოსავლელი პატრიარქი უკვე ვატიკანის კონტროლქვეშ იყო". ამასთან დაკავშირებით, მტკიცებულება, რომელსაც შეიცავენ "Кириллова книга" ("კირილეს წიგნი") და "Книга о вере" ("წიგნი სარწმუნოების შესახებ"), თითქოსდა ბერძნულ ეკლესიაში მართლმადიდებლური სარწმუნოება დაცულია მთელი თავისი სიწმიდით და არ დაზიანებულა, სინამდვილეს არ შეესაბამება» (დედანში: "В связи с этим утверждения, содержащиеся в «Кирилловой книге» и Книге о вере», будто бы в греческой церкви православная вера и предания содержатся в чистоте и не поврежденности, не соответствуют действительности").
«ეს წიგნები უკრაინული წარმომავლობისაა, ხოლო უკრაინა იმ დროს კონსტანტინოპოლის იურისდიქციის ქვეშ იმყოფებოდა. წიგნებისა და ჩვეულებების შესწორების სახით წმიდა რუსეთს კვლავ სთავაზობდნენ და აქტიურად თავს ახვევდნენ უნიას რომთან. "შეიცვალა მხოლოდ მოქმედებისა და ზეგავლენის მოხდენის ტაქტიკა, მოქმედებათა არსი ადრინდელი დარჩა, როგორიც იყო პოსევინოსა და ცრუმეფეების დროს: მისცენ რუსეთს სტიმული დაიწყოს ომი თურქეთთან, გააკათოლიკოს მართლმადიდებლური სახელმწიფო... ეს უნდა დავინახოთ თუნდაც XX საუკუნის მიწურულს". აქედან გამომდინარე, შეიძლება გავაკეთოთ დასკვნა აღმოსავლელი იერარქების როლთან დაკავშირებით: "ყოველგვარ ეჭვს გარეშე -
"ამგვარად, ძნელი არ არის იმის დანახვა, რომ უკრაინა მოსკოვის რუსეთს შეუერთეს, ჯერ ერთი, თურქეთის წინააღმდეგ ძალთა გაერთიანების მიზნით, და მეორეც, იმისთვის, რათა გაეადვილებინათ რეფორმის ჩატარება, რომელიც, როგორც ცნობილია, სრულდებოდა ძირითადად კიეველების მიერ და შემდგომაც მათ მიერ მყარდებოდა. იეზუიტების მიზანი იყო, ყოველმხრივ ხელი შეეწყოთ ამ პროცესისთვის -
«როგორც დამოწმებული ფაქტობრივი მასალიდან ვხედავთ, პატრიარქ ნიკონის საეკლესიო რეფორმას პოლიტიკური ქვეტექსტი ედო საფუძვლად. სწორედ ამ დროს წყდებოდა უკრაინის შემოერთების საკითხი. ნიკონის მისწრაფება, შემოეტანა ბერძნული საწესჩვეულებო პრაქტიკა, აიხსნებოდა სურვილით უკრაინელების თვალში მაქსიმალურად მიმზიდველი ყოფილიყო რუსეთი და ეჩვენებინათ, რომ მართლმადიდებლურ დიდ რუსეთსა და მცირე რუსეთს შორის არ არის არავითარი განსხვავება. ამასთან ის ეყრდნობოდა როგორც უკრაინიდან გამოსულ გავლენიან ფენას, ასევე მეფის მხარდაჭერას.
დადგა გადამწყვეტი 1649 წელი. უკრაინიდან ხელისუფლებამ გამოიძახა არსენ სატანოვსკი, დამასკინ პტიცკი და ეპიფანე სლავინეცკი -
"ამრიგად, იეზუიტების პოლიტიკა მეფე ალექსი მიხეილის დროს წარმატებით დაგვირგვინდა და ამით ერთდროულად დაიჭირეს ორი კურდღელი. ერთი მხრივ, "ბერძნულ პროექტში" ჩათრეული რუსეთი იპყრობდა თურქების ყურადღებას, ვისი სამფლობელოებიც ემიჯნებოდა თვით ვენას (რომელიც ზუსტად ევროპის ცენტრშია კონსტანტინოპოლსა და პა-
"როგორც ზემოთ აღინიშნა, პატრიარქ ნიკონის საეკლესიო რეფორმას პოლიტიკური ქვეტექსტი ჰქონდა. ... მოსკოვთან უკრაინის შეერთების პოლიტიკურ-
საბოლოო ჯამში, ყბადაღებული "ბერძნული პროექტი" სამეფო დინასტიას და მასთან ერთად მთელ რუსეთს მიიყვანს 1917 წლის კატასტროფამდე. განხილულ პერიოდში მმართველი წრეებიდან არავის შეეძლო ამისი წინასწარ განჭვრეტა, თუმცა მოვლენათა ამგვარი განვითარების მონახაზები უკვე შეინიშნებოდა. რომანოვთა დინასტია განწირული იყო დასაღუპად ევროპასთან მისი კავშირის ძალით. XVII ს-
თურქების წინააღმდეგ რუსების გამოყენება იეზუიტების სტრატეგიული დოქტრინის დიდი ხნის წინანდელი ხაზია მსოფლიო პოლიტიკაში. ბიზანტიის ტახტი ყალბი სატყუარა იყო რუსეთის მეფისთვის, ისევე როგორც მთელი "ბერძნული პროექტი" მისი ლათინიზებული ფორმით და ბერძნული იერით, რომელიც ორგანულად ერწყმის ამ დოქტრინას. "1680-
"ბერძნული პროექტი, -
"1917 წლის ეს კატასტროფა ლოგიკური კანონზომიერებაა XVII საუკუნის იმ იდეოლოგიური დივერსიისა, რომელსაც წარმოადგენდა ხსენებული რეფორმა -
"მეფის მთავრობა 1914 წლიდან ომს სწორედ კონსტანტინოპოლისთვის (სტამბოლისთვის) აწარმოებდა. მიზანი გახლდათ ნეობიზანტიური იმპერიის რესტავრაცია. ამ ყალბი და ავანტიურული იდეის განსახორციელებლად, რომელიც თავიდანვე ინსპირირებული იყო იეზუიტების მიერ და რომელსაც შემდეგშიც მხარს უჭერდნენ კათოლიციზმის აგენტები, მსხვერპლად იქნა შეწირული უთვალავი ჯარისკაცი, რამაც სისხლისგან დაცალა ქვეყანა და ეკონომიკურ ნგრევამდე და რევოლუციამდე მიიყვანა. პ. ა. სტოლიპინი არაერთხელ ამბობდა, რომ რევოლუციის წარმატებისთვის საჭიროა ომი, მის გარეშე რევოლუცია უძლურია. ეს წინასწარმეტყველური გაფრთხილება ყურად არავინ იღო და მიივიწყეს. მთავრობა ეწეოდა ხალხისთვის უცხო და გაუგებარ ომს, არად აგდებდა მსხვერპლს და ლოზუნგით "საბოლოო გამარჯვებამდე", მტკიცედ უარყოფდა გერმანელთა წინადადებას სეპარატულ მშვიდობაზე, რადგან თვითდაბრმავებული მიიჩნევდა, რომ კონსტანტინოპოლის დაპყრობა თავისთავად გაამართლებდა ყველა იმ მსხვერპლსა და დანახარჯს, რომელიც გაიღო ამ დიადი მიზნისთვის" (Кутузов Б.П. Ошибка русского царя: византийский соблазн. М.: Алгоритм, 2008. с. 6-
"ერთიანი ბერძნულ-
"ამ დაკვირვებათა კალაპოტში ხდება გასაგები ა. ი. სოლჟენიცინის სიტყვები იმის შესახებ, რომ XVII ს.-
«მეფე ალექსის გეგმებზე, ასულიყო კონსტანტინოპოლის საყდარზე და გამხდარიყო "მთელი მართლმადიდებლობის ბასილევსი", წერს ს. ა. ზენკოვსკიც. "ეკატერინე II-
ამ განსაკუთრებულ პოლიტიკურ მიზანს (კონსტანტინოპოლის საყდრის მემკვიდრეობის პერსპექტივა) რომ მისდევდა, სახელმწიფო იმდროინდელი პატრიარქის მონაწილეობით, რომელმაც ასევე უღალატა თავის პირდაპირ მოვალეობას -
"ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის არსებული სიმფონიის უხეში დარღვევით, რომლის პროვოცირება ნიკონმა მოახდინა და მეფე ალექსი მიხეილის ძემ აღასრულა, რომელიც შემდეგ პერმანენტული გახდა, უნდა ჩავთვალოთ სამსაუკუნოვანი პერიოდის დასაწყისად, რომელიც რუსეთის ისტორიოგრაფიაში იწოდება იმპერიულ პერიოდად. ეს არის აპოსტასიური, მართლმადიდებლობისგან განდგომის პერიოდი" (დ. კუზნეცოვი. დასახ. შრ.)
"რუსული ეროვნული იდეის გაყალბებას შეიძლება ვუწოდოთ XVII ს-
«არადა, ყველაფერი დაიწყო ერთი შეხედვით მართლმადიდებლობისთვის უმნიშვნელო, "გარეგანი" საწესჩვეულებო სიმბოლიკით, რომელიც თითქოსდა იმისთვის შეიქნა საჭირო, რათა თანაზიარებულიყვნენ უფრო "კულტურულ" ბერძნებთან და მალოროსებთან. "ბოლომდე თანმიმდევრულები თუ ვიქნებით, უნდა ვთქვათ, რომ ღმრთის ხელით მონიშნული ეროვნული გზიდან გადახვევა აღსრულდა არა ერთ წამში, 1917 წლის 2 მარტს. რუსეთის სახელმწიფოს ტრადიციული ეროვნული საფუძვლების დაკარგვა დაიწყო იმ ავადსახსენებელ 1667 წელს, როდესაც ანათემას გადასცეს არა უბრალოდ ძველი საეკლესიო წესები, არამედ, ფაქტობრივად, მთელი 600-
"ამ შეგრძნების დაკარგვით ხალხში მოიშალა ჭეშმარიტად რელიგიურ-
გამომდინარე აქედან, უეჭველად მივდივართ დასკვნამდე, რომ უკრაინის რუსეთთან შეერთება წარმოადგენდა არა ცალკეულ და სხვა მოვლენებთან დაუკავშირებელ აქტს, არამედ, თავისი შედეგების მიხედვით, ეს იყო ერთი გრანდიოზული გეგმის განუყოფელი და შემადგენელი ნაწილი, რომელსაც "ბერძნული პროექტი" ერქვა და რომლის რეალიზაციამ რუსეთის მთელი სახელმწიფოებრივ-
ამ მომენტიდან (XVII ს-
"ამან განაპირობა რუსეთის განვითარების ისტორიული გზის თავისებურება, ეს გახდა მთელი რიგი რყევებისა და კატასტროფების საფუძველი, რადგან ასეთია იმ რეფორმის შედეგი, რომელიც ტარდებოდა პეტრესეულ კვაზიმოდერნიზატორული, ევრობატონყმური და აბსოლუტისტური მოდელის ჩარჩოებში, რაც კიდევ უფრო მეტად წარმოადგენდა საზოგადოებრივი ურთიერთობების არქაიზაციას. სწორედ ეს გახდა გადამწყვეტი ფაქტორი, რომელმაც ზეგავლენა მოახდინა იმაზე, რომ რუსეთში შეიქმნა უკან მოჩანჩალე სახელმწიფოს მოდელი, რომელიც განაპირობებს მის არსებით ჩამორჩენას ევროპის მოწინავე ქვეყნებისგან» (დ. კუზნეცოვი. იქვე).
"ნიკონისა და მეფე ალექსის პანმართლმადიდებლური ექსპანსიონიზმი ოდენ დასავლეთითა და სამხრეთ რუსეთის მიწებით, მართლმადიდებლური აღმოსავლეთით და ერთმორწმუნე საქართველოთი არ შემოფარგლულა. მათი მზერა ბალტიის საზღვრებსაც მისწვდა, რომელიც იმხანად "შფოთიანი დროის" წარუმატებლობათა შედეგად შვედების მფლობელობაში გადავიდა" (იქვე. გვ. 201).
პოლიტიკურ ავანტიურაში რუსეთის ჩარევისთვის ზემოთხსენებული ხელსაყრელი პირობების გამოყენების იდეალურ შესაძლებლობებს პოლიტიკურ საკითხებში გულუბრყვილო და არცთუ შორსმჭვრეტელი მეფე, -
"ალექსი მიხეილის ძე საკუთარ თავს ბერძენ იმპერატორთა მემკვიდრედ არა მხოლოდ სარწმუნოებისა და ღვთისმოსაობის საქმეებში თვლიდა, არამედ თავს მათი მეფობის კანონიერ მემკვიდრედაც მიიჩნევდა და სწამდა, რომ მას ან მის მემკვიდრეებს მომავალში თვით კონსტანტინოპოლისა და თურქეთის უღელქვეშ მგმინავი მთელი მართლმადიდებლური სამყაროს გათავისუფლება და მმართველობა მოუწევდათ...
მეფისთვის უცხო არ იყო ის აზრი, რომ ის თურქეთის უღლისგან მართლმადიდებელ მეფე-
აქვე უნდა ითქვას, რომ თავისთავად რუსეთის თვითმპყრობელობის ქვეშ მართლმადიდებელ ხალხთა გაერთიანების იდეა მეფე ალექსი მიხეილის ძემდე დიდი ხნით ადრე წარმოიშვა. ამიტომაც, ურიგო არ იქნება, თუკი მცირეოდენ შევეხებით ამ საკითხსაც.
1453 წ. ბიზანტიის დაცემის შემდეგ რუსებს ეჭვიც კი არ ეპარებოდათ იმაში, რომ მართლმადიდებლობის სულიერ მემკვიდრედ რუსეთიღა დარჩა. 1516 წ. მხცოვანი ფილოთეოსი დიდ თავად ბასილ III-
რუსი მეფის განსაკუთრებულობის ამგვარი მოწოდების სულისკვეთებით აღიზარდა მეფე ალექსი მიხეილის ძეც. ჯერ კიდევ 16 წლისამ, როდესაც ის სამეფო ტახტზე აღზევდა, გადაწყვიტა, თავისი ყმაწვილკაცური პირდაპირობით საკუთარ პიროვნებაში ბიზანტიელ იმპერატორთა ხატი გაეცოცხლებინა. მაგრამ რა უნდა მოესწავებინა ამას? -
ამ საქმით ბერძნების დაინტერესება გასაკვირი არ არის, მაგრამ საინტერესოა, რომ მათ გარდა, რუსების თურქებთან ომში ჩაბმის მოსურნენი სხვებიც იყვნენ.
"ამ ეპოქაში (XV-
"ეს გეგმა რომ შესრულებულიყო და მოსკოვში მართლაც დაესვათ კათოლიკე მეფე, საქმის ნახევარი გაკეთებული იქნებოდა. ამდენად, მოსკოვი თურქებთან ომში რომ ჩაეთრიათ, ამისთვის ყველაზე მიმზიდველ სატყუარად კონსტანტინოპოლის ტახტი უნდა გამოეყენებინათ.
ასე მაგალითად, როდესაც "ჩრდილოეთის ვიკარიუსი", პაპის ლეგატი, ანტონიო პოსევინო მოსკოვში ჩავიდა, მან მეფე ივანე IV-
პაპის ლეგატმა ყოველგვარი ქარაგმის გარეშე აღუთქვა კონსტანტინოპოლის ტახტი მეფე ივანე მრისხანეს: "თუკი სარწმუნოებრივად გაერთიანდები პაპთან და მთავრებთან, მათი შეწევნით არათუ შენი წინაპრების სამკვიდროში, კიევში დაიბრუნებ ტახტს, არამედ კონსტანტინოპოლისა და მთელი აღმოსავლეთის იმპერატორიც შეიქნები" (იქვე).
ივანე IV-
კონკრეტულ შემთხვევაში ივანე მრისხანემ პოლიტიკური გამჭრიახობა და მეფის საკადრისი სიმტკიცე გამოიჩინა. რამდენად შორს აღმოჩნდა ამგვარი გამჭრიახობისაგან მეფე ალექსი მიხეილის ძე? -
ანალოგიური მცდელობა ადრეც ყოფილა, ჯერ კიდევ 1518 წ. მოსკოვში ჩამოვიდა პაპ ლეონ X-
"იეზუიტებმა რუსეთის დამორჩილების და მართლმადიდებლობის ციტადელის დამხობის კონკრეტული პუნქტებისგან შედგენილი პროგრამაც შეადგინეს, რომელიც XVII ს. რუსეთში, რეფორმების პროცესში განხორციელდა, რაც ზემოთ მოტანილ პოლიტიკურ ინტრიგებთან ერთად ცხადზე უცხადესად ადასტურებს XVII საუკუნის რუსეთის საეკლესიო რეფორმაში მათ დაინტერესებას, თუმცა იეზუიტები თავიანთი მიზნების განსახორციელებლად მხოლოდ საკუთარი ძალების ამარა არ ყოფილან. ამ საქმისთვის ისინი საკმაოდ აქტიურად იყენებდნენ აღმოსავლეთის იერარქებსა და ცალკეულ პირებს, რომლებსაც იმხანად რუსეთში გარკვეული მისიით (უფრო კი სამათხოვროდ) ჩასვლა უწევდათ".
აქ მცირედით გადავუხვევთ თემას და, როგორც მკვლევარი ბ. კუტუზოვი ბრძანებს "თქვენს ყურადღებას მივაპყრობთ ერთ განსაკუთრებულ, საინტერესო და მნიშვნელოვან დოკუმენტს, რომელსაც იმოწმებს ცნობილი საეკლესიო ისტორიკოსი მიტრ. მაკარი (ბულგაკოვი) ნაშრომის "რუსეთის ეკლესიის ისტორია", თვითმარქვიობის შესახებ განყოფილებაში -
"იეზუიტების ინსტრუქციიდან თვითმარქვიასადმი, როგორ შემოვიტანოთ უნია რუსეთში" (დედანში: "Из инструкции иезуитов Самозванцу, как ввести унию в России")
1) "... თვით ხელმწიფეს უნიაზე ველაპარაკოთ იშვიათად და ფრთხილად, რათა საქმე მისგან არ დაიწყოს, არამედ ჯერ თვით რუსებმა დააყენონ წინადადებები სარწმუნოების იმ ზოგიერთი უმნიშვნელო საკითხის შესახებ, რომელიც საჭიროებს გარდაქმნას, და ამით გაკვალავენ გზას უნიისკენ ("…д) "Самому государю заговаривать об унии редко и ос¬торожно, чтоб не от него началос, а пусть сами русские первые предложат о некоторых неважных предметах веры, требующих преобразования, и тем проложат путь к унии") (Борис Кутузов. Тайная миссия патриарха Никона. М.: Алгоритм, 2007. С.48).
2) გამოიცეს კანონი, რათა რუსულ ეკლესიაში ყველაფერი აიგოს ბერძენ მამათა კრებითი დადგენილებების თარგზე და ამ კანონის შესრულება უნიის მომხრე სანდო ადამიანებს დაეკისროს: დაიწყება დავა, მივლენ მეფემდე, ის კი დანიშნავს კრებას. აი მანდ კი შესაძლებლობა მოგვეცემა, მივადგეთ უნიის საკითხს (დედანში: "е) издать закон, чтобы в Церкви Русской все подведено было под правила соборов отцов греческих, и поручить ис¬полнение закона людям благонадежным, приверженцам унии: возникнут споры, дойдут до государя, он назначит собор, а там можно будет приступить и к уний").
3) შავ სამღვდელოებას მივანიშნოთ შეღავათებზე, თეთრს - ჯილდოებზე, ხალხს - თავისუფლებაზე, ყველა დანარჩენს - ბერძენთა მონობაზე (დედანში: "з) намекнуть черному духовенству о льготах, бечому о наградах, народу о свободе, всем - о рабстве греков").
4) დაარსდეს სემინარიები, რისთვისაც უცხოეთიდან მოწვეულ უნდა იქნენ განსწავლული, მაგრამ საერო პირები" ("и) учредить семинарии, для чего призвать из-за границы людей ученых, хотя светских") ((Митр. Макарий (Булгаков). История Русской Церкви, М. 1996. Кн. 6. Т. 10. С. 93) (Борис Кутузов. Тайная миссия патриарха никона. Глава 2. Никоно-алексеевская "реформа" - осуществление давнего плана Ватикана. Москва. "Алгоритм". 2007. Стр. 48-63).
2) გამოიცეს კანონი, რათა რუსულ ეკლესიაში ყველაფერი აიგოს ბერძენ მამათა კრებითი დადგენილებების თარგზე და ამ კანონის შესრულება უნიის მომხრე სანდო ადამიანებს დაეკისროს: დაიწყება დავა, მივლენ მეფემდე, ის კი დანიშნავს კრებას. აი მანდ კი შესაძლებლობა მოგვეცემა, მივადგეთ უნიის საკითხს (დედანში: "е) издать закон, чтобы в Церкви Русской все подведено было под правила соборов отцов греческих, и поручить ис¬полнение закона людям благонадежным, приверженцам унии: возникнут споры, дойдут до государя, он назначит собор, а там можно будет приступить и к уний").
3) შავ სამღვდელოებას მივანიშნოთ შეღავათებზე, თეთრს -
"ამრიგად, იეზუიტები -
რუსეთის საქმეებში თვითმარქვიას (იგულისხმება მეფე ცრუ-
ბრაუნსბერგის იეზუიტურმა კოლეგიამ მოამზადა მქადაგებელთა მთელი არმია, რომლებიც ცრუდიმიტრის ოთხთვალებით შევიდნენ მოსკოვში.
ცრუდიმიტრს ხელმძღვანელობდა თვით პოსევინო, რომელიც ასწავლიდა მას, როგორ მოქცეულიყო რუსეთი, რა ელაპარაკა, რაზე დაედუმა. შესაძლებელია, რომ ზემოთმოტანილი წერილობითი ინსტრუქციის ავტორიც პოსევინო იყოს.
წარმატებებით დაბრმავებულმა და გათავხედებულმა თვითმარქვიამ, როგორც ჩანს, გადაწყვიტა, რომ უკვე შეიძლება იოლად გავიდეს "უმნიშვნელო" საეკლესიო რეფორმების გარეშეც, რომელმაც მიზნად უნდა დაისახოს რუსული და ბერძნული ღვთისმსახურების იდენტიფიცირება. ის პირდაპირ წერდა რომის კურიას: "ღვთის წყალობით, ჩვენ თვითონ მივიღეთ ეკლესიათა გაერთიანება და ახლა მყარად გადავწყვიტეთ რომ მოსკოვის მთელი სახელმწიფო რომის საწმუნოებაზე გადავიყვანოთ და რომაული ტაძრებიც ავაშენოთ" ("А мы сами Божьей милостью соединение (церквей) сами приняли, и станем теперь накрепко промышлять, чтобы все государство московское в одну веру римскую всех при¬вести и костелы римские устроить").
ჰქონდა თუ არა ნიკონს კავშირი იეზუიტებთან? ნიკონის საქმიანობის საერთო ლათინურ მიმართულებაზე, მის "რეფორმებსა" და მსჯელობებზე ლაპარაკობს ყველა ობიექტური ისტორიკოსი და მკვლევარი. ი. ფ. სამარინის თქმით, ნიკონს სურდა "რუსეთში დაეფუძნებინა კერძო ეროვნული პაპიზმი".
პაპიზმის ცენტრალური ნერვია პაპის მეთაურობა; პაპი -
ნიკონის პაპოცენტრიზმი სრულიად გამოვლინდა ხელისუფლებაში მისი ყოფნის პერიოდში. როგორც ისტორიკოსი ამბობს, «მაღალი სასულიერო მნიშვნელობა ნიკონისთვის გადავიდა მეორე პლანზე და ის ჩააფრინდა საერო ხელისუფლებას", მიიღო "დიდი ხელმწიფის" (великий государь), ანუ ქვეყნის მთავარი მმართველის, მთავარი პატრონის ტიტული", მოისურვა, გამხდარიყო "ნამდვილი დიდი ხელმწიფე". და ფაქტობრივად, იყო კიდევაც -
გაცხარებულ პოლემიკაში ნიკონმა ერთხელ პირდაპირ განაცხადა: "რატომ არ უნდა მივიჩნიოთ პაპი კეთილად? იქ არიან მოციქულთა თავნი პეტრე და პავლე, და ის მათ ემსახურება". ნიკონს განზრახულიც კი ჰქონდა, პაპის სამსჯავროს დაქვემდებარებოდა! კათოლიკეების მიბაძვით მან პრაქიკაში დანერგა ოთხკიდურიანი ჯვარი, ჯვრის ტარება პატრიარქის წინაშე და მრავალი სხვა. მოსკოვის 1666-
ცნობილი ფილოსოფოსი ვლადიმირ სოლოვიოვი აღნიშნავს, რომ ინგლისელმა მეცნიერმა პალმერმა, რომელმაც ექვსი ტომი გამოსცა ნიკონის საქმესთან დაკავშირებით სათაურით "პატრიარქი და მეფე" (ლონდონი, 1876), ნიკონისადმი ასეთი დიდი ინტერესი გამოიჩინა ამ უკანასკნელის ლათინური მიმართულების გამო (Соловьев B. ჩ. Соч. Т.5).
მეტიც, თერაპონტის მონასტერში ყოფილი პატრიარქის ყოფნის დროს გავრცელდა სერიოზული ჭორი იმის შესახებ "ნიკონს პაპობა სურს". შემდეგში გაირკვა, რომ ჭორები უსაფუძვლო როდი ყოფილა. ახალგაზრდა მეფის თევდორე ალექსის ძის აღმზრდელი სიმეონ პოლოცკი (სიტნიანოვიჩ-
უეჭველად, ნიკონი კარგად იცნობდა იეზუიტების სწავლებას, რასაც მისი საქმიანობაც ადასტურებს.
"მხილებით ღვთისმეტყველებაში" იეზუიტების დამოკიდებულებაზე ცრუფიცობასთან ნათქვამია შემდეგი: "იეზუიტები პირდაპირ ასწავლიან სიცრუეს და ამტკიცებენ, რომ შეიძლება უცოდველად დამალო სიმართლე ან თქვა რამე ერთი აზრით და ამავე დროს იგულისხმო სულ სხვა რამ" (Епифанович. Л. Записки по обличительному богословию. Новочеркасск, 1897). ამ ხრიკს ნიკონიც ხშირად იყენებდა. ასე, მაგალითად, როგორც მიტროპოლიტი მაკარი (ბულგაკოვი) ჰყვება: «1663 წელს ივან სიტინმა მეფეს გაუგზავნა სავედრებელი არზა, სადაც წერდა, რომ ნიკონი აწამებს მის გლეხებს, ხოლო ზოგიერთები ჩამოახრჩო კიდეც. ნიკონმა ამაზე მეფეს უპასუხა: "წმიდა სახარებაზე ვმოწმობ, რომ მე სულ არ ვიცი ეგ საქმე, ის ვიღაც უცხოტომელმა ჩაიდინა..." მაგრამ, როდესაც ნიკონი აშკარად ამხილეს სიცრუეში, მან თქვა: "მე სახარება მხოლოდ იმაში დავიმოწმე, რომ ტბაზე გლეხები უცხოტომელმა დახოცა ქურდობისთვის, და არა იმაში, რომ ისინი მონასტერში მოკლეს. აქ მართლაც მე გავეცი მათი მსუბუქად გაროზგვის განკარგულება მათი კადნიერებისთვის ჩემს წინაშე"» (Макарий. Указ. соч. Т. 12).
თვალში საცემია ნიკონის მისწრაფება, შემოეკრიბა იეზუიტები. ასე მაგალითად, მან მოსკოვში მოიწვია პაისი ლიგარიდი. 1657 წ. ნიკონი ლიგარიდს წერს: "გვსმენია შენს გონიერებაზე ბერ არსენისგან, და რომ გსურს ჩვენი, დიდი ხელმწიფის ნახვა: ჩვენც გვსურს შენი სიყვარულით მიღება, ჩვენო საყვარელო და სულით თანაზიარო შვილო" ("Чадо наше по духу...") (Соловьев. Указ. соч. Т. II. С. 227).
"სულიერი თანაზიარობა"... იმაში ხომ არ გამოიხატა ეს თანაზიარობა, რომ არსენი ბერძენი და პაისი ლიგარიდი ორივე სწავლობდნენ რომში და ორივენი იეზუიტების აღზრდილები იყვნენ?
კონსტანტინოპოლის პატრიარქი დიონისე ასე ახასიათებდა ლიგარიდს: "პაისი ლიგარიდი -
იეზუიტების გეგმა, რომელიც გადმოცემულია თვითმარქვიასთვის დაწერილ ინსტრუქციაში, შესრულდა ნახევარი საუკუნის შემდეგ. ნიკონო-
მართლმადიდებლობის თანამედროვე მტრებს ნიკონის რეაბილიტაცია სჭირდებათ ძირითადად ორი მიზეზით. პირველი, ნიკონის ამაღლება გაზრდის უფსკრულს ძველმოწესეებსა და ე. წ. ახალმოწესეებს შორის, რითაც შემცირდება რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის განხეთქილების შედეგების ლიკვიდაციის შანსები. მეორეც, ნიკონის ლათინური მიმართულება ხელს აძლევს მათ, ვინც რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიას უბიძგებს კათოლიციზმთან შეერთებისკენ, მოკლედ რომ ვთქვათ, მართლმადიდებლობის მტრებს მიზეზები და მიზნები იგივე აქვთ, რაც ადრე ჰქონდათ.
დღეისთვის ცნობილია, რომ იეზუიტების დასაყრდენი იყო არა მარტო ცალკეული ბერძენი იერარქები, არამედ ზოგიერთი აღმოსავლელი პატრიარქიც. "სარწმუნოების ზოგიერთი უმნიშვნელო საკითხის შესახებ, რომელიც საჭიროებს გარდაქმნას" პირველად ალაპარაკდა იერუსალიმის პატრიარქი, რომელიც მოსკოვში 1649 წელს ჩამოვიდა. ბერძნული სამღვდელოება მას მხარს უჭერს, ხოლო ნიკონის უახლოესი გარემოცვიდან ეპიფანე სლავინეცკი, ასევე იეზუიტების მოწაფე, როგორც ოფიციალურ პირს და განსწავლულ თეოლოგს სთავაზობს რეფორმას.
"ამ კანონის შესრულება უნიის მომხრე სანდო ადამიანებს დაეკისროს". ასეთი "სანდო" ადამიანებიც გამოძებნეს. ესენი აღმოჩნდნენ ერეტიკოსი არსენ ბერძენი, რომელსაც რეკომენდაცია გაუწია იმავე პატრიარქმა პაისიმ და ეპიფანე სლავინეცკი; მოგვიანებით ამ საქმეს შეუერთდებიან პაისი ლიგარიდი და სიმეონ პოლოცკი.
"დაარსდეს სემინარიები, რისთვისაც უცხოეთიდან იქნენ მოწვეული განსწავლული, მაგრამ საერო პირები" და სემინარიებიც დააფუძნეს, ადამიანებს მოუწოდეს უცხოეთიდან, კერძოდ, ძმებ ლიჰუდებს, ვენეციისა და პადუის იეზუიტური კოლეგიის აღზრდილებს, რომლებმაც სემინარიებიც დასავლური სქოლასტიკური სკოლების მიხედვით დააფუძნეს და უცხოეთიდან განსწავლული მასწავლებლებიც მოიწვიეს, რომლებიც ხელმძღვანელობდნენ მოსკოვის სასულიერო აკადემიას (1701 წლამდე) და ნიკონის "რეფორმას" ცხოვრებაში 15 წლის განმავლობაში ამკვიდრებდნენ.
აი, რას წერს კათოლიციზმის, კერძოდ კი იეზუიტების შესახებ მიტრ. მაკარი (ბულგაკოვი): "საყოველთაო ეკლესიიდან გამოყოფის დღიდანვე რომაელი მღვდელმთავრები მუდმივად შეპყრობილნი იყვნენ იმ აზრით, როგორმე დაექვემდებარებინათ მართლმადიდებლური აღმოსავლეთი და კერძოდ მართლმადიდებლური რუსეთი, რასაც მათი განუწყვეტელი მცდელობები ადასტურებს. მაგრამ არასოდეს ეს მცდელობანი ისე ძლიერი არ ყოფილა, არასოდეს ისე ახლოს არ მისულა გამარჯვებასთან და არასოდეს ისე საშიში არ შექმნილა მართლმადიდებლობისთვის, როგორც XVI ს-
ამას შეიძლება დავამატოთ ისიც, რომ იეზუიტები დამკვიდრდნენ მოსკოვსა და რუსეთის სხვა ქალაქებშიც და, რაც მთავარია, რუსეთის სასულიერო სკოლებშიც.
როგორც ტექსტების შედარება ცხადყოფს, რუსეთში მიმდინარეობდა არა საღვთისმსახურებო წიგნების შესწორება, არამედ მათი შეერყვნა. "შესწორების" უგვანობა აიხსნება იმით, რომ ნიმუშებად აიღეს იმდროინდელი ბერძნული წიგნები, რომლებიც იეზუიტურ (ვენეციისა და პარიზის) ტიპოგრაფიებში იყო დასტამბული.
თანამედროვე ძველმოწესეები წერენ: "1654 წლის კრებამ გადაწყვიტა, საღვთისმსახურებო წიგნები გაესწორებინათ "ძველი სლავური და ბერძნული ხელნაწერი წიგნების მიხედვით". კრების 35 წევრიდან "თანხმობა" განაცხადა მხოლოდ 29-
მაგრამ, როგორც შემდეგში გაირკვევა, "ათასობით ძველი წიგნი შეგროვდა" არა წმიდა ტექსტების შესასწორებლად, არამედ მხოლოდ და მხოლოდ სათაღლითოდ, რათა მოეტყუებინათ იმდროინდელი საზოგადოება, თითქოსდა წიგნებს ძველი ხელნაწერების მიხედვით ასწორებდნენ. საღვთისმსახურებო პრაქტიკის უნიფიკაციის ჩატარება თანამედროვე ბერძნების პრაქტიკის მიხედვით სამეფო კარზე უკვე გადაწყვეტილი იყო ჯერ კიდევ ნიკონის გაპატრიარქებამდე და რამდენიმე წლით ადრე ამისთვის გატარდა მთელი რიგი ღონისძიებები (თუ როგორ მზადდებოდა რეფორმა, იხ. ბ. კუტუზოვის ხს. ნაშრომის 18-
მაშ, რას ნიშნავდა რუსეთის საღვთისმსახურებო ტექსტების უნიფიცირება იმდროინდელ ბერძნულ ტექსტებთან?
"კათოლიკეებთან ბერძნების ორი უნიის შემდეგ (ლიონის უნია 1274 წელს და ფერარო-
როგორ მოხერხდა ორი საუკუნის შემდეგ ბერძნებს ისე ჩაეგდოთ ხელში რუსები, რომ მათ საბედისწერო "რეფორმისკენ" უბიძგეს? გადამწყვეტი როლი ამ პროექტში ითამაშა რუსეთის მეფის წინამძღოლობის ეგიდით ერთიანი მათლმადიდებლური იმპერიის შექმნის იდეამ. ამ იდეის თანახმად, მსოფლიო მართლმადიდებლობისთვის რომ ეხელმძღვანელა, რუსის მეფე კონსტანტინე დიდის ბიზანტიური ტახტის მემკვიდრე უნდა გამხდარიყო. "უმორჩილესი" მეფე ალექსი მიხეილის ძე პირველი იყო რუს მეფეთაგან, რომელმაც სერიოზულად გადაწყვიტა, განეხორციელებინა ეს ილუზორული პროექტი, რათა "ნეობიზანტიური" იმპერიის ახალგამოჩეკილი ვასილევსი გამხდარიყო.
ამ ბოლო დრომდე ისტორიკოსები მიიჩნევდნენ, რომ ეს იდეა რუსებს აღმოსავლელმა პატრიარქებმა შესთავაზეს. იერუსალიმის პატრირქი პაისი 1649 წელს მეფე ალექსის წერდა: "უწმიდესი სამება... კეთილად ღირსგყოფთ თქვენ მიიღოთ თქვენი პაპის (прадеда вашего), უდიდესი მეფის კონსტანტინეს უზენაესი საყდარი, რათა უკეთურთა ხელთაგან და მძვინვარე მხეცთაგან გაათავისუფლოთ ღვთისმოსავი და მართლმადიდებელი ქრისტიანები".
ოთხი წლის შემდეგ ყოფილი კონსტანტინოპოლელი პატრიარქი ათანასე პატელარი ამბობს, რომ ბერძნებს რუსის მეფის სახით ჰყავთ "მყარი სვეტი და საწმუნოების სიმტკიცე, შემწე და თანამდგომი უბედურებებსა და შეჭირვებებში, თავშესაფარი და გამათავისუფლებელი".
ცნობილი ისტორიკოსის ე. შმურლოს გამოკვლევით როგორც ათანასე პატელარი, ასევე კონსტანტინოპოლის ყოფილი პატრიარქი პართენი -
იერუსალიმის პატრიარქი პაისი წინაპირობად სთავაზობს მეფეს არსებით "წვრილმანს", კერძოდ, მოაცილოს ერთგვარი განცალკევებულობა, რომელიც რუსულ საღვთისმსახურებო წეს-
ეს იყო უდიდესი საცთური: ერთი მხრივ -
ერთი მხრივ, გასაგებია ბერძენ იერარქთა დაინტერსება ოსმანთა უღლისგან გათავისუფლებაში, მეორე მხრივ კი -
ადვილი წარმოსადგენია, როგორი სიხარბით ჩაებღაუჭა "ბერძნული პროექტის" (ეკატერინეს დროინდელი ტერმინია) იდეას პატრიარქი ნიკონი. აქ ყველაფერი სუნთქავდა მისი სულისკვეთების მიხედვით -
"რაც შეეხება მეფე ალექსის, მისი გონებაჩლუნგობა ჩანს თითქმის ყველა ქმედებიდან; ეს არის ნიკონის მოწვევა საპატრიარქო ტახტზე, შემდეგი ურთიერთობა მათ შორის და თუკი მეფის პირველი შეცდომები შეიძლება მისი სიყმაწვილით აიხსნას, მომდევნო შეცდომებს უკვე არა აქვს, არანაირი გამართლება.
ასე მაგალითად, უკვე საკმაოდ მოწიფულ ასაკში (31 წლისა), ის იძლევა განკარგულებას ვერცხლის მონეტების ნაცვლად დაბეჭდონ სპილენძის მონეტები, რამაც ქვეყანა 1662 წელს ინფლაციამდე და "სპილენძის" ამბოხამდე მიიყვანა.
"ბერძნული პროექტის" საერთო იდეა აღმოცენდა ჯერ კიდევ პირველი ორი "დიდი ხელმწიფის" მიხეილ თევდორეს ძისა და მისი მამის პატრიარქ ფილარეტის მმართველობის პერიოდში" (იხ. ბ. კუტუზოვის ხს. შრომა. თ. 29. "ბიზანტიური ხიბლის საფუძვლები") და, გრეკოფილური აღზრდის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, მეფის წული ალექსი სიყრმის ასაკიდანვე ემზადებოდა მომავალი "ნეობიზანტიური" იმპერიის ბასილევსად.
ამგვარად, იერუსალიმის პატრიარქ პაისის სიტყვები, მიმართული 20 წლის მეფისადმი: კონსტანტინოპოლის საყდრისთვის ბრძოლა წმიდა საქმეა, სამსხვერპლოა, რასაც ავალდებულებს მას ქრისტეანული მოვალეობა და თვით ღმერთი, -
"X-
ამგვარად, ცხადი ხდება, რომ საერთოდ არ არსებობდა საეკლესიო რეფორმის ჩატარების არანაირი საფუძველი. ისტორიამ აჩვენა, რომ კონსტანტინოპოლის საყდარი მხოლოდ სატყუარა იყო, რათა მიედრიკათ რუსები საეკლესიო რეფორმის ჩასატარებლად და XVII ს-
კონსტანტინოპოლის ტახტის მემკვიდრეობის იდეა განხეთქილების ავტორებს დასჭირდებათ მომავალშიც, იმისთვის, რათა მეფის ძალაუფლებით განამტკიცონ და დაიცვან საეკლესიო "რეფორმა". ეს ოცნება პერიოდულად იჩენს თავს რუსი მეფეების ცნობიერებაში. ასე, მაგალითად, სამეფო კარის პიიტი სიმეონ პოლოცკი, საიდუმლო უნიატი-
რუსი მეფეები კიდევ დიდხანს მოიტყუებენ თავს იმ აზრით, რომელიც შტააგონეს მზაკვარმა მრჩეველებმა, რომ ისინი დროთა განმავლობაში დაიმკვიდრებენ იმპერატორ კონსტანტინეს გვირგვინს. ამისთვის, ბუნებრივია, უნდა დაიცვან ბერძნებთან იდენტურობა საეკლესიო ტრადიციებში, რათა არ იყოს რაიმე წინააღმდეგობა, როდესაც ჟამი დაჰკრავს და მოვა დრო ბიზანტიის მემკვიდრეობის მისაღებად. მაშასადამე, საჭიროა, მთელი ძალით გატარდეს და ცხოვრებაში განმტკიცდეს საეკლესიო "რეფორმა". ამიტომაც ნიკონო-
ნიკონის საქმის გარშემო ბნელ ინტრიგათა მთელი ხვეულაა როგორც რუსეთში, ასევე უცხოეთშიც. თითქოსდა რა უნდა ესაქმებოდეთ უცხოელებს რუსეთის ეკლესიის საქმეებში? ისტორიკოსები იუწყებიან, რომ მეფე ალექსი მიხეილის ძემ ნიკონის საქმესთან დაკავშირებით კონსტანტინოპოლის პატრიარქთან სამეფო სიგელებით გაგზავნა ბერძენი ბერდიაკვანი მელეტი. მელეტი აუწყებდა მეფეს, რომ ვინმე მანუილ მაპვალი (Мануил Мапвал) კონსტანტინოპოლში ორ პატრიარქს (მაშინ კონსტანტინოპოლში იმყოფებოდა იერუსალიმის პატრიარქიც) საიდუმლოდ სთავაზობდა 15 000 ოქროს, "ოღონდ ხმა მიეცათ ნიკონისთვის და არა მის წინააღმდეგ და როდესაც სასურველს ვერ მიაღწია, ცდილობდა ბოლო მოეღო მელეტისთვის" (Макарий (Булгаков), митр. История Русской Церкви. М.,1996. Кн. 7. Т. 12. С. 234).
"იწვნია რა წარუმატებლობა კონსტანტინოპოლში, -
მეფე დაეჭვდა, რადგან ათანასეს პატრიარქისგან არავითარი სიგელი არ ჰქონდა და იკითხა: "იცნობ თუ არა საელჩოში მელეტის"? "ვიცნობ, -
მეფემ გადაწყვიტა, პატრიარქები ხელახლა მოეწვია მოსკოვში და ელჩად კვლავ მელეტი მიავლინა. სტეფან ბერძენმა აუწყა ლიგარიდს, რომ მელეტი მიდის "დიდის ამბით და ამაყად", ასე რომ "ყველა მეზობელ ადგილებში გაარკვიეს, სად და რისთვის მიდიოდა იგი, და რომ მასთან ერთად მოგზაურობა საშიშია, რამეთუ ყველა გზა გადაკეტილია მის შესაპყრობად" (იქვე. გვ. 235-
დიდი კრიმინალისტობა არ სჭირდება იმას, რომ დაასკვნა: მოქმედებს რომელიღაც საიდუმლო ორგანიზაცია, რომელიც ცდილობს ჩავარდნისგან იხსნას თავისი აგენტი. მელეტის მოკვლა ვერ მოხერხდა, მეფემ, სავარაუდოდ, მას საკმაო რაოდენობის დაცვა გააყოლა, ხოლო პატრიარქი დიონისე შემდეგში წერდა მეფე ალექსის: "ის წყეული ათანასე იტყუებოდა, როცა ამბობდა, რომ თითქოსდა გამოგზავნილი იყო ჩვენ მიერ და თანამოაზრეა ჩვენი. იცოდე, ის არის ბილწი ჭურჭელი და უკვე მრავალი წელია განკვეთილია ეკლესიიდან". ათანასე შეიპყრეს და გადაასახლეს სიმონის მონასტერში, მაგრამ საინტერესოა ის, რომ პატიმრობაში მყოფიც კი აწარმოებდა მიმოწერას ნიკონთან.
"საიდუმლო ხელი მოქმედებდა მოსკოვში მყოფ ბერძენთა მეშვეობით. როდესაც თარგმნიდნენ წერილს მეფე ალექსისთვის, რომელიც მას აღმოსავლეთიდან მოსდიოდა, ისინი "ზოგს რამეს ტოვებდნენ, ზოგს უმატებდნენ ან ამახინჯებდნენ თავიანთი სურვილის მიხედვით". ხოლო კონსტანტინოპოლში მელეტის ელჩობის დროს დაიწყეს წერილების წერა თავიანთი ახლობლებისა და ნაცნობებისადმი, "რათა თანამემამულეთა შორის ნიკონის სასარგებლოდ აღეძრათ საზოგადოებრივი აზრი. ამ წერილებში ისინი ამტკიცებდნენ, რომ ნიკონი არის დიდი ფილელინი (ბერძენთმოყვარული) და მართლმადიდებელი სარწმუნოების დიდი დამცველი, რომ ის არის მეორე ოქროპირი, და მეფე მასთან დადის, რათა რომ დატკბეს მისი საუბრებით... რომ მელეტის მისცეს 8000 ოქრო პატრიარქების მოსასყიდად და სხვა. ასეთი ცნობები ვრცელდებოდა მთელი კონსტანტინოპოლის ბერძნულ მოსახლეობაში, რაც მიაწვდინეს თვით მსოფლიო პატრიარქსაც კი" (იქვე. С. 234).
"მელეტისთვის რომ წინააღმდეგობა გაეწია, ნიკონმა კონსტანტინოპოლში გაგზავნა თავისი ბერძენი ბერდიაკვანი აგათანგელოზი, საკმაოდ ბნელი პიროვნება, და ის ფულითა და წერილებით აღჭურვა. თუმცა ინტრიგა ჩანასახშივე იქნა ჩახშობილი -
"სრულიად ლოგიკური იქნება დავასკვნათ, რომ იმ დროს ასეთი საქმიანობა შეეძლო მხოლოდ ყველგანმძრომ იეზუიტთა ორდენს, რომელმაც დიდი ხნის წინათ დაისახა მიზნად, "რუსულ ეკლესიაში ყველაფერი აეგო ბერძენ მამათა კრებითი დადგენილებების თარგზე", რაც, ფაქტობრივად, შეასრულა ზეგავლენის მოხდენის მისმა აგენტმა, პატრიარქმა ნიკონმა.
ნიკონმა ვერ შეძლო საპატრიარქო საყდრის შენარჩუნება, სამაგიეროდ, მოხერხდა საეკლესიო "რეფორმის" მოწონება და დამტკიცება მოსკოვის 1666-
"როგორც ვხედავთ, კათოლიციზმი დიდად იყო დაინტერესებული, რუსეთი როგორმე ანტითურქულ კოალიციაში ჩაება, ამიტომაც, საკმაოდ დიდი ხნის განმავლობაში დასვლელი ემისრები ჯიუტად უბიძგებდნენ რუსებს თურქებთან საბრძოლველად" (ბ. კუტუზოვის დასახ. სტ. ჟურნ. "Церковь", გვ. 45).
მეტად მნიშნელოვანი იყო ამ პროვოკაციული იდეებით თვით ბერძნების დაინტერესებაც, რამეთუ თურქებისგან აღმოსავლეთისა და ბიზანტიის გათავისუფლება მათ სასიცოცხლო ინტერესებში შედიოდა. ამიტომაც იყო, რომ აღმოსავლეთის იერარქები გამუდმებით არწმუნებდნენ მეფე ალექსი მიხეილის ძეს, გაელაშქრა თურქების წინააღმდეგ და მათი ძალმომრეობისგან გაეთავისუფლებინა კონსტანტინოპოლი. ასეთი შეგონებანი დაიწყო ბიზანტიის დაცემისთანავე, მაგრამ განსაკუთრებით ის XVII საუკუნეში გაძლიერდა. ნაზარეთის მიტროპოლიტმა გაბრიელმა რუსულადაც კი თარგმნა "თქმულება კონსტანტინოპოლის დაცემის შესახებ" და "საიუბილეო" ეს 1653 წ. დაუკავშირა (С. А. Белокуров. Арсений Суханов (биография). Москва 1892 г., стр. 257).
რამდენად სასიხარულო და ზემოხსენებულ პოლიტიკურ ავანტიურაში მონაწილეობისკენ ბიძგის მიმცემი უნდა ყოფილიყო არაშორსმჭვრეტელი და პოლიტიკურად ბეცი ალექსი მიხეილის ძისთვის იერუსალემის პატრიარქის პაისის სიტყვა, რომელმაც, 1649 წელს მოსკოვში ჩასულმა, ყველას გასაგონად მეფეს ასე მიმართა: "ყოვლადწმიდა სამება -
ალბათ, ზუსტად ასეთივე კმაყოფილებით კითხულობდა მეფე ალექსი მიხეილის ძე 1653 წ. მოსკოვში ჩამობრძანებული კონსტანტინოპოლის ყოფილი პატრიარქის ათანასე პატელარიოსის არზას იმის თაობაზე, რომ თურქების მიერ დაპყრობილი ბერძნები მხოლოდ რუსთა მეფეში ხედავენ "ჭეშმარიტი სარწმუნოების მყარ სვეტსა და სიმტკიცეს, განსაცდელში შემწეს, თავშესაფარსა და თავისუფლების გარანტს... ხოლო ძმას ჩემსას, ხელმწიფეო, დიდ ბატონსა და უწმიდეს ნიკონს, პატრიარქს მოსკოვისა და სრულიად რუსეთისა, დე, განეწმიდოს საკრებო, სამოციქულო ეკლესია სოფიაწმიდისა, რომელიც არის სიბრძნე ღმრთისა" (Чтен. Общ. Люб. Дух. Просв. 1889. Н. Ф. Каптерев. Приезд бывшаго конст. Патриарха Афанасия в Москву. Стр. 363. ციტ. იქვე. გვ. 44).
თავის მხრივ, ნიკონი პატრიარქად კურთხევისთანავე მეფის მისასალმებელ სიტყვაში ამბობდა, რომ უსურვებს მეფეს, ღმერთმა განავრცოს მისი სამეფო "ზღვიდან ზღვამდე, და მდინარეთაგან სამყაროს კიდემდე; და მის ღმრთისმოსავ სამეფოს დაუბრუნოს, ერთად შემოუკრიბოს და პირველყოფილ სიხარულში აამაღლოს, რათა ჰყოს იგი ვითარცა მზედ ვარსკვლავთ შორის, სამყაროს მეფედ და ქრისტეანთა თვითმპყრობელად" (გიბენეტი I, 15. ციტ. იქვე. გვ. 44-
პოლიტიკურმა მოტივებმა უმნიშვნელოვანესი როლი ითამაშა მეფე ალექსის გრეკოფილურ მისწრაფებებში, მისთვის მართლმადიდებელ ერთა გამათავისუფლებელის იდეა უცხო არ ყოფილა; ასევე, ოცნებობდა კონსტანტინოპოლის ტახტზე, როგორც საკუთარ მემკვიდრეობაზე, რომლისთვისაც ამ უკანასკნელთან საეკლესიო განმტკიცებას თვლიდა როგორც აუცილებელ საფეხურად მისი მეფობით შეკავშირებული, მომავალი, მიზანდასახული პოლიტიკური ერთიანობის მისაღწევად. იმხანად მოსკოვში მყოფი პავლე ალეპიელის გადმოცემით მეფე ალექსი ოთხი პატრიარქის გვერდით, რუსეთის მეხუთე პატრიარქობაზე ოცნებობდა, ხოლო პოლიტიკურ ჭრილში კონსტანტინოპოლის ტახტის ღირსეულ მემკვიდრეობას უმიზნებდა. პავლე ალეპიელის გადმოცემით (ალბათ, ზემოთ გადმოცემული წაქეზებების წყალობით), მეფე ალექსი თურქების უღელქვეშ მგმინავი ერების გათავისუფლებას საკუთარ მოვალეობად მიიჩნევდა ღვთის წინაშე. ის ერთი მეუფების ქვეშ მათ გაერთიანებაზე ოცნებობდა.
იმავე პავლე ალეპიელის (1627-
ამდენად, პროფ. კაპტერევის მტკიცებით, არავითარი საფუძელი არა გვაქვს უარვყოთ, რომ პოლიტიკურად ბეცი, გულუბრყვილო და გრეკოფილი მეფე "საკუთარ თავს მართლაც ძველ ღვთისმოსავ ბერძენ მეფეთა და მათი სამეფოს მემკვიდრედ მიიჩნევდა; რომ ის ნამდვილად თურქთა უღლისგან მართლმადიდებელთა გათავისუფლებაზე ოცნებობდა. მით უმეტეს, რომ სხვა, იმდროისთვის უფრო განათლებული რუსების წარმოდგენით, რუსეთის ეკლესიის ბერძნულ ეკლესიასთან სრული და საყოველთაო შეერთება (იგულისხმება საეკლესიო-
ამრიგად, საკმაო საფუძველი გვაქვს ვამტკიცოთ, რომ, ერთი მხრივ, პაპიზმის აგენტების, ხოლო, მეორე მხრივ, აღმოსავლელი იერარქების წაქეზებით, რასაც განსაკუთრებულად იერუსალიმის პატრიარქის პროვოკაციული კურთხევა (ბ. კუტუზოვი. დასახ. სტ. "Церковь", გვ. 45) აძლიერებს, მეფე ალექსის განუმტკიცდა ის განზრახვა, რომ ცხოვრებაში უნდა მიეღო კონკრეტული ზომები ამ ე. წ. "ბერძნული პროექტის" განსახორციელებლად (იქვე), რაც შეეხება ბერძნულ ეკლესიასთან ერთობას, ცხადია, ამ და აღმოსავლეთის სხვა ეკლესიებთან ევქარისტულ კავშირს, ისედაც ევქარისტულ ერთობაში მყოფი რუსეთის მისწრაფება "ერთობისკენ" სრულიად გაუგებარი დარჩება, თუ ერთ მეტად მნიშვნელოვან გარემოებას არ გავითვალისწინებთ: ბერძნულ ეკლესიასთან ეს "ერთობა" მიზნად ისახავდა სრულ საეკლესიო-
""ბერძნული პროექტის" პირველ ეტაპს (ანუ სრული ეკლესიური იგივეობის დამყარებას -
აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ რუსეთის მიერ მართლმადიდებლური აღმოსავლეთის გათავისუფლების იმედი ჰქონდა არა მხოლოდ პაისის, მსოფლიო პატრიარქი იოანიკე II, კორინთოს მიტროპოლიტი იოასაფი, კონიელი მიტროპოლიტი იერემია, მიტროპოლიტი გაბრიელი ნავიაკიდან და არტიდან, ნაზარეთელი მიტროპოლიტი გაბრიელი, სერბიელი პატრიარქი გაბრიელი და ბალკანეთისა და ახლო აღმოსავლეთის სხვა იერარქები არაერთხელ შეეცადნენ დაეყოლიებინათ მეფე და ხმელნიცკი, გაერთიანებულიყვნენ ერთ მძლავრ სახელმწიფოდ, რომლის შემდგომ თურქების ბატონობისგან აღმოსავლეთის მართლმადიდებელთა გათავისუფლებას შესძლებდა.
"ასე რომ, სახელგანთქმული "ბერძნული პროექტი", ანუ მართლმადიდებლური აღმოსავლეთის გათავისუფლება თურქებისგან უკვე დასახული იყო და ბერძენი პრელატები მას განუწყვეტლივ იმეორებდნენ. ამიტომ, რაღა გასაკვირია, რომ საგარეო პოლიტიკაში ნაკლებად გარკვეული პოლარეთისპირა მონასტრის მეუდაბნოე, იღუმენობიდან პირდაპირ პატრიარქად აღზევებული ნიკონი ამ იდეით იმდენად მოხიბლულიყო, რომ უკვე მთელი აღმოსავლური მართლმადიდებლობის ბედ-
თავის მხრივ, ნიკონმა მეფეც აიყოლია, რომელიც ამ ე. წ. "ბერძნული პროექტისგან" "ისედაც ჭკუაზე აღარ იყო". უნდა აღინიშნოს, რომ, სამწუხაროდ, პოლიტიკური ოცნებებით მოხიბლული მეფე ალექსი ბოლომდე თავისი გრეკოფილური შეხედულებების ერთგული დარჩა და ბოლომდე ჯიქურად ცდილობდა მის განხორციელებას.
ამრიგად, პროფ. ნ. კაპტერევის თქმით: "საეკლესიო რეფორმა ნიკონ პატრიარქის ხელშეწყობით თავის დაწყებას, განხორციელებას და ნიკონის შემდეგ მთელი რუსეთის ეკლესიის მიერ მის საბოლოო აღიარებას მეფე ალექსის უნდა უმადლოდეს" (Н. Ф. Каптерев. Патр. Никон и Царь Алексей Михайлович. Москва. 1996, стр. 47).
"საპატრიარქო კათედრიდან ნიკონის ჩამომხობის შემდგომ საეკლესიო რეფორმის მხარდაჭერა მთლიანად მეფე ალექსის დააწვა და მანაც მარჯვედ და ოსტატურად მიიყვანა ბოლომდე ეს საქმე. მან შეაკოწიწა რეფორმების ერთგული მომხრეები, სასულიერო პირები, რომლებიც მისი სულისკვეთებით და მითითებით მოქმედებდნენ. ასე რომ, მხოლოდ მისი განსაკუთრებული ძალისხმევის წყალობით მივიდა ნიკონის რეფორმა ბოლომდე და იმდროინდელი საზოგადოების უმრავლესობის წინააღმდეგობის მიუხედავად, საზეიმოდ და საბოლოოდ იქნა მიღებული და დამკვიდრებული რუსეთის ეკლესიაში" (იქვე).
"ნიკონისა და ალექსი მეფის ეს მცდელობა-
***
მოკლედ, ასეთი იყო ამ რეფორმის პოლიტიკური წანამძღვრები, ახლა კი კონკრეტულად შევეხოთ ამ პოლიტიკური მიზანდასახულობის რელიგიურ "შესამოსელს", საღვთისმსახურებო რეფორმას, რომლის საჭიროება, როგორც უკვე დღეისთვის საყოველთაოდ აღიარებულია, საერთოდ არ არსებობდა.
საღვთისმსახურებო წიგნების რევიზია მეტ-
1) მათ ეჭვქვეშ დააყენეს რუსული ღვთისმოსაობა, როდესაც რუსეთის ეკლესიაში დამკვიდრებული ზოგიერთი საეკლესიო გადმოცემა (მაგ.: ორი თითით პირჯვრისწერა, ორჯერადი ალილუიას გალობა, მზის მიმართულების თანმდევი მოძრაობა ლიტანიობაზე, დიდი აიაზმის ერთჯერადი კურთხევა (მწუხრზე) და სხვა) შერაცხეს ერეტიკულად და დაწყევლეს მათი მიმდევრები (Н. Ф. Каптерев. Патр. Никон и Царь Алексей Михайлович. Москва. 1996. Т. 2, стр 526).
2) ეჭვქვეშ დააყენეს რუსული საღვთისმსახურებო წიგნების სისწორე და მართლმადიდებლურობა და, საერთოდ, ძველი მართლმადიდებლობის სიწმიდე რუსეთის ეკლესიაში, რომელიც თითქოსდა საჭიროებდა გასწორებასა და მკურნალობას ბერძენ იერარქთაგან (იქვე).
3) რეფორმას სათავეში ჩაუყენეს და წიგნების შესწორება მიანდეს ყველასათვის აშკარად ცნობილ და გამომზეურებულ მწვალებლებს (მაგალითად, მოსკოვის 1667 წლის კრების თავმჯდომარე პაისი ლიგარიდი იყო აშკარა ლათინი და მტერი მართლმადიდებლობისა. კრების თავმჯდომარეობის მომენტისთვის ის პატივაყრილი გახლდათ. უფრო დეტალურად იხ. ქვემოთ), ასევე თავიანთ პატრიარქთგან პატივაყრილ და დამხობილ იერარქებს.
2) ეჭვქვეშ დააყენეს რუსული საღვთისმსახურებო წიგნების სისწორე და მართლმადიდებლურობა და, საერთოდ, ძველი მართლმადიდებლობის სიწმიდე რუსეთის ეკლესიაში, რომელიც თითქოსდა საჭიროებდა გასწორებასა და მკურნალობას ბერძენ იერარქთაგან (იქვე).
3) რეფორმას სათავეში ჩაუყენეს და წიგნების შესწორება მიანდეს ყველასათვის აშკარად ცნობილ და გამომზეურებულ მწვალებლებს (მაგალითად, მოსკოვის 1667 წლის კრების თავმჯდომარე პაისი ლიგარიდი იყო აშკარა ლათინი და მტერი მართლმადიდებლობისა. კრების თავმჯდომარეობის მომენტისთვის ის პატივაყრილი გახლდათ. უფრო დეტალურად იხ. ქვემოთ), ასევე თავიანთ პატრიარქთგან პატივაყრილ და დამხობილ იერარქებს.
ვითარება დაძაბა და არცთუ უსაფუძვლო უნდობლობას ხელი შეუწყო იმანაც, რომ თურქების მიერ კონსტანტინოპოლის დაპყრობის, პაპისტებთან უნიისა და მთელ აღმოსავლეთში ბერძნული ღვთისმოსაობის დაცემის შემდგომ რუსებს ბერძენთა მართლმადიდებლურობაშიც კი ეჭვი ეპარებოდათ. მათი ღვთისმოსაობის ავტორიტეტი კი რუსების თვალში თვით ნიკონ პატრიარქამდეც არ აღმდგარა.
ამ თვალსაზრისით კომპრომეტირებული ბერძნული ღვთისმოსაობის რუსულ ღვთისმოსაობაზე მაღლა დაყენებამ შექმნა საკმაოდ უარყოფითი ფონი, ხოლო რეფორმის სათავეში აშკარა მწვალებლების და ლათინ-
მოდი, საკითხში კიდევ უფრო ჩაღრმავებისთვის გავარკვიოთ რამოდენიმე საკითხი:
ა) რამდენად ინარჩუნებდა მართლმადიდებლობას რუსეთის ეკლესია მისი გაქრისტეანებიდან (988 წ.) პატრიარქ ნიკონამდე?
თავად ვლადიმირის დროს (988 წ.), წმ. ნათლისღებით რუსეთის განათლებიდანვე, რუსულ მართლმადიდებლურ ეკლესიაში ბერძნულ-აღმოსავლური აღმსარებლობა და საწესჩვეულებო - საღვთისმსახურებო პრაქტიკა დამკვიდრდა, რომელიც შენარჩუნებული იყო მთელი შვიდი საუკუნის განმავლობაში ყველა ნიუანსით და ყოველგვარი ცვლილებების გარეშე. ამ შვიდი საუკუნის მანძილზე რუსეთის ეკლესიის ისტორიაში უმთავრესად ვხვდებით ორ უარყოფით მოვლენას, ესენია "იუდეველთა მიმდევრების" (жидовствующие) და ე. წ. "სტრიგოლნიკების" მწვალებლური მოძრაობები, რომელთაც რუსეთის ეკლესიაზე და რუსი ხალხის მართლმადიდებლურ ცნობიერებაზე რაიმე ზეგავლენა არ მოუხდენიათ. მათ აქ ვერ შეძლეს ფართოდ გავრცელება და ძალიან მალე შეწყვიტეს კიდეც არსებობა.
რუსეთში მართლმადიდებლურობა ვერც თათართა ბატონობამ შეარყია. მათ შემოსევამდე რუსეთის მიტრპოლიტის კათედრა იმდროინდელი რუსეთის დედაქალაქ კიევში იმყოფებოდა, თათართა შემოსევის შემდეგ კი გადაიტანეს მოსკოვში. მოსკოვი თანდათანობით გაძლიერდა და საბოლოოდ რუსეთის დედაქალაქად შეიქნა. მოსკოვის ასეთი აღზევება, ცხადია, არ მოსწონდათ პოლონეთისა და ლიტვის თავადებს, რომელთა მართლმადიდებლური მოსახლეობაც თავისი სარწმუნოებით მოსკოვის მიტროპოლიტს ემორჩილებოდა. მათ იმდენი ქნეს, რომ მოსახლეობის ამ ნაწილისთვის კონსტანტინოპოლის პატრიარქს გამოსთხოვეს მეორე მიტროპოლიტი. ასე გაჩნდა ორი რუსული მიტროპოლია: ერთი რუსეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილს განაგებდა, ხოლო მეორე - სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილს მწყემსმთავრობდა. ძალიან მალე სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილი ლათინობის (ე. წ. კათოლიციზმის) ზეგავლენის ქვეშ მოექცა. ხშირად ისეც ხდებოდა, რომ ამ მხარის ეპისკოპოსები უშუალოდ რომის პაპს ემორჩილებოდნენ. სამხრეთ-დასავლეთ რუსეთში შეირყვნა სარწმუნოება, საეკლესიო-საღვთისმსახურებო ლიტერატურა, საეკლესიო ჩვეულებები და წეს-განგება. რაც შეეხება დიდი რუსეთის ეკლესიას, როგორც მაშინ უწოდებდნენ მოსკოვის მიტროპოლიას, მან იმ ზომამდე მიაღწია და ისე განმტკიცდა, რომ 1586 წლიდან საპატრიარქო მმართველობის უფლებაც კი მიიღო.
რუსეთმა მართლმადიდებლური ღვთისმოსაობით იმდენად გაითქვა, სახელი, რომ კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა იერემიამ (1530-1595) მას "მესამე სულიერი რომი" უწოდა. პატრიარქობის დამფუძნებელ სიგელში მან ჩაწერა: "რადგანაც ძველი რომი აპოლინარიელთა მწვალებლობისგან დაეცა, ხოლო მეორე რომი, კონსტანტინოპოლი უღვთო და ღვთისმბრძოლი თურქების ხელშია, შენი უდიდესი რუსული სამეფო, ღვთისმოსავო მეფეო, მესამე რომია, რომელიც სხვა ადრინდელ სამეფოებს ღვთისმოსაობით აღემატება; და ყველა ღვთისმოსავი სამეფო აწ შენს სამეფოში ერთდება, რის გამოც ამჟამად მხოლოდ შენ იწოდები ქრისტეან მეფედ მთელს დედამიწაზე". ეს "განგებულება" ("Уложение") კანონიკურ წიგნ "კორმჩაიაშიც" (Кормчая) შეიტანეს (л. 15,26) და მთელი რუსი ერის აღმსარებლობა გახდა. უკანასკნელმა ღვთისმოსავმა პატრიარქმა იოსებმა (რომელიც ნიკონის წინამორბედი იყო - არქიეპ. პ.) ეს აღმსარებლობა მეფე ალექსი მიხეილის ძის წინაშე ასე დაამოწმა: "რუსული ეკლესია ცეცხლოვანი სვეტივით ზეცამდე ბრწყინავს, ჭეშმარიტად, არასოდეს შეირყევა და დაირღვევა, რადგანაც თავიდანვე მიიღო საღმრთო წეს-განგება" (Н. Ф. Каптерев. Патриарх Никон и его противники. Москва. 1913, стр. 173).
მაგრამ ასე არ ყოფილა სხვაგან. სხვადასხვა სახის მწვალებლობა, მეტ-ნაკლებად მთელ მსოფლიოს მოედო და 17-ე საუკუნისთვის მართლმადიდებლობა თითქმის ყველგან შეირყვნა. ზოგან ნებით, მსგავსად რომის ეკლესიისა; ზოგან კი ძალდატანებით, როგორც ამას ბერძნულ ეკლესიებში ჰქონდა ადგილი; რაც, თავის მხრივ, უკეთურ თურქთა შემოსევამ და რომის პაპისტური ეკლესიის ხრიკებმა განაპირობა.
აი, რას წერს ამის შესახებ მოსკოვის სასულიერო აკადემიის პროფესორი ნ. კაპტერევი: "ძველი რომი აპოლინარიელთა ურწმუნოების მწვალებლობამ დასცა, ბერძნული სამეფო კი გაპარტახებულია და არ აღდგება, რამეთუ მათ (ბერძნებმა) ლათინური მწვალებლობა ამჯობინეს მართლმადიდებლურ სარწმუნოებას. სხვა ქვეყნებში კი ღვთისმოსაობა მწვალებლობებში აღრეულა... მხოლოდ რუსეთის მიწაზე იცავენ ჩვენს დაურღვეველ სარწმუნოებას... მხოლოდ რუსეთის სახელმწიფო ანათებს ამჟამად სრულყოფილი ღვთისმოსაობით, როგორც ნათელი მზისა. აი რას ეფუძნება რუსების უპირატესობა მართლმადიდებლურ სამყაროში" (Н. Ф. Каптерев. Характер отношений России к православному востоку. К вопросу о причинах разделения русской церкви. Москва 1911).
ამგვარად, რუსებს საკმაოდ მტკიცედ ეპყრათ მართლმადიდებლობის დროშა და გარეშეთაგან არანაირ ჩარევას არ საჭიროებდნენ. ამიტომაც, მთელი რეფორმა და, მით უმეტეს, ძველი ღვთისმოსაობის ნგრევა სრულიად ზედმეტი და, პირდაპირ რომ ვთქვათ, უაზრო იყო. მითუმეტეს არ ჰქონდა აზრი ბერძენთა წინაშე ქედის მოდრეკას, რომელთა მიმართ ნდობა სრულიად დაკარგული იყო ჯერ კიდევ ფლორენციის კრების შემდეგ (1439 წ.), სადაც ბერძნები რომის პაპს უნიაზე შეუთანხმდნენ.
ამ დროიდან რუსები ძალიან ერიდებოდნენ ბერძნებს, როგორც ღვთისმოსაობის შემრყვნელებს და აღარ ცნობდნენ მათ ავტორიტეტს სარწმუნოებისა და ეკლესიის სფეროში; თანაც იმხანად ბერძნულ ეკლესიაში განუწტყვეტელი განხეთქილებანი, შფოთი და არეულობა გამეფებულიყო. ბევრი ბერძენი იერარქი სრულიად გალათინდა. იმის გამო, რომ ბერძნებს არ ჰქონდათ საკუთარი სკოლები, ისინი იძულებულნი ხდებოდნენ, ცოდნას ლათინურ სკოლებსა და აკადემიებში დაუფლებოდნენ, სადაც მათ იმ პირობით იღებდნენ, რომ უარი უნდა ეთქვათ მართლმადიდებლურ სრწმუნოებაზე; ბერძნებს არც საკუთარი ტიპოგრაფიები ჰქონდათ და ბერძნული წიგნები ლათინურ ტიპოგრაფიებში იბეჭდებოდა. თვით პაპი და მისი თვალისჩინნი - იეზუიტები, რომლებიც აშკარად ბოროტად იყენებდნენ ბერძენთა მდგომარეობას, უამრავ ცთომილებებს ამკვიდრებდნენ მათში ".
"ამიტომაც, - ბრძანებს ნ. კაპტერევი, - რუსებს უკვე არათუ კონსტანტინოპოლიდან მოვლინებულ მიტროპოლიტთა მიღება აღარ უნდოდათ, საბერძნეთში საკუთარ რჩეულთა გაგზავნასაც ერიდებოდნენ. უფრო მეტიც, როგორც უკვე ვთქვით, სამღვდელმთავრო ფიცში ვალდებულებაც კი შეიტანეს, რათა კონსტანტინოპოლში ხელდასხმულნი რუსეთში საერთოდ არ მიეღოთ. რამეთუ ეშინოდათ, ყოფილ სულიერ მწყემსებს, ბერძნებს, თავიანთი უკეთურებით რუსეთიც არ დაესნებოვნებინათ" (იქვე. გვ. 7).
ასე რომ, ყოვლად შეუძლებელი იყო, რუსეთის ეკლესიაში, რომელსაც ყოველთვის მტკიცედ ეპყრა მართლმადიდებლური სარწმუნოება, ყოველთვის საკმაოდ მკაცრი, ორთოდოქსული სულისკვეთებით იყო გამსჭვალული (რაც მრავალი ისტორიული წყაროთი დასტურდება) და რუსეთის ნათლისღებიდან მოყოლებული მედგარ წინააღმდეგობას უწევდა ერეტიკოსთა ხრიკებს, რაიმე შეეცვალათ ძველ ბერძენთაგან მიღებულ სარწმუნოებასა და საღვთიმსახურებო პრაქტიკაში, რომელიც იმ დროისთვის (ანუ IX-XI სს.) უკვე სრულიად ფორმირებული და ჩამოყალიბებული იყო.
მაგრამ, სამწუხაროდ, სწორედ მაშინ, როდესაც რუსულმა ეკლესიამ მწვერვალის პიკს მიაღწია, მოხდა განხეთქილება, რომელმაც მთელი რუსეთი ორ ნაწილად გაჰყო, "ეს სამწუხარო მოვლენა ალექსი მიხეილის ძის მეფობისა და პატრიარქ ნიკონის მწყემსმთავრობის დროს მოხდა (XVII ს-ის მეორე ნახევარში). მეფე ალექსიმ და პატრიარქმა ნიკონმა, ასევე მათმა მემკვიდრეებმა და მიმდევრებმა დაიწყეს რუსულ ეკლესიაში ძველის სანაცვლოდ მანამდე უცნობი ახალი წესებისა და ჩვეულებების, ახალი საღვთისმსახურებო წიგნების, წეს-განგებებისა და ჩვეულებების დამკვიდრება; ეკლესიასთან, თვით რუსეთთან და რუს ხალხთან ახლებური მიმართების დაფუძნება; დაიწყეს იერარქიის, საეკლესიო საიდუმლოებების და ღვთისმოსაობის შესახებ ახალი შეხედულებების გადმონერგვა. რუს ხალხს თავს მოახვიეს სრულიად სხვა მსოფლმხედველობა, სხვაგვარი აღქმა და სხვა. ყოველივე ამან გამოიწვია განხეთქილება. ვინც მიიღო ახალი საეკლესიო წეს-ჩვეულებები და ახალი რწმენა (თუ რაში გამოიხატებ რწმენის სიახლე, ქვემოთ ავხსნით - არქიეპ. პ.), ანუ ნიკონ პატრიარქის რეფორმების მომხრეებს ხალხმა ნიკონიანელები და ახალმორწმუნეები შეარქვა. თვით ნიკონის მიმდევრებმა კი, გამოიყენეს რა საერო-სახელმწიფო ხელისუფლება და ძალა, საკუთარი თავი მართლმადიდებლებად გამოაცხადეს, ხოლო ნიკონისა და მისი სიახლეების მოწინააღმდეგე მართლმადიდებელნი დამამცირებელი ზედწოდებით მონათლეს და "რასკოლნიკებად" (განხეთქილების მოქმედად) შერაცხეს.
სინამდვილეში, ნიკონიანურ რეფორმათა და სიახლეთა მოწინააღმდეგეებს არ მოუწყვიათ განხეთქილება. ისინი, უბრალოდ, ადრინდელი, ძველი სარწმუნოებისა და გადმოცემების ერთგულნი დარჩნენ, მათ არ უღალატეს ძველ მართლმადიდელობას, არ უღალატეს არც რუსულ და არც აღმოსავლეთის წმიდა, საყოველთაო და სამოციქულო ეკლესიას" (იქვე. გვ. 17-18).
XVII საუკუნის რუსეთში მომხდარი საეკლესიო განხეთიქლების არსს იმდროინდელი ბერძნული ეკლესიის დაცემული მდგომარეობაც ათვალსაჩინოებს.
ბ) რატომ დაეცა ბერძნების ავტორიტეტი რუსების თვალში?
საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ბერძნული ეკლესიის ავტორიტეტის დაცემაში განსკუთრებული როლი ლათინ მწვალებლებთან უნიის დადებამ და თურქთაგან კონსტანტინოპოლის დაპყრობამ ითამაშა. ამ ორმა მოვლენამ გადაწყვიტა ბერძნული მართლმადიდებლობის ბედი. აი, რას წერს ამის შესახებ პროფ. ნ. კაპტერევი: "საფრთხე, რომელიც თურქების მხრიდან ემუქრებოდა აღმოსავლურ მართლმადიდებლობას, გარეგნული იყო და საკუთრივ მართლმადიდებლური მოძღვრების არსს არ ეხებოდა; ასე რომ, თურქთა ბატონობით მართლმადიდებლობა, მართალია, ზარალდებოდა, ოღონდ რიცხობრივად და არა ხარისხობრივად. მაგრამ არსებობდა სხვა არახელსაყრელი პირობები, რომლებიც, თვით აღმოსავლეთის პატრიარქთა მტკიცებითვე, აღმოსავლეთის მართლმადიდებლობას არა ოდენ გარეგნულად, არამედ უცხო სწავლებათა შემოტანით, მართლმადიდებლური სარწმუნოების სიწმინდეს უქადდა საფრთეს.
ალექსანდრიის პატრაირქი მელეტი პიგასი (1549-1601) პოლონეთში მცხოვრებ ბერძენ და რუს მართლმადიდებელთადმი მიწერილ ეპისტოლეში, სხვათა შორის, წერდა, რომ: "ბერძნებში, თურქების მიერ მათი დაპყრობის შემდეგმ ღვთაებრივი სიბრძნის წყარონი დაიშრიტნენ, განმანათლებლობა ჩაჰკვდა, მსოფლიოს სულიერი შიმშილისა და წყურვილის ჟამი დაუდგა. ასე რომ, თვით დასავლეთში მცხოვრებ ბერძნებსაც არნახული უბედურებები ატყდებათ თვს, რადგან ისინი, ვინც ტყვეობის გამო ამგვარ უბადრუკ ყოფაში არიან, ქრისტეანულ სარწმუნოებას შერყვნისგან ვერ ინარჩუნებენ: სხვანი, რომლებსაც თუმც ღვთის კაცთმოყვარებით ტყვეობის ჭირი არ განუცდიათ, სხვაგვარ განსაცდელში არიან ჩავარდნილნი, რასაც საეკლესიო განხეთქილებანი ჰქვია და რისი მიზეზიც ძალაუფლებისა და დიდების მოყვარული იერარქები არიან და ეს უკანასკნელნი სხვაგვარ უბედურებას დაქვემდებარებიან" (И. И. Малышевский. Мелетий Пигас, т. 2, стр. 81-82. Цит. В. Е. Макаров. К вопросу о причинах разделения русской церкви. М. 1911).
მართლაც, თურქების მიერ კონსტანტინოპოლის აღების შემდეგ ბერძნებში სრულიად ჩაკვდა განმანათლებლობა. "სკოლები, სადაც შესაძლებელი იქნებოდა მეცნიერული განათლების მიღება, უმეტესწილად ლათინთა ხელში იყო. XVI ს. ბოლოს პაპმა გრიგოლ XIII-მ რომში დააფუძნა სპეციალური ბერძნული კოლეჯი, რომელშიც იეზუიტი მოძღვრების მეთვალყურეობითა და ლათინური მწვალებლობის სულისკვეთებით იზრდებოდნენ ახალგაზრდა ბერძნები, შემდგომში მართლმადიდებელთა შორის ლათინური სარწმუნოების მცველნი და გამავრცელებელნი რომ უნდა გამხდარიყვნენ. სწორედ ამ რომაულ-ბერძნული კოლეჯის აღზრდილები იყვნენ ნიკონის რეფორმის უპირველესი ხელმძღვანელები: არსენ ბერძენი და პაისი ლიგარიდი. ამ სკოლების მოსწავლე მართლმადიდებელნი იძულებულნი იყვნენ, უარეყოთ მართლმადიდებლობა და ლათინობა მიეღოთ " (В. Е. Макаров. К вопросу о причинах разделения русской церкви. Стр. 20).
"ყველაფერ ამასთან ერთად, საკუთარი ტიპოგრაფიების უქონლობის გამო, ბერძნები იძულებულნი იყვნენ, წიგნები უცხოეთში, უპირატესად კი ვენეციაში დაებეჭდათ. კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა კირილე ლუკარისმა (1572-1638) დააპირა, შეექმნა საკუთარი ტიპოგრაფია, მაგრამ იეზუიტთა ინტრიგების წყალობით, ეს მცდელობა კრახით დამთავრდა, რის გამოც ბერძნები იძულებულნი გახდნენ წიგნები ისევე ლათინურ (პაპისტურ - არქიეპ. პ.) ქვეყნებში ებეჭდათ და ლათინებმა ეს გარემოება თავიანთ სასარგებლოდ ბოროტად გამოიყენეს.
რუსებმა კარგად უწყოდნენ, თავიანთი განათლებულობით თავმომწონე ბერნძნები უცხო რჯულის სასწავლებლებში რომ იღებდნენ განათლებას: უცხო რჯულის მპყრობელ ქვეყნებში ბეჭდავდნენ წიგნებს, უცხო რჯულის მესაკუთრეთ კი თავიანთი ერეტიკული სწავლებანი შეჰქონდათ მათში. ყოველივე ეს კი რუსებისთვის თვით ბერძენთა განცხადებებიდან იყო ცნობილი" (იქვე გვ. 21-22).
მწვალებელთა მხრიდან ეკლესიაზე თავდასხმები და შევიწროებანი ჯერ კიდევ არ გვაძლევს უფლებას, ეჭვის თვალით შევხედოთ დევნილი ეკლესიის ღირსებას. სხვადასხვა სახის განსაცდელი არცთუ იშვიათად აწრთობს დევნილთა სულებს, სულიერების უმაღლეს მწვევალებამდე აჰყავს და სააშკარაოზე გამოაქვს როგორც მოძღვართა, ასევე სამწყსოს უმაღლესი ზნეობრივი თვისებანი, ერთი სიტყვით: დევნა-შევიწროება გამოაბრწყინვებს ხოლმე იმ სულიერ სიმდიდრეს, რომელიც დევნილი ეკლესიისთვის არის დამახასიათებელი.
მაგრამ, სამწუხაროდ, ამას ვერ ვიტყვით ბერძნული მართლმადიდებლური ეკლესიის მდგომარეობაზე თურქების მიერ მათი დაპყრობის შემდეგ. "... როგორც თვით პატრიარქთა, ასევე რუსეთის მთავრობის აგენტთა მოხსენებებიდან მოსკოვისთვის ცხადი ხდებოდა, რომ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში მოსყიდვა, მექრთამეობა, ინტრიგები ჩვეულებრივი მოვლენა იყო, უფრო მეტიც, იქ მეტოქის თავიდან მოსაცილებლად მკვლელობებსაც კი არ ერიდებოდნენ; მაგალითად, ცნობილი გახდა, რომ ზოგიერთი პატრიარქის სიცოცხლე საპატრიარქო კათედრის მაძიებელ მეტოქეთა ინტრიგებს შეეწირა" (იქვე. გვ. 25).
მაგრამ, არსებობდა "სხვა საზიანო პირობებიც, რომლებიც, თვით აღმოსავლელ პატრიარქთა ცნობით, მართლმადიდებლობას ემუქრებოდა არა მხოლოდ გარეგნულად, არამედ თვით სიწმიდეს მისი მოძღვრებისა, რამეთუ შეჰქონდათ მასში უცხო სწავლება.
რუსებს ყოველმხრივ შეეძლოთ აღმოსავლელ მართლმადიდებელთა ამ ბედრკული მდგომარეობის მელეტი პატრიარქისეულ დახასიათებაში დარწმუნება (იხ. ზემოთ). მართლაც, თურქების მიერ კონსტანტინოპოლის აღების შემდეგ განმანათლებლობა ბერძნებში საბოლოოდ დაეცა. "სკოლათა უმრავლესობა, სადაც შესაძლებელი იყო სამეცნიერო განათლების მიღება, უმეტესწილად ლათინური იყო. XVI ს. მიწურულს რომის პაპმა გრიგოლ XIII-მ დააარსა სპეციალური ბერძნული კოლეგია, სადაც იეზუიტ მოძღვართა ხელმძღვანელობით, ლათინური სულისკვეთებით იზრდებოდნენ ბერძნები, რომლებსაც შემდგომ მართლმადიდებელთა შორის ლათინობის (პაპიზმის - არქიეპ. პ.) გავრცელება და პროპაგანდირება ევალებოდათ. სხვათა შორის, სწორედ რომის ამ კოლეგიის აღზრდილები იყვნენ რუსული ეკლესიის ცნობილი და უმთავრესი რეფორმატორები არსენ ბერძენი და პაისი ლიგარიდი; თვით ის ბერძნებიც კი, რომლებიც მართლმადიდებლობის ერთგულნი რჩებოდნენ, ლათინურ სკოლებში სწავლის პერიოდში იძულებულნი იყვნენ უარეყოთ მართლმადიდებლობა და მიეღოთ ლათინობა" (В. Е. Макаров. Москва. დასახ. შრ. გვ. 20).
"კიდევ უარესი ის იყო, რომ საკუთარი ტიპოგრაფიების უქონლობის გამო ბერძნები იძულებულნი ხდებოდნენ თავიანთი სასწავლო და საღვთისმსახურებო წიგნები ლათინურ დასავლეთში, კერძოდ, რომისა და ვენეციის სტამბებში ებეჭდათ, რომლებშიც ხშირად შეჰქონდათ მწვალებლური სწავლებანი" (იქვე. გვ. 21-22).
ყოველივე ზემოთქმული იწვევდა იმას, რომ: "რუსებს უკვე არათუ აღარ სურდათ კონსტანტინოპოლიდან მოვლინებულ მიტროპოლიტთა მიღება, არამედ საბერძნეთში საკუთარ რჩეულთა გაგზავნასაც კი ერიდებოდნენ..." (Н. Ф. Каптерев. "Характер отношений России к православному востоку. Стр. 14-15). "და ბერძენთადმი ამგვარი დამოკიდებულება რუსებს განხეთქილებამდე დიდი ხნით ადრე ჰქონდათ ჩამოყალიბებული" (ვ. ე. მაკაროვის ხსენებ. ნაშრომი. გვ. 25-26).
ბერძენ იერარქთა სულიერ-სარწმუნოებრივ დაკნინებაზე და რუსეთის მაღალ ღვთისმოსაობაზე მეტყველებს შემდეგი ფაქტებიც: "ვისაც სურს თავისი სიცოცხლის 5-10 წლით შემოკლება, - ეუბნებოდნენ არქიდიაკვან პავლე ალეპიელს მოსკოვში ნამყოფი ბერძნები, - მოსკოვის ქვეყანაში უნდა წავიდეს და მოჩვენებით მაინც გახდეს ღვთისმოსავი. ზედმიწევნით დაიცვას მარხვა, ილოცოს გამუდმებით, თავის დროზე წაიკითხოს ჟამნი, ადგეს საშუაღამეო ლოცვაზე და ყოველივე ამასთან ერთად თავი შეიკავოს ხმამაღალი სიცილის, ჩუმი ღიმილისა და სიხარულის ყოველგვარი გამოვლინებისგან, და აგრეთვე არ მოსწიოს თამბაქო და ოპიუმი" (იქვე. გვ. 12). როგორც იტყვიან - კომენტარი ზედმეტია!
დაბოლოს, ბერძნებში ღვთიმოსაობის დაცემის მოწმობანი შემოგვინახეს იმ რუსმა მოგზაურებმა, რომლებიც აღმოსავლეთში ყოფნისას საკუთარი თვალით ხედავდნენ და დეტალურად სწავლობდნენ ბერძენთა რელიგიურ ცხოვრებას. ამ თვალსაზრისით საკმაოდ მნიშვნელოვანია საერო და სასულიერო მთავრობათაგან უფლებამოსილი პირის არსენ სუხანოვის (1600-1668) მოგზაურობა არმოსავლეთში, რომელსაც დაევალა, დეტალურად შეესწავლა მართლმადიდებლური აღმოსავლეთი და კეთილსინდისიერად და დაუფარავად ემცნო ყოველივე მთავრობისთვის. სუხანოვის მოგზაურობამ კიდევ უფრო შეარყია ბერძნებზე რუსების ისედაც წამხდარი წარმოდგენები, რამეთუ მან "სრულად დაადასტურა მათი უევჭელობა, უტყუარობა და სამართლიანობა" (იქვე. გვ. 27).
"სუხანოვმა, როგორც უფლებამოსილმა ექსპერტმა, ადგილზევე შეისწავლა ბერძნული წესები და ჩვეულებანი. კარგად გაეცნო ბერძნული ეკლესიის მდგომარეობას და არათუ უარყო რუსეთში ადრე შექმნილი წარმოდგენა ბერძნებზე, არამედ, როგორც სამართლიანს, დაეთანხმა კიდევაც მას, როგორც ბერძნული ეკლესიისა და ღვთისმოსაობის რეალური მდგომარეობიდან გამომდინარე უეჭველ ფაქტს" (იქვე. გვ. 27).
მეტიც, სუხანოვს პოლემიკაც კი გაუმართავს ბერძნებთან სარწმუნეობის შესახებ და გაუკიცხავს ისინი ათონის წმ. მთაზე სლავური წიგნების განადგურების გამო (ამის შესახებ იხ. ქვემოთ). "უმჯობესი იქნებოდა, - უთქვამს არსენის, - ლათინების მიერ ნაბეჭდი წიგნები გაგენადგურებინათ, რომლებშიც ლათინური, მწვალებლური შეხედულებებია შეპარებულიო". ამის დასტურად სუხანოვს მოუტანია და პატრიარქ პაისისთვის უჩვენებია ბერძენი მასწავლებლისგან ნაბოძები ერთი ბერძნული წიგნი, რომელშიც სარწმუნოების სიმბოლო "ფილიოკვეს" (სულიწმიდის ძისაგან გამომავლობის ლათინური დოგმატი - არქიეპ. პ.) ჩამატებით დაებეჭდათ. ამ აშკარა მხილების გამო, პატრიარქ პაისის სუხანოვისთვის განუმარტავს, რომ "მართალია, მართლმადიდებელი ბერძნები ვენეციაში გამოცემული წიგნებით სარგებლობენ, მაგრამ დიდი სიფრთხილით ეკიდებიან, რამეთუ კარგად უწყიან, ლათინნი მათ თავიანთი მწვალებლური შეხედულებებისამებრ რომ ბეჭდავენო, - ამიტომაც, ისინი (მართლმადიდებელი ბერძნები - არქიეპ. პ.) შლიან ამ ადგილებს, თუმც საკუთრივ წიგნებს არ ანადგურებენ"-ო (იქვე. გვ. 32).
მაგრამ პატრიარქ პაისის თავის მართლებას არანაირი ზეგავლენა არ მოუხდენია ბერძნულ და აღმოსავლურ-ბერძნულ ღვთისმოსაობაზე რუსების შეხედულებაზე, რამეთუ: "იმ განცხადებათა საფუძველზე, რომლებითაც თვით ბერძენი იერარქები მიმართავდნენ რუსეთის მთავრობას, დასტურებოდა, რომ მართლმადიდებლობა მთელ აღმოსავლეთში ყველგან დათრგუნვილია მტერთაგან და რომ თურქთა უღლის ქვეშ მგმინავი აღმოსვლელი ქრისტეანები ძლივსღა ინარჩუნებენ ჭეშმარიტ ქრისტეანულ სარწმუნოებას უბიწოდ და შეურყვნელად..." (იქვე. გვ. 24).
მაგრამ, რაც ყველაზე შემაშფოთებელი იყო, რუსები იმავე ბერძენ იერარქთაგან იგებდნენ, რომ მწვალებელთა შემოტევისა და მზაკვრობის შედეგად საფრთხეში იყო თვით სარწმუნოება, რამეთუ წმ. მამათა წიგნებში მწვალებლები საშინელ საწამლავს, უწმინდურსა და საზიზღარ ერესს ურევდნენ, რაც დამღუპველ ზეგავლენას ახდენდა მართლმადიდებლებზე, რამეთუ "მიიჩნევდნენ რა წმ. მამებს ამ წიგნებში გადმოცემული აზრების ავტორებად, ერეტიკოსთაგან მოტყუებულნი, ბრკოლდებოდნენ" (იხ. იქვე).
ყოველივე ზემოთ ხსენებულიდან ცხადი ხდება: XVII საუკუნის II ნახევრისთვის რუს მართლმადიდებლებს საკმაოდ მყარი საფუძველი ჰქონდათ ეფიქრათ, რომ კონსტანტინოპოლის დაცემის შემდეგ ჭეშმარიტი მართლმადიდებლობა და სრულყოფილი ღვთისმოსაობა ბერძენთაგან ნამდვილად რუსეთზე გადმოვიდა, რომ "... თანამედროვე ბერძნები მართლმადიდებლური სამყაროს მოწინავე წარმომადგენლებად და ხელმძღვანელებად უკვე ვეღარ ჩაითვლებიან, რომ ამ მდგომარეობაში მყოფი ბერძნული ეკლესია არათუ შეუძლებელია უბადლო ნიმუშსა და მაგალითს წარმოადგენდეს სხვა მართლმადიდებლურ ეკლესიათათვის, არამედ თვითონვე საჭიროებს საკმაოდ სერიოზულ მკურნალობას; ყოველივე, რაც კი რუსებისთვის იყო ცნობილი თანამედროვე ბერძნების მთელი ეკლესიური ყოფის შესახებ; ყოველივე, რისი დანახვაცა და მოსმენაც შეეძლოთ ბერძენთა სულიერი მდგომარეობის შესახებ, კიდევ უფრო ამყარებდა მათ შეხედულებას ბერძენთ წარყვნილ ღვთისმოსაობაზე, ხოლო სხვაგვარი შეხედულებებისთვის კი საფუძველი არ ჰქონდათ" (Н. Ф. Каптерев. "Характер отношений России к православному востоку. Стр. 296-299, 300-318, 323-326).
გ) ინციდენტი ათონის მთაზე
ბერძნული ეკლესიის დაცემაზე, პაპისტების პირველობისმოყვარეობასა და ამბიციებზე მეტყველებს ის სამწუხარო მოვლენები, რაც ნიკონის რეფორმამდე რამდენიმე წლით ადრე ათონის წმიდა მთაზე განვითარდა და რაშიც უზუსტესად ირეკლება XVII საუკუნის რუსეთის საეკლესიო რეფორმაში ბერძენთა ამბიციური ინტერესები.
სანამ რუსეთის ეკლესიას არევდნენ, ბერძნებმა 1650 წელს არეულობა ათონის სერბიულ - ხილანდრის მონასტერში მოაწყვეს.
დროთა განმავლობაში ბერძნული და სლავური ღვთისმსახურება საეკლესიო -საწესჩვეულებო (სარიტუალო) თვალსაზრისით საკმაოდ დასცილდა ერთურთს. რუსები ყოვლივე ამას იმით ხსნიდნდნ, რომ ბერძნებმა, დაკარგეს რა ჭშმარიტი მართლმადიდებლური ღვთისმოსაობა, თავიანთ საეკლესიო პრაქტიკაში ლათინთაგან შეთვისებული სიახლენი დაამკვიდრეს. თავის მხრიდან, ბერძნები რუსულ (სლავურ) საეკლესიო წიგნებს მართლმადიდებლური რიტუალების დარღვევას სწამებდნენ, ამას კი რუსების გაუნათლებლობასა და უბირობას მიაწერდნენ და, ერეტიკოსებად თუ არა, განხეთქილების მოქმედად მაინც მიიჩნევდნენ (იხ. Чтен. В общ. ист. И лревн. 1868 г. 4 стр. 387). მოვლენები ისე განვითარდა, რომ საბოლოოდ სლავ ბერებთან კამათისას ბერძენმა ბერებმა ცეცხლში დაწვეს სლავური საღვთისმსახურებო წიგნები.
ეს ყოვლად გამაოგნებელი და აღმაშფოთებელი ამბავი ასე მოხდა: "მთელი მართლმადიდებლური აღმოსავლეთის კეთილისმყოფელი რუსეთი, სხვათა შორის, აღმოსავლეთის სლავურ მონასტრებშიც აგზავნიდა მოსკოვში დაბეჭდილ წლიურ ციკლს საღვთისმსახურებო წიგნებისა. საეკლესიო წიგნების ამგვარი ამანათები ფრიად ჩვეულებრივი მოვლენა იყო პატრიარქ ფილარეტის დროიდან, როდესაც მოსკოვში ტიპოგრაფია საკმაოდ მაღალ დონეზე იყო. ათონის სლავური მონასტრები მათ მიხედვით ატარებდნენ წირვა-ლოცვას; მაგრამ, აღმოჩნდა, რომ ბერძნულ და რუსულ საეკლესიო წიგნებს შორის გარკვეული მსგავსება - სხვაობანი იყო; რადგანაც სლავური და ბერძნული მონასტრები ერთმანეთის გვერდიგვერდ მდებარეობენ და, რადგანაც თითეოულმა მონასტერმა კარგად უწყის თუ რა ხდება მის მეზობელ მონასტერში, საეკლესიო წეს-ჩვეულებათა შორის არსებული სხვაობა მკვეთრად შესამჩევი გახდა; ამ გარემოებამ უნებურად სხვა მონასტრების ბერთა ყურადღებაც მიიპყრო, რომლებიც ყოველთვის უფრთხილდებოდნენ საკუთარ რეპუტაციას და ჭეშმარიტი მართლმადიდებლობის ბურჯებად და მცველებად მოჰქონდათ თავი.
ბერძნულ და სლავურ საეკლესიო სხვაობათა შემჩნევისთანავე ათონზე დაუყოვნებლივ დაიწყო ცხარე დავა და კამათი: საიდან გაჩნდა ეს სხვაობა? ვინ გადაუხვია ძველ განაწესს და საეკლესიო ჩვეულებებს? ვინ არის მართალი: რუსები თუ ბერძნები? მთელი ათონი ორ მტრულ ბანაკად გაიყო, რომლებიც თავისებურად განმარტავდნენ სადავო საკითხს. ერთ მხარეს იდგა ათონზე გაბატონებული და ძლიერად შეკავშირებული ბერძნული პარტია, მეორეზე - შედარებით სუსტი პარტია სლავი ბერებისა, რომელიც უპირატესად სერბებისგან შედგებოდა...
ათონელმა ბერძნებმა გადაჭრით განაცხადეს, რომ ბერძნული საეკლესიო წიგნები, წესები და ჩვეულებები სრულიად მართებული და თანხმიერია ძველი წესებისა, ხოლო მოსკოვურ წიგნებში მოგვიანებით შეთხზული გამონაგონებიაო შეტანილი. ასე, რომ მათი აზრით, მოსკოვში ნაბეჭდი წიგნები მწვალებლურად და დაწვის ღირსად მიიჩნიეს, ხოლო ყოველი, ვინც კი ამ წიგნებს დაეთანხმებოდა, განკვეთასა და სხვა სახის მკაცრ სასჯელს უნდა დაქვემდებარებოდა.
სლავი ბერები, რომლებიც მოსკოვში დაბეჭდილი წიგნების მიხედვით ატარებდნენ ღვთისმსახურებას, ბუნებრივია, ვერ გაიზიარებდნენ ამგვარ გადაწყვეტილებას. მათ თავიანთი მხრიდან განაცხადეს, რომ სიმართლე და ჭეშმარიტება რუსული წიგნების მხარეზეა და არა ბერძნულისა; ბერძნებმა უკვე დიდი ხანია, რაც დაკარგეს ძველი, ჭეშმარიტი ღვთისმოსაობა და თავიანთ ღვთისმსახურებასა თუ საეკლესიო - წეს-ჩვეულებებში სიახლენი დაამკვიდრეს; ამდენად, ამჟამად ჭეშმარიტი ღვთისმსახურება მთელი თავისი სიწმიდით ოდენ რუსებში და აგრეთვე მათში, ანუ სერბებში არის შენარჩუნებული... ამის დასტურად მათ წარმოადგინეს ერთი უძველესი ხელნაწერი სერბიული წიგნი, რომელიც ამ ათონურ განხეთქილებამდე 130 წლის უადრეს იყო დაწერილი. წიგნი სიტყვასიტყვით დაემთხვა მოსკოვში დაბეჭდილ "კირილეს წიგნს" ("Кириллова книга"). მასში აღმოჩნდა, აგრეთვე, სწავლება ორი თითით პირჯვრისწერის შესახებ. ასე რომ, რუსული წიგნებისა და საეკლესიო ჩვეულებების სიძველე ცხადზე უცხადესია და ძველ საეკლესიო ჩვეულებათაგან ბერძნები ყოფილან განმდგარნი, რომ სწორედ მათ, ბერძნებს, შეურყვნიათ სიახლეებით საღვთისმსახურებო წეს-ჩვეულებანი და არა რუსებს, - ამტკიცებდნენ სერბი მამები. ამიტომაც ათონელი სლავები არათუ არ ეთანხმებოდნენ ათონელ ბერძნებს, მწვალებლურად ეცნოთ მოსკოვში დაბეჭდილი საღვთისმსახურებო წიგნები, არამედ სხვათა დასამოძღვრად ასწავლიდნენ კიდევაც, რათა მოსკოვში ნაბეჭდი წიგნების თანხმიერად, ანუ ორი თითით, დაეწერათ პირჯვარი და არა სამი თითით.
სლავი ათონელების ამ აშკარად გამოხატულმა ეჭვმა თანამედროვე ბერძნული საეკლესიო ჩვევებისა და ღვთისმოსაობისადმი, სარწმუნოების საკითხში ბერძნების ავტორიტეტის ასეთმა მკვეთრმა უარყოფამ და რუსული ავტორიტეტის დაუფარავმა აღიარებამ შეაშფოთა ბერძნები და აიძულა, ენერგიული ზომები მიეღოთ ათონზე გამომჟღავნებული ანტიბერძნული მიმართულების წინააღმდეგ. ამ დროს ათონს ეწვია ოხრიდელი ეპისკოპოსი დანიელი (ეროვნებით ბერძენი, როგორც ყველა ოხრიდელი ეპისკოპოსი), რომლის მრევლიც ბულგარელი სლავებისგან შესდგებოდა. დანიელს, როგორც პირწავარდნილ ბერძენს, სძულდა ათონელი სლავები და იმისთვის, რათა ერთხელ და სამუდამოდ ბოლო მოეღო ბერძნული ინტერესებისთვის სახიფათო და არასასურველი დავისთვის, ათონელ ბერებს ურჩია, საჯაროდ განესაჯათ მოსკოვში დაბეჭდილი წიგნები და, როგორც მწვალებლურნი, ცეცხლისთვის მიეცათ ისინი იმ ძველ სერბიულ ხელნაწერ წიგნთან ერთად, რომელიც ორი თითით პირჯვრისწერის წესის მართებულობას ამტკიცებდა.
აქვე გადაწყვიტეს, რომ განსაკუთრებულ სასჯელს დაქვემდებარებოდნენ მოსკოვურ წიგნთა მიმყოლი ბერები - ერთად თუ ცალ-ცალკე; ამით მათ აიძულებდნენ, უარი ეთქვათ ყოველივე მოსკოვურზე და იმ შემთხვევაში, თუკი წინააღმდეგობას გამოიჩენდნენ, მათაც ისევე მოპყრობოდნენ, როგორც მოსკოვში ნაბეჭდ წიგნებს, ანუ ცეცხლში დაეწვათ ბერებიც.
ათონელ ბერძენ მოძღვართა კრებამ ყოველივე ეს სისრულეში მოიყვანა" (იხ. ნ. ფ. კაპტერევი. "Характер отношении России с православным востоком". Православное обозрение. 1887 г. Т 1, стр. 77). "ხოლო ძველი წესების მცველი ბერები: მოძღვარი დამასკინოსი, მღვდელი რომანოზი და მისი მოწაფე ზაქარია დილეგში ჩაამწყვდიეს" (Очерк путешествии по еврор. Турции. Изд. 2, стр. 82. Каптерев Н. Патр. Никон и его противники… "Правосл. Обозрение". 1887 г., т I).
როდესაც ათონზე მწვალებლურად შერაცხილი სლავური საეკლესიო წიგნები დაწვეს, ბერძენი ათონელი ბერების მიერ სლავური წიგნების გამოყენება ღვთისმსახურებაში დანაშაულად გამოცხადდა, ხოლო მათი მიმდევრები მძიმე სასჯელს დაუქვემდებარეს, ცნობამ ამ არაორდინარული შემთხვევის შესახებ სწრაფად იწყო გავრცელება აღმოსავლეთში, სადაც მრავალი დავა და ურთიერთსაწინააღმდეგო აზრი წარმოშვა ბერძნული და სლავური ღვთისმოსაობის შესახებ. მაშინ საკითხმა, თუ ვისი ღვთისმსახურებაა ზუსტი - ბერძნებისა თუ სლავებისა - სასწრაფო გადაწყვეტა მოითხოვა.
მოახლოვდა ჟამი, როდესაც უნდა დადგენილიყო თუ ვის ეპყრა ჭეშამრიტება - ბერძნებსა თუ სლავებს?! და აი, როდესაც ბერძნები ათონზე ერეტიკულად შერაცხილ რუსულ საეკლესიო წიგნებს სწვავდნენ, როდესაც მართლმადიდებელნი, მოლდავეთიდან მოყოლებული ათონამდე, ცხარედ დავობდნენ ბერძნული და რუსული ღვთისმსახურების გამო, სწორედ ამ დროს მოსკოვში პატრიარქი ხდება ნიკონი, რომელმაც თავისი ძალაუფლების ქვეშ მოაქცია როგორც ეკლესია, ასევე სახელმწიფოც.
ასე რომ, როგორც კი რუსეთის ეკლესიის იმდროინდელ ბერძნულ ეკლესიასთან სრული იგივეობის მიღწევა გადაწყდა, იმდროინდელი რუსული საეკლესიო წიგნების ბერძნულ დედნებთან შედარების საბაბით, მიზნის მისაღწევ აუცილებელ ღონისძიებად არათუ საეკლესიო რევიზიის, არამედ თვით საეკლესიო რფორმის ჩატარება იქნა მიზანშეწონილი, რომლის ჭეშმარიტი არსი - როგორც პროფ. ნ. კაპტერევი და სხვა მრავალი მკვლევარი გვამცნობს, - იმდროინდელი ბერძნული ეკლესიის, განმაახლებლურ პრაქტიკასთან იგივეობის მიღწევა იყო.
უკვე არსებული მრავალსაუკუნოვანი პაპისტური ექსპანსიური პოლიტიკის ფონზე და მისივე გამოყენებით ამბიციურმა ბერძენმა იერარქებმა პოლიტიკური და სარწმუნეობრივი ხასიათის დაპირებებით შეძლეს მეფე ალექსის და პატრიარქ ნიკონის მოხიბლვა და ათასობით მართლმორწმუნის სისხლის საფასურად წარმატებით განახორციელეს საეკლესიო რეფორმა.
"რაოდენი ძალისხმევა დასჭირდებოდათ იეზუიტებსა და აღმოსავლელ პატრიარქებს, რათა ასეთი ზემოქმედება მოეხდინათ რუს მეფეზე? მათი (ანუ აღმ. პატრიარქების - არქიეპ. პ.) სულგაყიდულობა ხომ ისევე კარგად არის ცნობილი, როგორც ვატიკანის განსაკუთრებული დაინტერესება იმით, რომ ნებისმიერი ხერხებით ჩაებათ მოსკოვი თურქებთან ომში" (ბ. კუტუზოვი. "ტრაგიკული შეცდომა თუ დივერსია". ჟურნ. Церковь. 1992. № 1. გვ. 45). მათგან შთაგონებული, მსოფლიო იმპერატორობისა და პატრიარქობის შესაძლო რეალობით მოხიბლული მეფე ალექსი და პატრიარქი ნიკონი რუსეთის ეკლესიის ბედს უკუღმართად გადაწყვეტენ! მათ სრულიად გაუმართლებელი და არასაჭირო რეფორმა განახორციელეს, რითაც რუსეთის მართლმადიდებლურ ეკლესიაში შეიტანეს უდიდესი საცთური და განხეთქილების მიზეზნი გახდნენ.
რეფორმის კანონიკურ მხარეზე ჩვენ ცალკე ვისაუბრებთ, ამჯერად კი მოკლედ აღვნიშნავთ, რომ სრულიად აშკარაა, თუ ვინ და რატომ იყო დაინტერესებული ამ რეფორმით და პოლიტიკურ ჭრილში ვერანაირად ვერ მოხერხდება რეფორმის ჩატარებაში ძველი ღვთისმოსაობის დამცველთა, დღეს "სტაროვერებად" მოხსენიებულთა, დადანაშაულება.
ყოველმხრივ მართლმადიდებლურ ეკლესიაში სრულიად გაუმართლებელი და არასაჭირო რეფორმის ჩატარება რომ სქიზმატური წარმოწყებაა, ამას თვით დღევანდელი რუსულ-ნიკონიანური ეკლესიაც აღარ უარყოფს. ამდენად, სქიზმატებად, ანუ განხეთქილების მომწყობად (აღმოსავლელ და რუს იერარქთა მხარდაჭერით) მეფე ალექსი მიხეილის ძე და პატრიარქი ნიკონი წარმოჩინდნენ.
ზემოთ აღწერილი მოკლე მიმოხილვიდან ცხადი ხდება ასევე ისიც, რომ რევიზია და კორექცია სჭირდებოდა არა რუსულ ღვთისმოსაობას, საეკლესიო გადმოცემებსა და წიგნებს, არამედ ბერძნულს და, როგორც ვიხილეთ, ამ მტკიცების საკმაოდ სერიოზული საფუძვლები არსებობდა.
დ) ნამდვილად ერეტიკული იყო თუ არა ნიკონის პერიოდში რუსულ ეკლესიაში დამკვიდრებული ძველი საეკლესიო გადმოცემები (წეს-ჩვეულებები)?
თანამედროვე მეცნიერი, პროფესორი ა. ვ. კარტაშევი ბრძანებს: "1667 წლის კრებამ დაგმო ძველი ჩვეულებები და ტექსტები და ასევე წყევლა-კრულვებით დაიცვა ახალი ჩვეულებები და ტექსტები, როგორც ძველბერძნული წარმომავლობისა. ორასი წელიწადი ეყრდნობოდა ამ მოჩვენებით ჭეშმარიტებებს უნაყოფო პოლემიკა, სანამ აკადემიურმა მეცნიერებამ დოკუმენტურად არ დაამტკიცა, რომ საეკლესიო წეს-ჩვეულებს და წეს-განგებებს ასწორებდნენ არა ძველბერძნული, არამედ ახალბერძნული ნაბეჭდი წიგნების მიხედვით; რომ ორი თითითი პირჯვრისწერა და ორჯერადი ალილუია და სხვა წესები ნამდვილად ძველბერძნული იყო" (Живое предание. Православие и современность. Париж. С. 41. Цит. Ф. Е. Мельников. Краткая история… Барнаул. 1999, стр. 63).
საარქივო მასალებზე დაყრდნობით, "რასკოლის" საკითხის ერთ-ერთი ყველაზე ავტორიტეტული მკვლევარი, მოსკოვის სასულიერო აკადემისი პროფესორი ნიკოლაი თევდორეს ძე კაპტერევი წერს: "არასოდეს და არავის მიერ არ დამახინჯებულა და არ შერყვნილა ჩვენში ძველი საეკლესიო წესები, არამედ ისინი არსებობდა იმ სახით, რა სახითაც მიიღეს ბერძნებისგან (წმ. ვლადიმირის დროს (988 წ.) - არქიეპ. პ.), ოღონდაც თვით ბერძნებში ზოგიერთი მათგანი მოგვიანებით შეიცვალა, ხოლო ჩვენ ძველი და უცვალებელი ჩვეულებების ერთგულნი დავრჩით. ეს მიზეზია, რის გამოც შემდეგში გაჩნდა ასეთი სხვაობა მოსკოვურ წეს-განგებებსა და გვიანდელ ბერძნულ ჩვეულებებს შორის" (ციტ. В. И. Бугнов. А. П. Богданов. "Бунтари и правдоискатели в Рууской Православной Церкви. Москва. 1991, стр. 508). "ყველაზე ღირსშესანიშნავ აღმოჩენად მეცნიერებისთვის, - წერდა კაპტერევის გარდაცვალებასთან დაკავშირებით გამოქვეყნებულ ნერკოლოგში გამოჩენილი ისტორიკოსი მ. დ. პრისელკოვი, - ...რომელიც მტკიცედ და უყოყმანოდ მიიღეს არა მხოლოდ მისმა მეგობრებმა, არამედ მტრებმაც კი, მე მივიჩნევ ნიკოლაი თევდორეს ძის მითითებას იმ ვითარებაზე, რომ ძველი რუსული ჩვეულება (ორი თითით პირჯვრისწერა, ორჯერადი ალილუია და სხვა) სინამდვილში იყო ძველი ეკლესიის საყოველთაო ჩვეულება... სამი თითით პირჯვრისწერა და სამჯერადი ალილუია კი გვიანდელი, XV-XVI საუკუნეების სიახლეები " (Русский исторический журнал. 1918 г. №5, стр. 316. ციტ. იქვე. გვ. 509).
სხვა, ასევე არანაკლებ ცნობილი აკადემიკოსი მ. ა. დიაკონოვი (1856-1919) ასეთ შემაჯამებელ დასკვნას აკეთებს და წერს, რომ პროფ. კაპტერევის მიერ მოკვლეული ჭეშმარიტება, რომ "ძველი საეკლესიო ჩვეულებები ერეტიკული კი არა, სრულიად მართლმადიდებლური და ძველბიზანტიური იყო, ამჟამად სრულიად დამტკიცებულია და მათი ჭეშმარიტება და ურყეობა ამჟამად არის მეცნიერების მონაპოვარი" (ციტ. იქვე. გვ. 517).
ე) რამდენად საეჭვო იყო რუსული საღვთისმსახურებო წიგნების მართლმადიდებლურობა და ნამდვილად ძველი ბერძნული ხელნაწერების ან წიგნების მიხედვით წარმოებდა თუ არა მათი "შესწორება"?
ამ შეკითხვასაც პასუხს გავცემთ ცნობილი ახალმოწესის, აკადემიკოს ე. გოლუბინსკის სიტყვებით: "უმეტესწილად საქმე ისეა გაგებული, თითქოსდა ნიკონის მიერ საღვთისმეტყველო წიგნების შესწორებას ძველბერძნულ და ძველსლავურ ხელნაწერებთან იდენტურობა ჰქონოდა მიზნად; მეტიც, სწორედ ამგვარად მიიჩნევდნენ კიდევაც ნიკონის მიერ გატარებულ რეფორმას. საქმის ამდაგვარი გაგება სრულიად უმართებულოა, რამეთუ მან (ნიკონმა) მოინდომა და შეუდგა კიდევაც ჩვენი საღვთისმსახურებო წიგნების მისი თანამედროვე ბერძნული საღვთისმსახურებო წიგნების მიხედვით გადაკეთებას, რათა სრულ თანხმობაში მოსულიყო მასთან. ამას ადასტურებს ნიკონის მიერ პირველად შესწორებული "კონდაკნი" და ყველა შემდგომში გამოცემული "კონდაკები". ეს არ არის საიდუმლო გამოცემები, რომელთა შემოწმებაც შეუძლებელი იქნებოდა. შემოწმებით კი დეტალურად დასტურდება, რომ ნიკონმა "კონდაკნი" "შეასწორა" არა ძვველბერძნული და ძველსლავური ხელნაწერების, არამედ მისი თანამდეროვე, ახალბერძნული ნაბეჭდი "ევქოლოგიონისა" და მისი თანამედროვე ბერძნული ეკლესიის ცოცხალი (ანუ ამჟამინდელი) საეკლესიო პრაქტიკის მიხედვით". აკად. ე. გოლუბინსკის მტკიცებით: "ნიკონის რეფორმა რუსული ეკლესიის საღვთისმსახურებო პრაქტიკის ახალბერძნული ეკლესიის საღვთისმსახურებო პრაქტიკასთან სრულ თანხვედრას ისახავდა მიზნად. ამიტომაც სრულიად შეუსაბამოა იმის მტკიცება, თითქოსდა წიგნების შესწორება ძველი ბერძნული და ძველი სლავური (ლიტურგიკული) ხელნაწერების მიხედვით წარმოებდა" (Богословский вестник. 1892 г., отд. Отд. II, стр. 305, 307-310).
სიმართლეს არ შეესაბამება, აგრეთვე, იმის მტკიცება, თითქოსდა რეფორმა მიზნად ისახავდა - როგორც ჩვენი ოპონეტები წერენ, - "საღვთისმსახურებო წიგნებში საუკუნეების განმავლობაში გადამწერთა არაკომპეტენტურობისა თუ დაუდევრობის გამო მრავალი შეცდომისა და უზუსტობის" გასწორებას (იხ. "ივ. გაბრწყ". 2000 წ. # 4 (36). 7 ოქტ. გვ. 8. სვ. 2). თვით თანამედროვე ნიკონიანელი საეკლესიო მოღვაწენი და მკვლევარნი ეწინააღმდეგებიან ამგვარ მტკიცებას. მათი თქმით: "რუსული ენის შერყვნას დასაბამი მიეცა სწორედ XVII ს-ში წიგნების "შესწორების" პროცესში" (ბ. კუტუზოვი. დასახ. ნაშრ. ჟურნ. Церковь. 1992. № 1. 1992 წ.).
ცნობილი ფილოლოგი ნ. ი. ილმინსკი მთელი რიგი მაგალითების საფუძველზე აჩვენებს XVII საუკუნეში განახლებულ ტექსტებთან ძველი თარგმანების უპირატესობას (იხ. Б. И. Сове. "Проблема исправления богослужебных книг в России в XIX-XX вв. Блгосл. Труды 1970 г. № 5 с указ. На соч. Архиеп. Саввы Тверского, т. 8, стр. 94. ციტ. იქვე) და ეს არც არის გასაკვირი, წიგნების "შესწორებას" ხომ სლავური და ძველრუსული ენის ცუდად მცოდნე უცხოელები (ბერძნები და პოლონელები) აწარმოებდნენ (იხ. პროფ. კაპტერევის შრ. Патриарх Никон и царь Алексей Михайлович. Т .1. Сергиев Посад. 1909 г., стр. 485).
მოვუსმინოთ ისევ პროფ. ნ. კაპტერევს: "მთავარი მთარგმნელი და წიგნების შემსწორებელი ნიკონის დროს იყო არსენ ბერძენი. სიძველეთა მცველნი განსაკუთრებული დაჟინებით მიუთითებდნენ იმ ვითარებაზე, რომ არსენ ბერძენი იყო ერეტიკოსი, რომელსაც ... წიგნების თარგმნისა და შესწორების პროცესში შეგნებულად შეჰქონდა მათში მწვალებლური საცთური..." პროფ. კაპტერევის დასკვნით: "უეჭველია, რომ არსენი, როგორც უცხოელი, როგორც ბერძენი, იმდენად კარგად ვერ ფლობდა რუსულ ენას, რომ ჩასწვდომოდა მის ნიუანსებს, გაეგო მისი თავისებურებები და იერი. მრავალი რამ არსენისთვის რუსულ ენაში იყო დაფარული და გაუგებარი, ამიტომაც ბუნებრივია, მისი თარგმანები დიდად განსხვავდებოდა ძველისგან, არცთუ იშვიათად ჩამოუვარდებოდა მათ აზრის სიცხადესა და სიზუსტეში ... ზოგჯერ ორაზროვანი და მაცთუნებელიც კი იყო" (იქვე. გვ. 485).
"მეორე მთარგმნელი გახლდათ ეპიფანე სლავინეცკი. იგი ცნობილია, როგორც ბუკვალური თარგმნის მიმდევარი... თარგმნიდა საკუთარი, ხელოვნური და გაუგებარი სიტყვებით... მისი თარგმანები ყოველთვის მოუქნელი, ბნელი და ძნელად გასაგებია, თანაც იმდენად, რომ ზოგიერთი ჩვენი საეკლესიო საგალობლის აზრი და შინაარსი დღესაც კი ძნელად აღიქმება. ამიტომაც, სრულიად ბუნებრივია რომ არსენისა და ეპიფანეს თარგმანები ნამდვილად ბევრ რამეში ჩამოუვარდებოდა ძველ თარგმანებს, რომლებიც რუსებს ადრევე ჰქონდათ, რომ ნიკონოს დროს ახალშესწორებულ წიგნებს ნამდვილად შეეძლო გამოეწვიათ მთელი რიგი გაუგებრობები" (იქვე).
ერთ-ერთი ახალმოწესე მკვლევრის, ბორის კუტუზოვის თქმით: "თანამედროვე საღმრთისმსახურებო წიგნების რეფორმამდელ წიგნებთან შედარება უფლებას გვაძლევს დავასკვნათ, რომ ახალი ტექსტები მნიშვნელოვანწილად ჩამოუვარდება მაღალხარისხოვან ძველ ტექსტებს" (ციტ. იქვე. გვ. 49); და ასეთია არა მხოლოდ ზემოთ ხსენებული მკვლევრის დასკვნა: «ჯერ კიდევ გასულ საუკუნეში ა. ი. ნევოსტრუევმა მოგვცა რეფორმირებული ტექსტის უზუსტობათა და შეცდომათა დეტალური კლასიფიკაცია: "უცნაური გამონათქვამები, გრეციზმები, გრამატიკული ფორმების არეული გამოყენება, ბრუნვათა აღრევები, ქვემდებარის გადაქცევა შემასმენლად და სხვა. მეცნიერს სანიმუშოდ მოჰყავს საგალობელთა ტროპარები, რომელთა შინაარსი გაურკვეველია. ჩამოთვლის ცოდვებს, რომლებიც შემსწორებლებს ჩაუდენიათ "არა მხოლოდ გრამატიკის, ფილოლოგიის, ლოგიკის, არამედ ისტორიის, ეგზეგეტიკისა და თვით დოგმატიკის წინააღმდეგ". ის, აგრეთვე, მიუთითებს ტექსტებში არსებულ უამრავ შეცდომაზე, მ. შ. კერძო და საზოგადო სახელთა აღრევაზე, ბიბლიურ ტექსტებთან შეუსაბამობაზე და სხვა"» (М. Боголюбский. Об ученых трудах покойного прот. А. И. Невоструева. Правосл. Обозрение. 1874 г., т. VII, стр. 97-124, 504-521. ციტ. ბ. კუტუზოვის დასახ. შრ. დასახ. ჟურნ. გვ. 49).
რეფორმის შემდგომი ტექსტების უწესირვობისა და არასწორი თარგმანის მრავალი მაგალითი მოჰყავს პროფ. მ. დ. მურეტოვსაც; ხოლო ცნობილი ფილოლოგი ნ. ი. ილმინსკი "მთელი რიგი მაგალითებით გვიმტკიცებს ძველი ტექსტების უპირატესობასა და სიზუსტეს (თარგმანებში) 17-ე ს-ში განახლებულ ტექსტებთან შედარებით" (Б. И. Сове. "Проблема исправления богослужебных книг в России в XIX-XX вв. Блгосл. Труды 1970 г. № 5 с указ. на соч. Архиеп. Саввы Тверского, т. 8, стр. 94. ციტ. იქვე).
ახალი ტექსტების ამგვარი უვარგისობის მიზეზი მეტად მარტივია, კერძოდ, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ის გამოწვეულია რუსული ენის არმცოდნე უცხოელი "შემსწორებლებისგან". სწორედ ამგვარი "შესწორებების" შედეგად ლიტურგიკულ ტექსტებში აღმოჩნდა უამრავი სხვადასხვა ხასიათის - გრამატიკული, ისტორიული და თვით დოგმატური ხასიათის შეცდომები.
ასე რომ, ჯერ ერთი, გაუგებარია, თუ არა ძველი რუსული ღვთისმოსაობის ნგრევამ, რამ აიძულა ნიკონი და მეფე ალექსი, რეფორმის სათავეში ჩაეყენებინათ რუსული ენის ცუდად მცოდნე და ზნეობრივი და სარწმუნოებრივი თვალსაზრისით მეტად საეჭვო ერეტიკოსი პირები.
მეორეც, თუ რეფორმატორებს ლიტურგიკულ ტექსტთა შედარება და მისი გასწორება ჰქონდათ მიზნად, მაშინ ეს მიზანი მიუღწეველი დარჩა. იქნებ, წიგნები გასასწორებელი იყო? მაგრამ ამას უარყოფს აკადემიური მეცნიერება. მაშინ, სამწუხაროდ, ისე გამოვიდა, რომ გასწორების ნაცვლად რეფორმატორებმა ისინი მთლად გააფუჭეს. არადა, ნიკონიანელი მისიონერების უმეტესობა და აპოლოგეტები დღემდე ამართლებენ ამ რეფორმას და უგონოდ აძაგებენ ძველ საღვთისმახურებო წიგნებსა და ჩვეულებებს, რომლებიც, როგორც უკვე დამტკიცებულია, სრულიად მაცხოვნებელი და მართლმადიდებლური გახლავთ.
"ამრიგად, "ბერძნული პროექტის" ინტერესის მომიზეზებით შესაძლებელი გახდა რუსეთის წაბიძგება საეკლესიო რეფორმის გზაზე, რამაც გამოიწვია განხეთქილება და უღრმესი საეკლესიო კრიზისი. ნიკონო-ალექსეევური რეფორმა - ეს რევოლუციაც კი არ არის, არამედ ერთგვარი გლობალური იდეოლოგიური დივერსია, რომელიც შიდასაეკლესიო დარბევებში გამოვლინდა. განხეთქილების შემდეგ საეკლესიო რეფორმის მეორე ყოვლისმომცველ ბოროტებად შეიძლება მივიჩნიოთ მკაცრი ეკლესიურობიდან, კანონიკურობიდან გადახვევა. "რეფორმის" შემდეგ მოიშალა მკაფიო სადემარკაციო ხაზი, რომელიც საეკლესიოს განყოფდა არასაეკლესიოსგან, ბევრი რამ დაირღვა საღვთისმსახურებო პრაქტიკაშიც და საეკლესიო ხელოვნებაშიც - ხატწერაში, ხუროთმოძღვრებაში, გალობაში; მოიხსნა საუკუნეობრივი არტახები, საეკლესიო ხელოვნებაში ხმაურით შემოიჭრა საერო პოეზია. სულიერი დაცემა შეეხო საეკლესიო ცხოვრების ყველა სფეროს. თანამედროვე მწერლის თქმით, XVIII ს.-ის რუსული ეკლესია "განიცდიდა უმძიმეს, მანამდე არნახულ შინაგან სნეულებას, რომელიც გამოიხატა მისი მმართველი წრეების კატასტროფულ გაამსოფლიურებაში, ღვთისმსახურების ფორმალიზაციაში, მლიქვნელობისა და მაამებლობის პოზიციაში სახელმწიფო ინსტანციების წინაშე" (Лошиц Ю. М. Сковорода. М., 1972. С. 160).
"ნიკონო-ალექსეური საეკლესიო რეფორმის მიზეზი გახლდათ რუსის მეფის მიერ კონსტანტინოპოლის ტახტის მემკვიდრეობით მიღებისა და შემდგომში ნეობიზანტიური იმპერიის აღორძინების ავანტიურული პოლიტიკური იდეა.
საეკლესიო იგივეობის მიღწევა, თანამედროვე ბერძნული პრაქტიკის შესაბამისად, მეფე ალექსი მიხეილის ძისთვის იყო პირველი საფეხური და იდეოლოგიური ფუნდამენტი, მისი თვითმპყრობელობის ეგიდით ერთიან ბერძნულ-რუსულ აღმოსავლურ იმპერიად ყველა მართლმადიდებლური სახელმწიფოს გასაერთიანებლად" (იქვე. გვ. 509).
"ბიზანტიური ხიბლი ჯერ რეფორმით ხლეჩს რუსეთის ეკლესიას, შემდეგ კი იგივე იდეა მთელი სამი საუკუნის განმავლობაში ხრწნის რუსულ საზოგადოებას და ბოლოს დაღუპვამდე მიჰყავს თვით რუსული სახელმწიფოებრიობა. ისტორიული ფაქტები მოწმობენ, რომ ამ ხიბლის ფესვები სათავეს იღებენ რომანოვთა დინასტიის მმართველობის საწყისი პერიოდიდან" (იქვე. გვ. 480).
ამრიგად, ამ მცირე და მოკლე ისტორიული მიმოხილვიდანაც ჩანს, რომ რუსეთს შეყრია სნეულება, რომელსაც მკვლევარმა ბ. კუტუზოვმა "კონსტანტინოპოლის სინდრომი" უწოდა. მისივე თქმით, "XIX ს-ის შუაწლებში ბიზანტიური ხიბლი უკვე მთლიანად იპყრობს მრავალ რუს მოაზროვნესა და საზოგადო მოღვაწეს" (იქვე. გვ. 164).
«კონსტანტინოპოლის ტახტი, - წერს ბ. კუტუზოვი, - იყო ეშმაკეული ცთუნება, შეპყრობილობა, მოჩვენება, პოლიტიკური ხიბლი, რომელსაც ხალხი თავიდანვე ინსტინქტურად გრძნობდა, თუმცა მისი კონკრეტული ახსნა არ შეეძლო. გავიხსენოთ გამოთქმა: "1667 წლის წლის დადგენილებებში იმდენი სიგიჟეა, რომ რუსმა ხალხმა ისინი ეშმაკის მიერ ცთუნებულებად მიიჩნია. ბევრს ეგონა, რომ ეს მხოლოდ დროებითი ნისლია, რომელიც მალე გაიფანტება"» (Борис Кутузов. Тайная миссия патриарха никона. Глава 9. Константинопольский синдром. Анамнез. Москва. "Алгоритм". 2007. Стр. 165).
ავტორის თქმით, "ნიკონო-ალექსეური რეფორმა ამ პოლიტიკური ხიბლის საბედისწერო შედეგი აღმოჩნდა. ... წმიდა მამები ასწავლიან, რომ აზრი საკუთარ მაღალ დანიშნულებაზე, საკუთარ დიად მისიაზე დამღუპველია და შეუთავსებელია ქრისტეანულ მორჩილებასთან. მას ადამიანის მოხიბლვა შეუძლია. მით უფრო დამღუპველია უსაფუძვლო მესიანური სასოება, ოცნებები ნაციონალური მასშტაბის დიად მისიაზე. ყოველივე, რაც ჭეშმარიტად უფლისგან არის, სავსეა საკვირველი, გულში ჩამწვდომი და ყოვლისმძლეველი თავმდბაბლობით. ხოლო ყოველივე, რაც სატანისგან მოდის, დიადი დანიშნულების, დიადი მსახურების, დიადი ღვაწლის ამპარტავნული თვითშეგნებით სუნთქავს. ასეთია წმიდა მამებისეული სწავლება.
"ბერძნული პროექტის" ინტერესები ითხოვდა ნიკონო-ალექსეური "რეფორმის" დაცვას და გამყარებას, რადგან, რეფორმატორთა აზრით, საეკლესიო-საწესჩვეულებო ერთობა ბერძნებთან მომავალი ილუზორული იმპერიის იდეოლოგიური ბაზისი გახლდათ" (იქვე. გვ. 165).
მომდევნო თავებში ვნახავთ, რას, როგორ და ვისი დახმარებით "ასწორებდნენ" პატრიარქი ნიკონი და მისი მხარდამჭერი "რეფორმატორები".
თავად ვლადიმირის დროს (988 წ.), წმ. ნათლისღებით რუსეთის განათლებიდანვე, რუსულ მართლმადიდებლურ ეკლესიაში ბერძნულ-
რუსეთში მართლმადიდებლურობა ვერც თათართა ბატონობამ შეარყია. მათ შემოსევამდე რუსეთის მიტრპოლიტის კათედრა იმდროინდელი რუსეთის დედაქალაქ კიევში იმყოფებოდა, თათართა შემოსევის შემდეგ კი გადაიტანეს მოსკოვში. მოსკოვი თანდათანობით გაძლიერდა და საბოლოოდ რუსეთის დედაქალაქად შეიქნა. მოსკოვის ასეთი აღზევება, ცხადია, არ მოსწონდათ პოლონეთისა და ლიტვის თავადებს, რომელთა მართლმადიდებლური მოსახლეობაც თავისი სარწმუნოებით მოსკოვის მიტროპოლიტს ემორჩილებოდა. მათ იმდენი ქნეს, რომ მოსახლეობის ამ ნაწილისთვის კონსტანტინოპოლის პატრიარქს გამოსთხოვეს მეორე მიტროპოლიტი. ასე გაჩნდა ორი რუსული მიტროპოლია: ერთი რუსეთის ჩრდილო-
რუსეთმა მართლმადიდებლური ღვთისმოსაობით იმდენად გაითქვა, სახელი, რომ კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა იერემიამ (1530-
მაგრამ ასე არ ყოფილა სხვაგან. სხვადასხვა სახის მწვალებლობა, მეტ-
აი, რას წერს ამის შესახებ მოსკოვის სასულიერო აკადემიის პროფესორი ნ. კაპტერევი: "ძველი რომი აპოლინარიელთა ურწმუნოების მწვალებლობამ დასცა, ბერძნული სამეფო კი გაპარტახებულია და არ აღდგება, რამეთუ მათ (ბერძნებმა) ლათინური მწვალებლობა ამჯობინეს მართლმადიდებლურ სარწმუნოებას. სხვა ქვეყნებში კი ღვთისმოსაობა მწვალებლობებში აღრეულა... მხოლოდ რუსეთის მიწაზე იცავენ ჩვენს დაურღვეველ სარწმუნოებას... მხოლოდ რუსეთის სახელმწიფო ანათებს ამჟამად სრულყოფილი ღვთისმოსაობით, როგორც ნათელი მზისა. აი რას ეფუძნება რუსების უპირატესობა მართლმადიდებლურ სამყაროში" (Н. Ф. Каптерев. Характер отношений России к православному востоку. К вопросу о причинах разделения русской церкви. Москва 1911).
ამგვარად, რუსებს საკმაოდ მტკიცედ ეპყრათ მართლმადიდებლობის დროშა და გარეშეთაგან არანაირ ჩარევას არ საჭიროებდნენ. ამიტომაც, მთელი რეფორმა და, მით უმეტეს, ძველი ღვთისმოსაობის ნგრევა სრულიად ზედმეტი და, პირდაპირ რომ ვთქვათ, უაზრო იყო. მითუმეტეს არ ჰქონდა აზრი ბერძენთა წინაშე ქედის მოდრეკას, რომელთა მიმართ ნდობა სრულიად დაკარგული იყო ჯერ კიდევ ფლორენციის კრების შემდეგ (1439 წ.), სადაც ბერძნები რომის პაპს უნიაზე შეუთანხმდნენ.
ამ დროიდან რუსები ძალიან ერიდებოდნენ ბერძნებს, როგორც ღვთისმოსაობის შემრყვნელებს და აღარ ცნობდნენ მათ ავტორიტეტს სარწმუნოებისა და ეკლესიის სფეროში; თანაც იმხანად ბერძნულ ეკლესიაში განუწტყვეტელი განხეთქილებანი, შფოთი და არეულობა გამეფებულიყო. ბევრი ბერძენი იერარქი სრულიად გალათინდა. იმის გამო, რომ ბერძნებს არ ჰქონდათ საკუთარი სკოლები, ისინი იძულებულნი ხდებოდნენ, ცოდნას ლათინურ სკოლებსა და აკადემიებში დაუფლებოდნენ, სადაც მათ იმ პირობით იღებდნენ, რომ უარი უნდა ეთქვათ მართლმადიდებლურ სრწმუნოებაზე; ბერძნებს არც საკუთარი ტიპოგრაფიები ჰქონდათ და ბერძნული წიგნები ლათინურ ტიპოგრაფიებში იბეჭდებოდა. თვით პაპი და მისი თვალისჩინნი -
"ამიტომაც, -
ასე რომ, ყოვლად შეუძლებელი იყო, რუსეთის ეკლესიაში, რომელსაც ყოველთვის მტკიცედ ეპყრა მართლმადიდებლური სარწმუნოება, ყოველთვის საკმაოდ მკაცრი, ორთოდოქსული სულისკვეთებით იყო გამსჭვალული (რაც მრავალი ისტორიული წყაროთი დასტურდება) და რუსეთის ნათლისღებიდან მოყოლებული მედგარ წინააღმდეგობას უწევდა ერეტიკოსთა ხრიკებს, რაიმე შეეცვალათ ძველ ბერძენთაგან მიღებულ სარწმუნოებასა და საღვთიმსახურებო პრაქტიკაში, რომელიც იმ დროისთვის (ანუ IX-
მაგრამ, სამწუხაროდ, სწორედ მაშინ, როდესაც რუსულმა ეკლესიამ მწვერვალის პიკს მიაღწია, მოხდა განხეთქილება, რომელმაც მთელი რუსეთი ორ ნაწილად გაჰყო, "ეს სამწუხარო მოვლენა ალექსი მიხეილის ძის მეფობისა და პატრიარქ ნიკონის მწყემსმთავრობის დროს მოხდა (XVII ს-
სინამდვილეში, ნიკონიანურ რეფორმათა და სიახლეთა მოწინააღმდეგეებს არ მოუწყვიათ განხეთქილება. ისინი, უბრალოდ, ადრინდელი, ძველი სარწმუნოებისა და გადმოცემების ერთგულნი დარჩნენ, მათ არ უღალატეს ძველ მართლმადიდელობას, არ უღალატეს არც რუსულ და არც აღმოსავლეთის წმიდა, საყოველთაო და სამოციქულო ეკლესიას"
XVII საუკუნის რუსეთში მომხდარი საეკლესიო განხეთიქლების არსს იმდროინდელი ბერძნული ეკლესიის დაცემული მდგომარეობაც ათვალსაჩინოებს.
ბ) რატომ დაეცა ბერძნების ავტორიტეტი რუსების თვალში?
საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ბერძნული ეკლესიის ავტორიტეტის დაცემაში განსკუთრებული როლი ლათინ მწვალებლებთან უნიის დადებამ და თურქთაგან კონსტანტინოპოლის დაპყრობამ ითამაშა. ამ ორმა მოვლენამ გადაწყვიტა ბერძნული მართლმადიდებლობის ბედი. აი, რას წერს ამის შესახებ პროფ. ნ. კაპტერევი: "საფრთხე, რომელიც თურქების მხრიდან ემუქრებოდა აღმოსავლურ მართლმადიდებლობას, გარეგნული იყო და საკუთრივ მართლმადიდებლური მოძღვრების არსს არ ეხებოდა; ასე რომ, თურქთა ბატონობით მართლმადიდებლობა, მართალია, ზარალდებოდა, ოღონდ რიცხობრივად და არა ხარისხობრივად. მაგრამ არსებობდა სხვა არახელსაყრელი პირობები, რომლებიც, თვით აღმოსავლეთის პატრიარქთა მტკიცებითვე, აღმოსავლეთის მართლმადიდებლობას არა ოდენ გარეგნულად, არამედ უცხო სწავლებათა შემოტანით, მართლმადიდებლური სარწმუნოების სიწმინდეს უქადდა საფრთეს.
ალექსანდრიის პატრაირქი მელეტი პიგასი (1549-
მართლაც, თურქების მიერ კონსტანტინოპოლის აღების შემდეგ ბერძნებში სრულიად ჩაკვდა განმანათლებლობა. "სკოლები, სადაც შესაძლებელი იქნებოდა მეცნიერული განათლების მიღება, უმეტესწილად ლათინთა ხელში იყო. XVI ს. ბოლოს პაპმა გრიგოლ XIII-
"ყველაფერ ამასთან ერთად, საკუთარი ტიპოგრაფიების უქონლობის გამო, ბერძნები იძულებულნი იყვნენ, წიგნები უცხოეთში, უპირატესად კი ვენეციაში დაებეჭდათ. კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა კირილე ლუკარისმა (1572-
რუსებმა კარგად უწყოდნენ, თავიანთი განათლებულობით თავმომწონე ბერნძნები უცხო რჯულის სასწავლებლებში რომ იღებდნენ განათლებას: უცხო რჯულის მპყრობელ ქვეყნებში ბეჭდავდნენ წიგნებს, უცხო რჯულის მესაკუთრეთ კი თავიანთი ერეტიკული სწავლებანი შეჰქონდათ მათში. ყოველივე ეს კი რუსებისთვის თვით ბერძენთა განცხადებებიდან იყო ცნობილი" (იქვე გვ. 21-
მწვალებელთა მხრიდან ეკლესიაზე თავდასხმები და შევიწროებანი ჯერ კიდევ არ გვაძლევს უფლებას, ეჭვის თვალით შევხედოთ დევნილი ეკლესიის ღირსებას. სხვადასხვა სახის განსაცდელი არცთუ იშვიათად აწრთობს დევნილთა სულებს, სულიერების უმაღლეს მწვევალებამდე აჰყავს და სააშკარაოზე გამოაქვს როგორც მოძღვართა, ასევე სამწყსოს უმაღლესი ზნეობრივი თვისებანი, ერთი სიტყვით: დევნა-
მაგრამ, სამწუხაროდ, ამას ვერ ვიტყვით ბერძნული მართლმადიდებლური ეკლესიის მდგომარეობაზე თურქების მიერ მათი დაპყრობის შემდეგ. "... როგორც თვით პატრიარქთა, ასევე რუსეთის მთავრობის აგენტთა მოხსენებებიდან მოსკოვისთვის ცხადი ხდებოდა, რომ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოში მოსყიდვა, მექრთამეობა, ინტრიგები ჩვეულებრივი მოვლენა იყო, უფრო მეტიც, იქ მეტოქის თავიდან მოსაცილებლად მკვლელობებსაც კი არ ერიდებოდნენ; მაგალითად, ცნობილი გახდა, რომ ზოგიერთი პატრიარქის სიცოცხლე საპატრიარქო კათედრის მაძიებელ მეტოქეთა ინტრიგებს შეეწირა" (იქვე. გვ. 25).
მაგრამ, არსებობდა "სხვა საზიანო პირობებიც, რომლებიც, თვით აღმოსავლელ პატრიარქთა ცნობით, მართლმადიდებლობას ემუქრებოდა არა მხოლოდ გარეგნულად, არამედ თვით სიწმიდეს მისი მოძღვრებისა, რამეთუ შეჰქონდათ მასში უცხო სწავლება.
რუსებს ყოველმხრივ შეეძლოთ აღმოსავლელ მართლმადიდებელთა ამ ბედრკული მდგომარეობის მელეტი პატრიარქისეულ დახასიათებაში დარწმუნება (იხ. ზემოთ). მართლაც, თურქების მიერ კონსტანტინოპოლის აღების შემდეგ განმანათლებლობა ბერძნებში საბოლოოდ დაეცა. "სკოლათა უმრავლესობა, სადაც შესაძლებელი იყო სამეცნიერო განათლების მიღება, უმეტესწილად ლათინური იყო. XVI ს. მიწურულს რომის პაპმა გრიგოლ XIII-
"კიდევ უარესი ის იყო, რომ საკუთარი ტიპოგრაფიების უქონლობის გამო ბერძნები იძულებულნი ხდებოდნენ თავიანთი სასწავლო და საღვთისმსახურებო წიგნები ლათინურ დასავლეთში, კერძოდ, რომისა და ვენეციის სტამბებში ებეჭდათ, რომლებშიც ხშირად შეჰქონდათ მწვალებლური სწავლებანი" (იქვე. გვ. 21-
ყოველივე ზემოთქმული იწვევდა იმას, რომ: "რუსებს უკვე არათუ აღარ სურდათ კონსტანტინოპოლიდან მოვლინებულ მიტროპოლიტთა მიღება, არამედ საბერძნეთში საკუთარ რჩეულთა გაგზავნასაც კი ერიდებოდნენ..." (Н. Ф. Каптерев. "Характер отношений России к православному востоку. Стр. 14-
ბერძენ იერარქთა სულიერ-
დაბოლოს, ბერძნებში ღვთიმოსაობის დაცემის მოწმობანი შემოგვინახეს იმ რუსმა მოგზაურებმა, რომლებიც აღმოსავლეთში ყოფნისას საკუთარი თვალით ხედავდნენ და დეტალურად სწავლობდნენ ბერძენთა რელიგიურ ცხოვრებას. ამ თვალსაზრისით საკმაოდ მნიშვნელოვანია საერო და სასულიერო მთავრობათაგან უფლებამოსილი პირის არსენ სუხანოვის (1600-
"სუხანოვმა, როგორც უფლებამოსილმა ექსპერტმა, ადგილზევე შეისწავლა ბერძნული წესები და ჩვეულებანი. კარგად გაეცნო ბერძნული ეკლესიის მდგომარეობას და არათუ უარყო რუსეთში ადრე შექმნილი წარმოდგენა ბერძნებზე, არამედ, როგორც სამართლიანს, დაეთანხმა კიდევაც მას, როგორც ბერძნული ეკლესიისა და ღვთისმოსაობის რეალური მდგომარეობიდან გამომდინარე უეჭველ ფაქტს" (იქვე. გვ. 27).
მეტიც, სუხანოვს პოლემიკაც კი გაუმართავს ბერძნებთან სარწმუნეობის შესახებ და გაუკიცხავს ისინი ათონის წმ. მთაზე სლავური წიგნების განადგურების გამო (ამის შესახებ იხ. ქვემოთ). "უმჯობესი იქნებოდა, -
მაგრამ პატრიარქ პაისის თავის მართლებას არანაირი ზეგავლენა არ მოუხდენია ბერძნულ და აღმოსავლურ-
მაგრამ, რაც ყველაზე შემაშფოთებელი იყო, რუსები იმავე ბერძენ იერარქთაგან იგებდნენ, რომ მწვალებელთა შემოტევისა და მზაკვრობის შედეგად საფრთხეში იყო თვით სარწმუნოება, რამეთუ წმ. მამათა წიგნებში მწვალებლები საშინელ საწამლავს, უწმინდურსა და საზიზღარ ერესს ურევდნენ, რაც დამღუპველ ზეგავლენას ახდენდა მართლმადიდებლებზე, რამეთუ "მიიჩნევდნენ რა წმ. მამებს ამ წიგნებში გადმოცემული აზრების ავტორებად, ერეტიკოსთაგან მოტყუებულნი, ბრკოლდებოდნენ" (იხ. იქვე).
ყოველივე ზემოთ ხსენებულიდან ცხადი ხდება: XVII საუკუნის II ნახევრისთვის რუს მართლმადიდებლებს საკმაოდ მყარი საფუძველი ჰქონდათ ეფიქრათ, რომ კონსტანტინოპოლის დაცემის შემდეგ ჭეშმარიტი მართლმადიდებლობა და სრულყოფილი ღვთისმოსაობა ბერძენთაგან ნამდვილად რუსეთზე გადმოვიდა, რომ "... თანამედროვე ბერძნები მართლმადიდებლური სამყაროს მოწინავე წარმომადგენლებად და ხელმძღვანელებად უკვე ვეღარ ჩაითვლებიან, რომ ამ მდგომარეობაში მყოფი ბერძნული ეკლესია არათუ შეუძლებელია უბადლო ნიმუშსა და მაგალითს წარმოადგენდეს სხვა მართლმადიდებლურ ეკლესიათათვის, არამედ თვითონვე საჭიროებს საკმაოდ სერიოზულ მკურნალობას; ყოველივე, რაც კი რუსებისთვის იყო ცნობილი თანამედროვე ბერძნების მთელი ეკლესიური ყოფის შესახებ; ყოველივე, რისი დანახვაცა და მოსმენაც შეეძლოთ ბერძენთა სულიერი მდგომარეობის შესახებ, კიდევ უფრო ამყარებდა მათ შეხედულებას ბერძენთ წარყვნილ ღვთისმოსაობაზე, ხოლო სხვაგვარი შეხედულებებისთვის კი საფუძველი არ ჰქონდათ" (Н. Ф. Каптерев. "Характер отношений России к православному востоку. Стр. 296-
გ) ინციდენტი ათონის მთაზე
ბერძნული ეკლესიის დაცემაზე, პაპისტების პირველობისმოყვარეობასა და ამბიციებზე მეტყველებს ის სამწუხარო მოვლენები, რაც ნიკონის რეფორმამდე რამდენიმე წლით ადრე ათონის წმიდა მთაზე განვითარდა და რაშიც უზუსტესად ირეკლება XVII საუკუნის რუსეთის საეკლესიო რეფორმაში ბერძენთა ამბიციური ინტერესები.
სანამ რუსეთის ეკლესიას არევდნენ, ბერძნებმა 1650 წელს არეულობა ათონის სერბიულ -
დროთა განმავლობაში ბერძნული და სლავური ღვთისმსახურება საეკლესიო -
ეს ყოვლად გამაოგნებელი და აღმაშფოთებელი ამბავი ასე მოხდა: "მთელი მართლმადიდებლური აღმოსავლეთის კეთილისმყოფელი რუსეთი, სხვათა შორის, აღმოსავლეთის სლავურ მონასტრებშიც აგზავნიდა მოსკოვში დაბეჭდილ წლიურ ციკლს საღვთისმსახურებო წიგნებისა. საეკლესიო წიგნების ამგვარი ამანათები ფრიად ჩვეულებრივი მოვლენა იყო პატრიარქ ფილარეტის დროიდან, როდესაც მოსკოვში ტიპოგრაფია საკმაოდ მაღალ დონეზე იყო. ათონის სლავური მონასტრები მათ მიხედვით ატარებდნენ წირვა-
ბერძნულ და სლავურ საეკლესიო სხვაობათა შემჩნევისთანავე ათონზე დაუყოვნებლივ დაიწყო ცხარე დავა და კამათი: საიდან გაჩნდა ეს სხვაობა? ვინ გადაუხვია ძველ განაწესს და საეკლესიო ჩვეულებებს? ვინ არის მართალი: რუსები თუ ბერძნები? მთელი ათონი ორ მტრულ ბანაკად გაიყო, რომლებიც თავისებურად განმარტავდნენ სადავო საკითხს. ერთ მხარეს იდგა ათონზე გაბატონებული და ძლიერად შეკავშირებული ბერძნული პარტია, მეორეზე -
ათონელმა ბერძნებმა გადაჭრით განაცხადეს, რომ ბერძნული საეკლესიო წიგნები, წესები და ჩვეულებები სრულიად მართებული და თანხმიერია ძველი წესებისა, ხოლო მოსკოვურ წიგნებში მოგვიანებით შეთხზული გამონაგონებიაო შეტანილი. ასე, რომ მათი აზრით, მოსკოვში ნაბეჭდი წიგნები მწვალებლურად და დაწვის ღირსად მიიჩნიეს, ხოლო ყოველი, ვინც კი ამ წიგნებს დაეთანხმებოდა, განკვეთასა და სხვა სახის მკაცრ სასჯელს უნდა დაქვემდებარებოდა.
სლავი ბერები, რომლებიც მოსკოვში დაბეჭდილი წიგნების მიხედვით ატარებდნენ ღვთისმსახურებას, ბუნებრივია, ვერ გაიზიარებდნენ ამგვარ გადაწყვეტილებას. მათ თავიანთი მხრიდან განაცხადეს, რომ სიმართლე და ჭეშმარიტება რუსული წიგნების მხარეზეა და არა ბერძნულისა; ბერძნებმა უკვე დიდი ხანია, რაც დაკარგეს ძველი, ჭეშმარიტი ღვთისმოსაობა და თავიანთ ღვთისმსახურებასა თუ საეკლესიო -
სლავი ათონელების ამ აშკარად გამოხატულმა ეჭვმა თანამედროვე ბერძნული საეკლესიო ჩვევებისა და ღვთისმოსაობისადმი, სარწმუნოების საკითხში ბერძნების ავტორიტეტის ასეთმა მკვეთრმა უარყოფამ და რუსული ავტორიტეტის დაუფარავმა აღიარებამ შეაშფოთა ბერძნები და აიძულა, ენერგიული ზომები მიეღოთ ათონზე გამომჟღავნებული ანტიბერძნული მიმართულების წინააღმდეგ. ამ დროს ათონს ეწვია ოხრიდელი ეპისკოპოსი დანიელი (ეროვნებით ბერძენი, როგორც ყველა ოხრიდელი ეპისკოპოსი), რომლის მრევლიც ბულგარელი სლავებისგან შესდგებოდა. დანიელს, როგორც პირწავარდნილ ბერძენს, სძულდა ათონელი სლავები და იმისთვის, რათა ერთხელ და სამუდამოდ ბოლო მოეღო ბერძნული ინტერესებისთვის სახიფათო და არასასურველი დავისთვის, ათონელ ბერებს ურჩია, საჯაროდ განესაჯათ მოსკოვში დაბეჭდილი წიგნები და, როგორც მწვალებლურნი, ცეცხლისთვის მიეცათ ისინი იმ ძველ სერბიულ ხელნაწერ წიგნთან ერთად, რომელიც ორი თითით პირჯვრისწერის წესის მართებულობას ამტკიცებდა.
აქვე გადაწყვიტეს, რომ განსაკუთრებულ სასჯელს დაქვემდებარებოდნენ მოსკოვურ წიგნთა მიმყოლი ბერები -
ათონელ ბერძენ მოძღვართა კრებამ ყოველივე ეს სისრულეში მოიყვანა" (იხ. ნ. ფ. კაპტერევი. "Характер отношении России с православным востоком". Православное обозрение. 1887 г. Т 1, стр. 77). "ხოლო ძველი წესების მცველი ბერები: მოძღვარი დამასკინოსი, მღვდელი რომანოზი და მისი მოწაფე ზაქარია დილეგში ჩაამწყვდიეს" (Очерк путешествии по еврор. Турции. Изд. 2, стр. 82. Каптерев Н. Патр. Никон и его противники… "Правосл. Обозрение". 1887 г., т I).
როდესაც ათონზე მწვალებლურად შერაცხილი სლავური საეკლესიო წიგნები დაწვეს, ბერძენი ათონელი ბერების მიერ სლავური წიგნების გამოყენება ღვთისმსახურებაში დანაშაულად გამოცხადდა, ხოლო მათი მიმდევრები მძიმე სასჯელს დაუქვემდებარეს, ცნობამ ამ არაორდინარული შემთხვევის შესახებ სწრაფად იწყო გავრცელება აღმოსავლეთში, სადაც მრავალი დავა და ურთიერთსაწინააღმდეგო აზრი წარმოშვა ბერძნული და სლავური ღვთისმოსაობის შესახებ. მაშინ საკითხმა, თუ ვისი ღვთისმსახურებაა ზუსტი -
მოახლოვდა ჟამი, როდესაც უნდა დადგენილიყო თუ ვის ეპყრა ჭეშამრიტება -
ასე რომ, როგორც კი რუსეთის ეკლესიის იმდროინდელ ბერძნულ ეკლესიასთან სრული იგივეობის მიღწევა გადაწყდა, იმდროინდელი რუსული საეკლესიო წიგნების ბერძნულ დედნებთან შედარების საბაბით, მიზნის მისაღწევ აუცილებელ ღონისძიებად არათუ საეკლესიო რევიზიის, არამედ თვით საეკლესიო რფორმის ჩატარება იქნა მიზანშეწონილი, რომლის ჭეშმარიტი არსი -
"რაოდენი ძალისხმევა დასჭირდებოდათ იეზუიტებსა და აღმოსავლელ პატრიარქებს, რათა ასეთი ზემოქმედება მოეხდინათ რუს მეფეზე? მათი (ანუ აღმ. პატრიარქების -
რეფორმის კანონიკურ მხარეზე ჩვენ ცალკე ვისაუბრებთ, ამჯერად კი მოკლედ აღვნიშნავთ, რომ სრულიად აშკარაა, თუ ვინ და რატომ იყო დაინტერესებული ამ რეფორმით და პოლიტიკურ ჭრილში ვერანაირად ვერ მოხერხდება რეფორმის ჩატარებაში ძველი ღვთისმოსაობის დამცველთა, დღეს "სტაროვერებად" მოხსენიებულთა, დადანაშაულება.
ყოველმხრივ მართლმადიდებლურ ეკლესიაში სრულიად გაუმართლებელი და არასაჭირო რეფორმის ჩატარება რომ სქიზმატური წარმოწყებაა, ამას თვით დღევანდელი რუსულ-
ზემოთ აღწერილი მოკლე მიმოხილვიდან ცხადი ხდება ასევე ისიც, რომ რევიზია და კორექცია სჭირდებოდა არა რუსულ ღვთისმოსაობას, საეკლესიო გადმოცემებსა და წიგნებს, არამედ ბერძნულს და, როგორც ვიხილეთ, ამ მტკიცების საკმაოდ სერიოზული საფუძვლები არსებობდა.
დ) ნამდვილად ერეტიკული იყო თუ არა ნიკონის პერიოდში რუსულ ეკლესიაში დამკვიდრებული ძველი საეკლესიო გადმოცემები (წეს-
თანამედროვე მეცნიერი, პროფესორი ა. ვ. კარტაშევი ბრძანებს: "1667 წლის კრებამ დაგმო ძველი ჩვეულებები და ტექსტები და ასევე წყევლა-
საარქივო მასალებზე დაყრდნობით, "რასკოლის" საკითხის ერთ-
სხვა, ასევე არანაკლებ ცნობილი აკადემიკოსი მ. ა. დიაკონოვი (1856-
ე) რამდენად საეჭვო იყო რუსული საღვთისმსახურებო წიგნების მართლმადიდებლურობა და ნამდვილად ძველი ბერძნული ხელნაწერების ან წიგნების მიხედვით წარმოებდა თუ არა მათი "შესწორება"?
ამ შეკითხვასაც პასუხს გავცემთ ცნობილი ახალმოწესის, აკადემიკოს ე. გოლუბინსკის სიტყვებით: "უმეტესწილად საქმე ისეა გაგებული, თითქოსდა ნიკონის მიერ საღვთისმეტყველო წიგნების შესწორებას ძველბერძნულ და ძველსლავურ ხელნაწერებთან იდენტურობა ჰქონოდა მიზნად; მეტიც, სწორედ ამგვარად მიიჩნევდნენ კიდევაც ნიკონის მიერ გატარებულ რეფორმას. საქმის ამდაგვარი გაგება სრულიად უმართებულოა, რამეთუ მან (ნიკონმა) მოინდომა და შეუდგა კიდევაც ჩვენი საღვთისმსახურებო წიგნების მისი თანამედროვე ბერძნული საღვთისმსახურებო წიგნების მიხედვით გადაკეთებას, რათა სრულ თანხმობაში მოსულიყო მასთან. ამას ადასტურებს ნიკონის მიერ პირველად შესწორებული "კონდაკნი" და ყველა შემდგომში გამოცემული "კონდაკები". ეს არ არის საიდუმლო გამოცემები, რომელთა შემოწმებაც შეუძლებელი იქნებოდა. შემოწმებით კი დეტალურად დასტურდება, რომ ნიკონმა "კონდაკნი" "შეასწორა" არა ძვველბერძნული და ძველსლავური ხელნაწერების, არამედ მისი თანამდეროვე, ახალბერძნული ნაბეჭდი "ევქოლოგიონისა" და მისი თანამედროვე ბერძნული ეკლესიის ცოცხალი (ანუ ამჟამინდელი) საეკლესიო პრაქტიკის მიხედვით". აკად. ე. გოლუბინსკის მტკიცებით: "ნიკონის რეფორმა რუსული ეკლესიის საღვთისმსახურებო პრაქტიკის ახალბერძნული ეკლესიის საღვთისმსახურებო პრაქტიკასთან სრულ თანხვედრას ისახავდა მიზნად. ამიტომაც სრულიად შეუსაბამოა იმის მტკიცება, თითქოსდა წიგნების შესწორება ძველი ბერძნული და ძველი სლავური (ლიტურგიკული) ხელნაწერების მიხედვით წარმოებდა" (Богословский вестник. 1892 г., отд. Отд. II, стр. 305, 307-
სიმართლეს არ შეესაბამება, აგრეთვე, იმის მტკიცება, თითქოსდა რეფორმა მიზნად ისახავდა -
ცნობილი ფილოლოგი ნ. ი. ილმინსკი მთელი რიგი მაგალითების საფუძველზე აჩვენებს XVII საუკუნეში განახლებულ ტექსტებთან ძველი თარგმანების უპირატესობას (იხ. Б. И. Сове. "Проблема исправления богослужебных книг в России в XIX-
მოვუსმინოთ ისევ პროფ. ნ. კაპტერევს: "მთავარი მთარგმნელი და წიგნების შემსწორებელი ნიკონის დროს იყო არსენ ბერძენი. სიძველეთა მცველნი განსაკუთრებული დაჟინებით მიუთითებდნენ იმ ვითარებაზე, რომ არსენ ბერძენი იყო ერეტიკოსი, რომელსაც ... წიგნების თარგმნისა და შესწორების პროცესში შეგნებულად შეჰქონდა მათში მწვალებლური საცთური..." პროფ. კაპტერევის დასკვნით: "უეჭველია, რომ არსენი, როგორც უცხოელი, როგორც ბერძენი, იმდენად კარგად ვერ ფლობდა რუსულ ენას, რომ ჩასწვდომოდა მის ნიუანსებს, გაეგო მისი თავისებურებები და იერი. მრავალი რამ არსენისთვის რუსულ ენაში იყო დაფარული და გაუგებარი, ამიტომაც ბუნებრივია, მისი თარგმანები დიდად განსხვავდებოდა ძველისგან, არცთუ იშვიათად ჩამოუვარდებოდა მათ აზრის სიცხადესა და სიზუსტეში ... ზოგჯერ ორაზროვანი და მაცთუნებელიც კი იყო" (იქვე. გვ. 485).
"მეორე მთარგმნელი გახლდათ ეპიფანე სლავინეცკი. იგი ცნობილია, როგორც ბუკვალური თარგმნის მიმდევარი... თარგმნიდა საკუთარი, ხელოვნური და გაუგებარი სიტყვებით... მისი თარგმანები ყოველთვის მოუქნელი, ბნელი და ძნელად გასაგებია, თანაც იმდენად, რომ ზოგიერთი ჩვენი საეკლესიო საგალობლის აზრი და შინაარსი დღესაც კი ძნელად აღიქმება. ამიტომაც, სრულიად ბუნებრივია რომ არსენისა და ეპიფანეს თარგმანები ნამდვილად ბევრ რამეში ჩამოუვარდებოდა ძველ თარგმანებს, რომლებიც რუსებს ადრევე ჰქონდათ, რომ ნიკონოს დროს ახალშესწორებულ წიგნებს ნამდვილად შეეძლო გამოეწვიათ მთელი რიგი გაუგებრობები" (იქვე).
ერთ-
რეფორმის შემდგომი ტექსტების უწესირვობისა და არასწორი თარგმანის მრავალი მაგალითი მოჰყავს პროფ. მ. დ. მურეტოვსაც; ხოლო ცნობილი ფილოლოგი ნ. ი. ილმინსკი "მთელი რიგი მაგალითებით გვიმტკიცებს ძველი ტექსტების უპირატესობასა და სიზუსტეს (თარგმანებში) 17-
ახალი ტექსტების ამგვარი უვარგისობის მიზეზი მეტად მარტივია, კერძოდ, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ის გამოწვეულია რუსული ენის არმცოდნე უცხოელი "შემსწორებლებისგან". სწორედ ამგვარი "შესწორებების" შედეგად ლიტურგიკულ ტექსტებში აღმოჩნდა უამრავი სხვადასხვა ხასიათის -
ასე რომ, ჯერ ერთი, გაუგებარია, თუ არა ძველი რუსული ღვთისმოსაობის ნგრევამ, რამ აიძულა ნიკონი და მეფე ალექსი, რეფორმის სათავეში ჩაეყენებინათ რუსული ენის ცუდად მცოდნე და ზნეობრივი და სარწმუნოებრივი თვალსაზრისით მეტად საეჭვო ერეტიკოსი პირები.
მეორეც, თუ რეფორმატორებს ლიტურგიკულ ტექსტთა შედარება და მისი გასწორება ჰქონდათ მიზნად, მაშინ ეს მიზანი მიუღწეველი დარჩა. იქნებ, წიგნები გასასწორებელი იყო? მაგრამ ამას უარყოფს აკადემიური მეცნიერება. მაშინ, სამწუხაროდ, ისე გამოვიდა, რომ გასწორების ნაცვლად რეფორმატორებმა ისინი მთლად გააფუჭეს. არადა, ნიკონიანელი მისიონერების უმეტესობა და აპოლოგეტები დღემდე ამართლებენ ამ რეფორმას და უგონოდ აძაგებენ ძველ საღვთისმახურებო წიგნებსა და ჩვეულებებს, რომლებიც, როგორც უკვე დამტკიცებულია, სრულიად მაცხოვნებელი და მართლმადიდებლური გახლავთ.
"ამრიგად, "ბერძნული პროექტის" ინტერესის მომიზეზებით შესაძლებელი გახდა რუსეთის წაბიძგება საეკლესიო რეფორმის გზაზე, რამაც გამოიწვია განხეთქილება და უღრმესი საეკლესიო კრიზისი. ნიკონო-
"ნიკონო-
საეკლესიო იგივეობის მიღწევა, თანამედროვე ბერძნული პრაქტიკის შესაბამისად, მეფე ალექსი მიხეილის ძისთვის იყო პირველი საფეხური და იდეოლოგიური ფუნდამენტი, მისი თვითმპყრობელობის ეგიდით ერთიან ბერძნულ-
"ბიზანტიური ხიბლი ჯერ რეფორმით ხლეჩს რუსეთის ეკლესიას, შემდეგ კი იგივე იდეა მთელი სამი საუკუნის განმავლობაში ხრწნის რუსულ საზოგადოებას და ბოლოს დაღუპვამდე მიჰყავს თვით რუსული სახელმწიფოებრიობა. ისტორიული ფაქტები მოწმობენ, რომ ამ ხიბლის ფესვები სათავეს იღებენ რომანოვთა დინასტიის მმართველობის საწყისი პერიოდიდან" (იქვე. გვ. 480).
ამრიგად, ამ მცირე და მოკლე ისტორიული მიმოხილვიდანაც ჩანს, რომ რუსეთს შეყრია სნეულება, რომელსაც მკვლევარმა ბ. კუტუზოვმა "კონსტანტინოპოლის სინდრომი" უწოდა. მისივე თქმით, "XIX ს-
«კონსტანტინოპოლის ტახტი, -
ავტორის თქმით, "ნიკონო-
"ბერძნული პროექტის" ინტერესები ითხოვდა ნიკონო-
მომდევნო თავებში ვნახავთ, რას, როგორ და ვისი დახმარებით "ასწორებდნენ" პატრიარქი ნიკონი და მისი მხარდამჭერი "რეფორმატორები".
3