დიაკვანი ვალერი ტიმოფეევი
მსჯელობა სარწმუნოების სიმბოლოს ძველმართლმადიდებლურ და ახალმოწესეობრივ ტექსტთა გარშემო
შინაარსი:
შესავალი
თავი I: მაცხოვრის სახელი
თავი II: "შობილი და არა ქმნილი"
თავი III: ქრისტეს დაუსრულებელი სუფევა
თავი IV: "და სული წმიდა უფალი ჭეშმარიტი..."
________________________________________________________
უკვე 340 წელი გავიდა იმის შემდეგ, რაც მართლმადიდებლური ეკლესიას მოსწყდა მღვდელმსახურთა და მრევლის უზარმაზარი ნაწილი, რომელიც ე. წ. ახალომოწესეობისკენ მიიდრიკა. მის წიაღში მოხდა უდიდესი ცვლილებები, რომლებიც საეკლესიო ცხოვრების ყველა სფეროს შეეხო, მათ შორის მართლმადიდებლურ დოგმატიკასაც, რაც გამოიხატა სარწმუნოების სიმბოლოს სლავურ ტექსტში ცვლილებების შეტანით.
ახალმოწესეებმა ძველ სიმბოლოში შეიტანეს ოთხი უდიდესი ცვლილება:
1. შეცვალეს მაცხოვრის სახელის დაწერილობა (Исус-ის ნაცვლად წერენ Иисус-ს - რედ.);
2. ამოღებულია მაცხოვრის შობისა და ქმნილების დაპირისპირება (ნაცვლად "рожденна, а не сотворена" წერენ "Рожденна, не сотворена", სადაც ამოღებულია შინაარსისთვის მეტად მნიშვნელოვანი "a" ნაწილაკი);
3. ქრისტეს სუფევაზე დაიწყეს სწავლება, რომ ის მომავალში დადგება (თუ ძველ ტექსტშია "И царствию Его несть конца" ("და სუფევისა მისისა არა არს დასასრულ"), ახალშია - "И царствию Его не будет конца" ("სუფევასა მისისას არ ექნება დასასრულ").;
4. ამოღებულია სულიწმიდის, როგორც ჭეშმარიტი უფლის აღიარება (ძველ ტექსტშია: "И в Духа Святаго, Господа Истиннаго и Животворящаго" ("და სულიწმიდა, უფალი ჭეშმარიტი და ცხოველმყოფელი"), ახალშია: . "И в Духа Святаго, Господа Животворящаго" ("და სულიწმიდა, უფალი და ცხოველმყოფელი").
ეს ცვლილებები არასოდეს არავის დაუსაბუთებია და მათი დამცველები მხოლოდ ბერძნებზე ბუნდოვანი დამოწმებებით და 988 წლიდან მოყოლებული ძველრუსული მართლმადიდებლობის ანათემირებით იფარგლებოდნენ, რაც მეტად მკაფიოდ არის გამოხატული 1666-1667 წლების მოსკოვის კრებების დადგენილებებში, სადაც, სხვათა შორის, წერია:
"Аще ли кто не послушает повелеваемых от нас и не покорится: или начнет прекословити и противитися нам, и мы таковаго противника данною нам властию от животворящаго и всесвятаго духа, аще ли будет от священническаго чина, извергаем и обнажаем его всякаго священнодействия и проклятию предаем. Аще же от мирскаго чина, отлучаем и чужда сотворяем от Отца и Сына и Святаго Духа и проклятию и анафеме предаем, яко еретика и непокорника: И аще пребудет в упрямстве своем до скончания своего, то да будет и по смерти отлучен, и часть его и душа его со Иудою предателем и с распеншими Христа жидовы и со Арием и с прочими проклятыми еретиками" ("ვინც არ შეისმენს ჩვენგან ნაბრძანებს და არ დაგვემორჩილება; ან დაიწყებს დავას და წინააღმდეგობას, ამგვარ მოწინააღმდეგეს სულიწმიდის მიერ ჩვენთვის ბოძებული ძალაუფლებით, თუ სამღვდლო დასთაგანი იყოს, დავამხობთ პატივისგან, განვმოსავთ ყოველგვარი მღვდელმსახურებისგან და გადავცემთ ანათემას. ხოლო თუ ერისკაცთაგანი იყოს, განვკვეთთ და სრულიად უცხო ვყოფთ მამისა და ძისა და წმიდისა სულისა; ვწყევლით და შევაჩვენებთ მას, როგორც მწვალებელს და მორჩილების არმქონეს. ხოლო თუ თავის აღსასრულამდე იმყოფებს ამ სიჯიუტეში, სიკვდილის შემდეგაც მოკვეთილ იქნას და დაემკვიდროს მისი სული იუდა გამცემთან და ქრისტეს ჯვარმცმელ იუდეველებთან, ასევე არიოზთან და სხვა შეჩვენებულ მწვალებლებთან ერთად").
შედეგად, მათ დაწყევლეს და სიკვდილის შემდეგ მწვალებლებად გამოაცხადეს ყველა რუსი წმინდანი და მოწამე, რომელიც რუსეთში გაბრწყინდა რუსეთის ნათლისღებიდან 1666-1667 წლების ამ სატანურ კრებამდე და სულის უკანასკნელ ამოსუნთქვამდე ერთგული იყვნენ იმ გადმოცემებისა და წიგნებისა ძველი რომ ეწოდათ!
ამგვარი დადგენილებების შემდეგ არ რჩება არანაირი საფუძველი ამ კრების მონაწილეები მიიჩნიო მართლმადიდებლებად. მაგრამ, როგორც ჩანს, მსგავსი წყევლა-კრულვები კრების მონაწილე ახალმოწესეებს არ ეყოთ და მათ ძველი ღვთისმოსაობის დამცველთათვის საერო მთავრობისგან მოითხოვეს სასჯელები, რათა სამაგალითოდ დაესაჯათ ისინი "საერო მსჯავრით და მისცემოდნენ ისინი სხვადასხვა შევიწროებასა და ტანჯვას" ("...и градским законом, и казнить их разным томлением и различными муками"). მეტიც, მოჰყავთ ამ სასჯელთა მაგალითებიც, როდესაც ითხოვენ ზოგს ენა ამოაჭრან, ზოგს ხელი, ზოგს ყური და ცხვირი და ჩამოატარონ ისინი ბაზრობებზე ხალხის დასაცინად, შემდეგ კი საპყრობილეებში ჩაამწყვდიონ სიცოცხლის ბოლომდე" ("овым языки отрезоша, овым руци отсекоша, овым уши и носы, и позориша их по торгу, и потом сослани быша в заточение до кончины их". Цит. по: 44. С. 181, 183).
ყველა ეს სასჯელი სრული სისასტიკით განიცადეს ძველი ღვთისმოსაობის დამცველებმა. დროთა განმავლობაში ძველმორწმუნეთა მიმართ სულ უფრო ხშირად გამოიყენებოდა მხოლოდ ერთი სასჯელი - სიკვდილი საშინელ ტანჯვა-წამებათა შემდეგ.
1684 წ. გამოდის განსაკუთრებული ანტიძველმორწმუნეობრივი განკარგულება (ე. წ. "დედოფალ სოფიას კანონები (მუხლები)" ("Статьи царевны Софьи"), რომლებიც გამოცემულია პატრ. იოაკიმეს პირდაპირი მოთხოვნით, რომლის მიხედვითაც გამოაშკარავებული ძველმორწმუნე ჯერ საშინლად უნდა ეწამებინათ და შემდეგ, თუ ისინი არ დაემორჩილებოდნენ ახალმოწესეობრივ ეკლესიას, - ჩაეგდოთ ჭაში და ცოცხლად ამოეწვათ, თუ ძველმოწესე ვერ აიტანდა წამებას და სიტყვას დადებდა რომ დაემორჩილებოდა ახალმოწესეთა ოფიციალურ ეკლესიას, თვითონ კი მაინც ძველი სარწმუნოების ერთგული დარჩებოდა, ამგვარი ყოველგვარი გამოძიების გარეშე სიკვდილით უნდა დაესაჯათ ("казнить смертию без испытания").
უმძიმეს სასჯელს ექვემდებარებოდნენ ისინიც, ვინც ძველმართლმადიდებელთ შეიფარებდა, დამალავდა ან უბრალოდ არ აუწყებდა ნიკონიანური ეკლესიის ხელმძღვანელობას მათ შესახებ (См.: 39. C. 221). და ეს ყოველივე კეთდებოდა მოსკოვის 1666-1667 წლების საეკლესიო კრების დადგენილების შესაბამისად, რომლის შესახებაც 1678 წ. სრულიად სამართლიანად წერდა ამბაკუმის მეგობარი დიაკონი თევდორე ივანეს ძე, რომ "მათ მზაკვრულ კრებას არ ესწრებოდა ქრისტე და არც სულიწმიდა ასწავლიდა მათ თავიანთ უსამართლობებს, არამედ მზაკვარი ეშმაკი, კაცთა მკვლელი და ღმრთის მოწინააღმდეგე" (34. С. 124–125).
მოსკოვის სწორედ ამ "განცოფებულმა" (დიაკ. თევდორე 34. С. 133) კრებამ დაამტკიცა ცვლილებები საეკლესიო წეს-ჩვეულებებსა და საეკლესიო წიგნებში და კატეგორიულად მოითხოვა მსახურება მხოლოდ ახალი წიგნების მიხედვით, რითაც სარწმუნოების სიმბოლოს ცვლილებებიც დაამტკიცა. თვალსაჩიონებისთვის ამ ცვლილებებს წარმოგიდგენთ შემდეგი ცხრილის მიხედვით.
შესავალი
თავი I: მაცხოვრის სახელი
თავი II: "შობილი და არა ქმნილი"
თავი III: ქრისტეს დაუსრულებელი სუფევა
თავი IV: "და სული წმიდა უფალი ჭეშმარიტი..."
________________________________________________________
შესავალი
უკვე 340 წელი გავიდა იმის შემდეგ, რაც მართლმადიდებლური ეკლესიას მოსწყდა მღვდელმსახურთა და მრევლის უზარმაზარი ნაწილი, რომელიც ე. წ. ახალომოწესეობისკენ მიიდრიკა. მის წიაღში მოხდა უდიდესი ცვლილებები, რომლებიც საეკლესიო ცხოვრების ყველა სფეროს შეეხო, მათ შორის მართლმადიდებლურ დოგმატიკასაც, რაც გამოიხატა სარწმუნოების სიმბოლოს სლავურ ტექსტში ცვლილებების შეტანით.
ახალმოწესეებმა ძველ სიმბოლოში შეიტანეს ოთხი უდიდესი ცვლილება:
1. შეცვალეს მაცხოვრის სახელის დაწერილობა (Исус-
2. ამოღებულია მაცხოვრის შობისა და ქმნილების დაპირისპირება (ნაცვლად "рожденна, а не сотворена" წერენ "Рожденна, не сотворена", სადაც ამოღებულია შინაარსისთვის მეტად მნიშვნელოვანი "a" ნაწილაკი);
3. ქრისტეს სუფევაზე დაიწყეს სწავლება, რომ ის მომავალში დადგება (თუ ძველ ტექსტშია "И царствию Его несть конца" ("და სუფევისა მისისა არა არს დასასრულ"), ახალშია -
4. ამოღებულია სულიწმიდის, როგორც ჭეშმარიტი უფლის აღიარება (ძველ ტექსტშია: "И в Духа Святаго, Господа Истиннаго и Животворящаго" ("და სულიწმიდა, უფალი ჭეშმარიტი და ცხოველმყოფელი"), ახალშია: . "И в Духа Святаго, Господа Животворящаго" ("და სულიწმიდა, უფალი და ცხოველმყოფელი").
ეს ცვლილებები არასოდეს არავის დაუსაბუთებია და მათი დამცველები მხოლოდ ბერძნებზე ბუნდოვანი დამოწმებებით და 988 წლიდან მოყოლებული ძველრუსული მართლმადიდებლობის ანათემირებით იფარგლებოდნენ, რაც მეტად მკაფიოდ არის გამოხატული 1666-
"Аще ли кто не послушает повелеваемых от нас и не покорится: или начнет прекословити и противитися нам, и мы таковаго противника данною нам властию от животворящаго и всесвятаго духа, аще ли будет от священническаго чина, извергаем и обнажаем его всякаго священнодействия и проклятию предаем. Аще же от мирскаго чина, отлучаем и чужда сотворяем от Отца и Сына и Святаго Духа и проклятию и анафеме предаем, яко еретика и непокорника: И аще пребудет в упрямстве своем до скончания своего, то да будет и по смерти отлучен, и часть его и душа его со Иудою предателем и с распеншими Христа жидовы и со Арием и с прочими проклятыми еретиками" ("ვინც არ შეისმენს ჩვენგან ნაბრძანებს და არ დაგვემორჩილება; ან დაიწყებს დავას და წინააღმდეგობას, ამგვარ მოწინააღმდეგეს სულიწმიდის მიერ ჩვენთვის ბოძებული ძალაუფლებით, თუ სამღვდლო დასთაგანი იყოს, დავამხობთ პატივისგან, განვმოსავთ ყოველგვარი მღვდელმსახურებისგან და გადავცემთ ანათემას. ხოლო თუ ერისკაცთაგანი იყოს, განვკვეთთ და სრულიად უცხო ვყოფთ მამისა და ძისა და წმიდისა სულისა; ვწყევლით და შევაჩვენებთ მას, როგორც მწვალებელს და მორჩილების არმქონეს. ხოლო თუ თავის აღსასრულამდე იმყოფებს ამ სიჯიუტეში, სიკვდილის შემდეგაც მოკვეთილ იქნას და დაემკვიდროს მისი სული იუდა გამცემთან და ქრისტეს ჯვარმცმელ იუდეველებთან, ასევე არიოზთან და სხვა შეჩვენებულ მწვალებლებთან ერთად").
შედეგად, მათ დაწყევლეს და სიკვდილის შემდეგ მწვალებლებად გამოაცხადეს ყველა რუსი წმინდანი და მოწამე, რომელიც რუსეთში გაბრწყინდა რუსეთის ნათლისღებიდან 1666-
ამგვარი დადგენილებების შემდეგ არ რჩება არანაირი საფუძველი ამ კრების მონაწილეები მიიჩნიო მართლმადიდებლებად. მაგრამ, როგორც ჩანს, მსგავსი წყევლა-
ყველა ეს სასჯელი სრული სისასტიკით განიცადეს ძველი ღვთისმოსაობის დამცველებმა. დროთა განმავლობაში ძველმორწმუნეთა მიმართ სულ უფრო ხშირად გამოიყენებოდა მხოლოდ ერთი სასჯელი -
1684 წ. გამოდის განსაკუთრებული ანტიძველმორწმუნეობრივი განკარგულება (ე. წ. "დედოფალ სოფიას კანონები (მუხლები)" ("Статьи царевны Софьи"), რომლებიც გამოცემულია პატრ. იოაკიმეს პირდაპირი მოთხოვნით, რომლის მიხედვითაც გამოაშკარავებული ძველმორწმუნე ჯერ საშინლად უნდა ეწამებინათ და შემდეგ, თუ ისინი არ დაემორჩილებოდნენ ახალმოწესეობრივ ეკლესიას, -
უმძიმეს სასჯელს ექვემდებარებოდნენ ისინიც, ვინც ძველმართლმადიდებელთ შეიფარებდა, დამალავდა ან უბრალოდ არ აუწყებდა ნიკონიანური ეკლესიის ხელმძღვანელობას მათ შესახებ (См.: 39. C. 221). და ეს ყოველივე კეთდებოდა მოსკოვის 1666-
მოსკოვის სწორედ ამ "განცოფებულმა" (დიაკ. თევდორე 34. С. 133) კრებამ დაამტკიცა ცვლილებები საეკლესიო წეს-
წინამდებარე ნაშრომის მიზანი გახლავთ ამ ცვლილებების გამოკვლევა, რომლებიც ძველ ტექსტში შეიტანეს და განხილულ იქნას ის შედარებით-ისტორიულ და დოგმატური კუთხით, ასევე განვსაზღვროთ ამ ცვლილებების უფლებამოსილება და მიზანშეწონილობა.
თავი I: მაცხოვრის სახელი
პირველი ცვლილება ახალმოწესეთა მრწამსში შეეხო მაცხოვრის სახელის დაწერილობას -
უპირველეს ყოვლისა უნდა დავადგინოთ, მაცხოვრის სახელის როგორი დაწერილობა მიიღეს სლავებმა IX საუკუნეში, რადგან სწორედ ამ სახელით გაეხსნა სლავებს ქრისტე, და მხოლოდ ამ სახელით შეიცნეს სლავმა ერებმა მაცხოვარი. და თუ ეს ასეა, მაშინ, მისი სახელის ნებისმიერი დამახინჯება განხილულ უნდა იქნეს როგორც ჭეშმარიტი ღმრთისადმი მიმართვის გაყალბება და ჭეშმარიტი ღმრთის ნაცვლად მიმართვა იმ ძალთადმი, რომელთაც ქრისტესთან საერთო არაფერი გააჩნიათ, და რომლებიც მიისწრაფვიან მიიღონ ნათლის ანგელოზის სახე კაცთა სულების საცთუნებლად და წარსაწყმედად.
სლავური ქრისტეანული ეპოქის დასაბამში მაცხოვრის სახელის გამოსახვასთან დაკავშირებული ზუსტი ცნობების მისაღებად, სლავურ წერილობით წყაროებს უნდა მივმართოთ, კერძოდ -
მაცხოვრის სახელის დაწერილობის წმმ. კირილე და მეთოდესგან მომდინარე ტრადიციის გასარკვევად, მივმართოთ სლავური დამწერლობის უძველეს ძეგლებს. ცხადია, რომ ტექსტუალური მასალის სიდიდის გამო წინამდებარე ნაშრომში ყველა მაგალითის დამოწმებას ვერ შევძლებთ. ამიტომ, იძულებულნი ვართ მცირედით შემოვიფარგლოთ.
როგორც ცნობილია, სლავებს ორი ანბანი აქვთ -
1. ზოგრაფის სახარებაში (X-
2. XI მარიანულ სახარებაში (Codex Marianus), რომელიც ათონის წმ. მარიამ ღვთისმშობლის სახელობის მონასტერში აღმოაჩინეს, ჩვენ ვხედავთ ზოგრაფის სახარების იდენტურ დაწერილობებს: И(су)съ и I(су)съ.
3. XI ს. ასსემანის სახარებაში, რომელიც იერუსალიმში აღმოაჩინა სლავისტმა ასსემანიმ, მაცხოვრის სახელის დაწერილობა მოცემულია მხოლოდ И(сус)съ-
4. XI ს. ოხრიდის გლაგოლისტურ ფურცლებში, რომელიც დასავლეთ-
ამგვარად, სრულიად ცხადი ხდება, რომ გამონაკლისის გარეშე, X-
ახლა კი მივმართოთ კირილიცასეულ წერილობით ძეგლებს:
1. კირილიცათი შესრულებულ უძველეს წერილობითი ძეგლს წარმოადგენს X-
ამ ხელნაწერის დათვალიერება ადვილად გვარწმუნებს, რომ "საბას წიგნმა" იცის მხოლოდ I(су)съ და I(су)с. სხვათ შორის, უნდა შევნიშნოთ, რომ ძველსლავური ენის ერთ ერთი უდიდესი სპეციალისტი, გ. ა. ხაბურგაევი, როდესაც X-
2. გალიჩის სახარებაში (1114 წ.), რომელიც სპეციალისტთა აღიარებით პირდაპირ IX ს. მეორე ნახევრის თარგმანებთან არის დაკავშირებული (46. С. 75), წარმოდგენილია მხოლოდ ფორმა И(су)съ ან I(су)съ ტიტლოსით ან კიდევ Исусъ ტიტლოსის გარეშე.
3. იმ სახარებებს თუ გამოვიკვლევთ, რომლებიც განეკუთვნებიან სლავური ენის საფუძველზე გადამუშავებულ რუსულ რედაქციებს, კერძოდ, მსტისლავის სახარებას (XI ს. დასასრული -
მაგალითების დამოწმება უხვად შეგვიძლია, თუმცა, დამოწმებული მასალაც საკმარისია იმისთვის, რათა დავრწმუნდეთ, რომ დაწერილობა iсъ (iсоусъ) ან исъ (исоусъ) სათავეს სლავური დამწერლობის უძველესი ძეგლებიდან იღებს, რომლებიც, თავის მხრივ, განეკუთვნებიან კირილესა და მეთოდეს თარგმანებს, ამგვარი უცვლელი სახით მტკიცედ დამკვიდრდა რუსულ ნიადაგზე და ენის წერილობითი და ფონეტიკური ნორმა გახდა.
ამ თვალსაზრისით საინტერსოა XVI ს. დედა-
პირველ სლავურ ბეჭდვით გამოცემებში, რომლებიც პირველ სლავ გამომცემელს ფ. სკორინას ეკუთვნის (1525 წ.) ყველგან მოცემულია მხოლოდ Iсъ, ოღონდ რატომღაც მახვილით პირველ მარცვალზე.
მოკლედ, ზემოთთქმულს თუ შევაჯამებთ, კიდევ ერთხელ უნდა აღვნიშნოთ, რომ მაცხოვრის სახელის დაწერილობის თავწყაროს წარმოადგენენ წმმ. კირილესა და მეთოდეს თარგმანები და ნიკონის რეფორმამდე აღიარებული იყო როგორც ლიტერატურული და ორთოგრაფიული ნორმა არა მარტო რუსეთში, არამედ სხვა სლავ ერებს შორისაც.
ახალმოწესეობრივი დაწერილობის (Iисус ან Иисус) აპოლოგეტები ხშირად ეყრდნობიან იმას, რომ ის თითქოსდა მოიპოვება სლავური დამწერლობის ზოგიერთ ძველ ნიმუშში და დასტურად ოსტრომირის სახარებას (1056-
საქმის ფაქტობრივი მდგომარეობა კი ისეთია, რომ ნიკონის დროს შემოტანილი და დღემდე ახალმოწესეობრივ ეკლესიაში დაცული მაცხოვრის სახელის დაწერილობა არ გვხვდება სლავური დამწერლობის არც ერთ ძეგლში. იქ ზოგჯერ გვხვდება Иiсусъ და არა Iисус რაც სულაც არ არის ერთი და იგივე. მათ შორის ტოლობის ნიშნის დადება შეუძლია მხოლოდ ფილოლოგიაში სრულიად უმეცარ ადამიანს. გარდა ამისა, ტექსტებში, სადაც გვხვდება Иiсъ, არსად, არცერთ ძეგლში არ უპყრია მონოპოლიური ადგილი, არამედ ყოველთვის გხვდება ძველსლავურ ფორმასთან Iсъ (Исъ) ერთად. განვიხილოთ რამოდენიმე მაგალითი.
ყველაზე ხშირად იმოწმებენ ოსტრომიროვის სახარებას, რომელიც 1056-
"И ОУЗЬРЕ IСА ИДУЩА: И ПО IСЕ ИДОСТА: ОБРАЩЬ ЖЕ СЯ IС: И ПРИВЕДЕ И КЪ ИIСВИ: IС РЕЧЕ" (იოანე. 35–43); ხოლო ფურცლებზე 29-
როგორ ავხსნათ მაცხოვრის სახელის ამგვარი ორმაგი დაწერილობა ოსტრომირის სახარებაში, როდესაც ტექსტის ერთ სივრცეში მოცემულია მაცხოვრის სახელის ორგვარი დაწერილობანი: Iсъ და Иiсъ?
პასუხი მდგომარეობს შემდეგში. ძველრუსული ტექსტების მკვლევარი ბ. ი. ოსიპოვი წერს: "როგორც ცნობილია, ნ. მ. კარინსკიმ დაამტკიცა, რომ ამ სახარებაში მოცემულია ყველაზე უმცირესი სამი (თუ არა ოთხი) ხელწერა, რომელთაგან, სხვათა შორის, ტექსტის მნიშვნელოვანი მონაკვეთები დაწერილია მხოლოდ ორი ხელწერით: პირველი ეს არის ფურცლები 2–24 და ოქროს სათაურები, გარდა სათაურებისა, რომლებიც მოცემულია 21–40 გვერდებზე და 131–154 გვერდებზე. მეორე ხელწერა კი ეკუთვნის დიაკვან გრიგორის: 25-ე ფურცლიდან ბოლომდე, ოქროს სათაურებისა და მახარობელთა გამოსახულებებზე გაკეთებული წარწერების გამოკლებით (52. С. 58).
ძნელი არ არის შევნიშნოთ, რომ მაცხოვრის სახელების დაწერილობაში პირველ გადამწერთან ჭარბობს Iсъ ან Исъ, რომლის ორთოგრაფიას ბ. ი. ოსიპოვი ახასიათებს როგორც ტრადიციულს და უძველესს, მაგალითისთვის კი მოჰყავს მაცხოვრის სახელის დაწერილობა და წერს: "Наличие i наряду с и – i(соу)съ и и(соу)съ – в других словах только и подчиняет традиции выбор букв в этих парах, причем традиционный принцип в передаче фонемы [i] у этого писца преобладает" (52. С. 59).
ხოლო დიაკვან გრიგორის შესახებ მკვლევარი აღნიშნავს: "По отношению к данному писцу приходится говорить о сосуществовании фонетического принципа передачи фонемной структуры словесных форм на равных с принципом нефонетическим (вопрос о выборе графического средства для передачи обозначаемой фонемы вставал перед писцом постоянно" (52. C. 60).
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ერთ შემთხვევაში დიაკვანი გრიგორი მიჰყვებოდა ტრადიციულ დაწერილობას, სხვა შემთხვევაში კი წერდა პრინციპით: "როგორც გვესმის - ისე იწერება". ამიტომ, დაწერილობა Иiсъ-ის გვერდით ჩვენ გვხვდება ასო и (иже) სხვა უჩვეულო ადგილებშიც, მაგალითად, 30-ე ფურცელზე: "БЕ ЖЕ ТОУ СТУДЕНЬЦЬ ИIАКОВЛЬ", ან კიდევ 294-ე გვერდზე მოცემულ თარგმანში: "ИIСААКА, ИIIАКОВА", ასევე იოანეს სახელის თარგმანშიც: Иiоанна (იოანეს ნათესაობითი ბრუნვა). მაცხოვრის სახელის ИIСЪ მსგავსად, ყველა ეს ფაქტი ერთსა და იმავე მოვლენას განეკუთვნება, რომელიც ასახავს დიაკვან გრიგორის პირადი წარმოთქმის თავისებურებებს, ანუ იმას, რომ დაწერილობა ИIСЪ არის თვით მწერლის (დიაკვან გრიგორის) მეტყველების ფონეტიკური თავისებურებების ანარეკლი თარგმანში და არა ბერძნული 'Ihsouj გვარწმუნებს სახელ იოანეს (Иiоаннъ) დიაკვან გრიგორისეული დაწერილობა, რომელიც სიტყვის დასაწყისში იწყება ასოთი И და რომელიც შეუძლებელია ბერძნული 'Iw_nnhz-დან იქნეს გამოყვანილი.
აუცილებელია აღინიშნოს, რომ Iсъ-სა და Иiсъ-ის ერთმანეთში არევის იგივე თვისება წარმოდგენილია მცირე რაოდენობის სხვა ძეგლებშიც, სადაც გადამწერები მიჰყვებოდნენ მართლწერის ფონეტიკურ პრინციპს, მაგალითად, მილიატინის სახარებაში (Милятином Евангелии), რომელიც დაწერილია XII ს. პირველ ნახევარში ორი გადამწერის მიერ. პირველი გადამწერი მიჰყვება ძველი ორთოგრაფიის ყველა ნორმას, რასაც ბ. ი. ოსიპოვი "ორთოგრაფიის არქაულობად, ტრადიციულობად" ახასიათებს. და ამ თვალსაზრისით, როგორც ერთ ერთი მკაფიო მაგალითი "არქაულობისა და ტრადიციულობისა" იმაზე უთითებს, რომ "სახელში Iс(ус)ъ ასო Й იწერება კენდემის გარეშე", ხოლო მეორე გადამწერი, რომელიც, როგორც ჩანს, ნაკლებად გამოცდილია და ძველი მართლწერის ნორმებს არღვევს, იყენებს იმ ფონეტიკურ პრინციპს, რომლის მიხედვითაც Iс(ус)ъ-თან ერთად გვხვდება Иiс(ус)ъ-იც (См..: 52. С. 65).
ამ მაგალითებით თვალსაჩინოდ ვრწმუნდებით, რომ დაწერილობა Iсъ არის უძველესი, ხოლო ფორმა Иiсъ - გვიანდელი აღმონაცენია მართლწერაში ფონეტიკური პრინციპის შემოღწევის გამო, რომელიც არასიცოცხლისუნარიანი და ჩიხში მომწყვდეული აღმოჩნდა. ამიტომაც, რუსულმა მართლწერამ ის უარყო XII საუკუნის მიწურულს.
Иiсъ-ის ფილოლოგიური დაწერილობის გამოჩენა შემდეგნაირად აიხსნება. მაცხოვრის სახელის დაწერილობაში ასო i-ს წინ ასო и-ს გამოჩენა ასახავს დროებითი პროთეტიკური, ანუ წარმოთქმის პროცესში განვითარებული ბგერის [j] გამოჩენას, რომელიც შეიძლებოდა განვითარებულიყო ხმოვნის წინ სიტყვის დასაწყისში, მათ შორის ნებისმიერი წარმომავლობის И-ს წინ. ანუ ძველსლავური სიტყვა "ити" (идти), შეიძლებოდა წარმოეთქვათ ასე: jити; სიტყვა "илъ" (თიხა) წარმოეთქვათ, როგორც "jилъ" და ა. შ.
მაგრამ წარმოშობის მხრივ ახლო მდგომი j და и ძალიან მალე შეერთდნენ ერთ ხმოვნად (и) (См.: 61. С. 54–55). სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, დაწერილობა Иiсъ ასახავს მოკლევადიან ფონეტიკურ მოვლენას - პროთეტიკური j-ს განვითარებას სიტყვის დასაწყიში ასო и-ს წინ, რომელიც აღნიშნულია ასოთი i. მსგავსი მოვლენა შეიმჩნევა XI ს. დასაწყისიდან, როდესასც უძველეს исоусъ -ს ("ისუს") გადამწერები წარმოთქვამენ, როგორც jисоусъ და შესაბამისად გადმოსცემენ თავიან თარგმანებში წყობით "Иiсъ".
ამ დაწერილობამ ვერ განდევნა ძველი Iсъ (Исъ), არამედ თანაარსებობდა მასთან ერთად, რის შედეგადაც ერთსა და იმავე ტექსტის არეალში გვხვდება ძველი Iсъ (Исъ) და Иiсъ-ი პროთეტიკური თანხმოვნით j. როგორც ვთქვით, სწორედ ამ მოვლენას ვხვდებით ჩვენ ოსტრომირის და მილიატინის სახარებებშიც. რაც შეეხება სხვა ძეგლებს, შეგვიძლია მივუთითოთ "თეოდოსი პეჩორელის ცხოვრება" ("Житие Феодосия Печерского") (16), რომელიც დაწერილია XI ს. 80-იან წლებში, სადაც გვხვდება: "Гдь нашь Иiсъ Хсъ", ხოლო ზუსტად სამი სტროფის შემდეგ: "Ги Iсъ Хе мои".
ერთ ერთი უძველესი ძეგლის ტექსტს თუ გამოვიკვლევთ, კერძოდ - 1073 წლის სვიატოსლავის კრებულს (17), აღმოვაჩენთ, რომ ამ კრებულის ტექსტი დაწერილია ორი მწერლის მიერ: პირველი იყო - დიაკვანი იოანე, რომელსაც ეკუთვნის 1-85 ფურცლამდე და 86-ე ფრუცლის თოთხმეტნახევარი სტროფი; 263-ე გვერდზე მოთავსებული ბოლოსიტყვაობა და ასევე ტექსტი 264-266 ფურცლებზე. მთელი დანარჩენი ტექტსი დაწერილია მეორე მწერლის მიერ, რომლის სახელი უცნობია (18. С. 60).
დიაკვან იოანესთან დაწერილობაში "ййсоусъ" ასო и საერთოდ არ გვხვდება. ასო й-ს გაორება მაცხოვრის სახელში უეჭველად გადმოსცემს и-ს წინ პროთეტიკური j-ს აღმოცენების პროცესს, რაშიც სრულიად მკაფიოდ გვარწმუნებს შემდეგი ფონეტიკურად განპირობებული დაწერილობანი, რომლებიც თავისი ბუნებით იდენტიურნი არიან დაწერილობისა ййсоусъ. მაგალითად:
гласом ййсаййномъ (Л.6 г);
къ ййзрайилитомъ (Л.7а);
ййзраиль (Л.28 г); а также:
ййстиьнЕ (Л.6г);
ййстиньный (Л.6г);
ййсоусъ хсе (Л.6в);
въставивый йiса (Л.7г);
ййсоусъ хрiстоса (Л.37б);
ცხადია, რომ ყველა დამოწმებული მაგალითი ასახავს პროთეტიკური ბგერის j-ს ტიპიურ, დროებით განვითარებას სიტყვის დასაწყიში ასო и-ს წინ, რაზეც ნათლად მეტყველებს იმავე მწერალთან მოცემული დაწერილობანი. მაგალითად:
йсаиiево (Л. 28 а);
къ сномъ изревомъ (Л.196 г);
въскрЕсивъшааго iсъ хса (Л.7г);
гь же нашь iс хс (Л.7г);
о хрьсте исусе ги нашемь (Л.263в), где протетический [j], как видим, отсутствует.
მეორე მწერალთან, რომლის სახელიც ჩვენთვის უცნობია, პროთეტიკური j-ს განვითარება и-ს წინაშე სიტყვის დასაწყისში სრულიად არ არის წარმოდგენილი. მაგალითად:
ГЬ НАШ IУ ХС (Л. 250а);
IСУСЪ (Л. 253а);
IСУС (Л. 253г);
ИСУСЪ (Л. 254б)
1073 წლის მთელი კრებულის დეტალური გამოკვლევის შედეგად დავითვალეთ, რომ მაცხოვრის სახელის დაწერილობა საწყისი и (i)-ს გაორებით გვხვდება მხოლოდ 30%-ში, მაშინ როდესაც დაწერილობას გაორების გარეშე (iс, iсъ, iу, iсусъ, iсус, исусъ) უკავია 70%. "თეოდოსი პეჩორელის ცხოვრებაში" (კრებულის მიხედვით XII ს.) პროცენტული შეფარდება თითქმის იგივეა. პროთეტიკური ბგერით დაწერილი სახელი Иiсъ გვაძლევს 34% (17-დან 6), მის გარეშე კი Iсъ (Исъ) – 66% (17-დან 11). და როგორც უკვე ზემოთ აღინიშნა, ერთმანეთთან ახლოს მდგომ ბგერებს jи შეუძლებელია დიდხანს ეარსებათ ერთად და მათი შეხამება იყო არასიცოცხლისუნარიანი, ამიტომაც შეერთდნენ ისინი ერთ ხმოვნად (и) და უკვე XII ს. მიწურულს გამოთქმა jисоусъ გაქრა, როგორც ენის ისტორიის ძალზედ მოკლე ეპიზოდი, რომელსაც არავითარი პერსპექტივა არ გააჩნდა.
როგორც ზემოთმოტანილი მაგალითები მოწმობს, დაწერილობა Иiсъ XI-XII სს. ძეგლებში არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება მივუსადაგოთ XVII ს.-ში ჩატარებული რეფორმის დროს დამკვიდრებულ დაწერილობას (Иисус, Iисус), რადგან პირველ შემთხვევაში ადგილი ჰქონდა მწერალთა მცდელობას, ორთოგრაფიის ფონეტიკურ პრინციპზე დაყრდნობით, დაწერილ ტექტსტში აესახათ XI ს.-ში აღმოცენებული პროთეტიკური ბგერა j, რომელიც XII საუკუნეში გაქრა. მაშინ როდესაც, მეორე შემთხვევასი ახალი დაწერილობა უცხოა რუსული ფონეტიკისა და ორთოგრაფიისთვის და იყო იძულებითი აქტი, რომელიც მხოლოდ პატრიარქის და სახელმწიფო ძალადობაზე იყო დაფუძნებული.
უკვე XVI საუკუნეში იყვნენ კარგად მომზადებული ფილოლოგები, რომლებსაც ბრწყინვალედ ესმოდათ, რომ სლავურში დამკვიდრებული მაცხოვრის სახელის დაწერილობის შეცვლა დაუშვებელი იყო. ამის ნათელ მაგალითად გამოდგება ღირ. მაქსიმე ბერძენი.
არსებობს მაქსიმე ბერძენის თხზულების "Толкование именамъ по алфавиту" სამი რედაქცია. პირველ რედაქციას შეიცავს ხელნაწერი ГБЛ МДА 173(35), რომელიც თარიღდება ХVI ს. მიწურულით და მხცოვან მაქსიმეს მიერ სლავური ენის ფლობის პირველ ეტაპს ასახავს. მოცემულ ხელნაწერში, 121-ე გვერდზე დგას Iсоу. ხელნაწერში ГПБ Сол. 498(479), რომელიც ასევე XVI საუკუნეს განეკუთვნება Iсоу-ს ნაცვლად დგას Iисоу, მაგრამ ღირ. მაქსიმე ბერძენის ფილოლოგიური მემკვიდრეობის მკვლევარი ლ. ს. კოვტუნი სწორედ ამ დაწერილობას განიხილავს როგორც "ბერძნული ენის გარკვეულ რეფლექსს, როგორიც არის, მაგალითად, Iисоус - წოდებითი ფორმა სიტყვისგან 'Ihsouj (45. С. 188).
გარდა ამისა, დადგენილია, რომ "განმარტებების" სიები, რომლებიც მის პირველ რედაქციას წარმოადგენენ, არ იყო საავტორო ტექსტი. ის ჩამოყალიბდა მხოლოდ მეორე რედაქციაში. მასში, წინა ვარიანტთან შედარებით, უფრო მდიდარი მასალაა, უფრო მეტი სიზუსტეა დაწერილობებსა და აქცენტუაციებში, რაც, უეჭველად მოწმობს ტექსტის სრულყოფასა და დაზუსტებაზე. ამ რედაქციის ტექსტები ორჯერ აღემატებიან პირველი რედაქციის ასლებს (5 და 11). სწორედ ეს რედაქცია შევიდა, და არა პირველი, ღირ. მაქსიმე ბერძენის თხზულებათა კრებულში, მათ შორის ძალზედ ადრინდელშიც. XVI ს. მწიგნობრები მას ძირითადად თვლიდნენ" (45. С. 125).
მეორე რედაქციაში უკვე არ გვხვდება Iисоус. იგივე ვითარებაა მესამე რედაქციაშიც, რომელიც თითქმის მეორე რედაქციასთან ერთად შეადგინეს (45. С. 340. №. 127. Сноска а; С. 141. №. 199). ამგვარად, შესანიშნავ ფილოლოგს მაქსიმე ბერძენს ბრწყინვალედ ესმოდა ბერძნული 'Ihsouj-ის გრაფიკული კალკირების არამიზანშეწონილობა რუსულ ენაზე კირილიცას დახმარებით - Iисусъ და უარჰყო იგი, როგორც ფილოლოგიურად უსუსური და მიუღებელი, უფრო სწორად და მისაღებად კი, სლავური ენის საფუძველზე, მიიღო მაცხოვრის სახელის ისეთი დაწერილობა, როგორიცაა Iсусъ, Iсъ.
ახლა საკითხი უფრო საფუძვლიანად გამოვიკვლიოთ. მაცხოვრის სახელი ძველებრაულად, გაუხმოვანებელ ვარიანტში იწერება როგორც Ihsw', ხოლო გახმოვანებულ ვარიანტში ეს სახელი ჟღერს როგორც yэhoshua' (29. C. 161). ივრითში დიაკრიტული ნიშნები საწყისი ასო i-ს ("იოდ") წინ გადმოსცემენ ბგერა yэ-ს და არა ye-ს, რომელსაც ბერძნულ 'Ihsouj ("იესუს")-ში ვხვდებით (12. С. 37–38).
მოსეს ხუთწიგნეულში გვხვდება მხოლოდ ეს ფორმა yэoshua' - და მისით მოსეს მემკვიდრე იესუ ნავეს ძე აღინიშნება (გამ. 17:9), რომელიც ადრე hoshea'-დ (ოსია) იწოდებოდა (რიცხვ. 13:8). მაგრამ ნეემიას გვიანდელ წიგნში, რომლის დაწერის თარიღია 432–424 წწ. ჩვენს წელთაღრიცხვამდე, გვხვდება ფორმა yeshua' (იეშუა) (ნეემია 8:17), რომელიც შეგვიძლია დავუკავშიროთ ბერძნულ დაწერილობას, რომელიც მოცემულია სეპტუაგინტაში (Ihsouj), ასევე ბერძნულის ლათინურ კალკს (Jesus).
ეზრას წიგნში გვაქვს ფორმა yeshua' განეკუთვნება სრულიად კონკრეტულ პიროვნებას, იოცედეკის ძეს, მღვდელმთავარს (ეზრა 2:2); იგივე სახელს ატარებდა ერთ ერთი ადგილი იუდეაში (ნეემია 11:26) (См.: 41. С. 178,198). მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ ნიკეის პირველი მსოფლიო კრების (325 წ.) ერთ ერთ მამამ, პალესტინის ქ. კესარიის ეპისკოპოსმა ევსები პამფილუსმა თავის ცნობილ თხზულებაში "ეკლესიის ისტორია" (14) დააფიქსირა ებრაული სახელის yshw' ჟღერადობა და ის "იოზუეს" (Iosoue) ფორმით გადმოსცა (იესუ ნავეს ძის წიგნის სახელწოდებაში - "იოზუე ბენ ნუნ" (Hist. eccl. VI, 25, 2).
თავის მხრივ, ეს ამტკიცებს, რომ IV ს. დასაწყისში პალესტინაში ბგერა "ე" (э) სახელ "იეჰოშუაში" (yэhoshua') არ წარმოითქმებოდა, ასევე, როგორც ჩანს, ტოვებდნენ "ჰ"-საც (h). ყველა ამ კრიტერიუმს სრულიად შეესატყვისება სლავური Iсусъ – (Исус), და ამავე დროს, ის თითქმის ზუსტად აკოპირებს ებრაულ არახმოვან ფორმას yshw ("ისუ").
ამიტომაც, წმ. კირილესა და მეთოდეს გააჩნდათ ყოველგვარი საფუძველი სხვა დაწერილობებისგან განსხვავებით ამ დაწერილობისთვის მიენიჭებინათ უპირატესობა. ამასთან დაკავშირებით უნდა შევნიშნოთ, რომ ბერძნულ 'Ihsouj-ს, რომელსაც ებრაული "იეჰოშუადან" გვიანდელი შემოკლებული ვარიანტი "იეშუა" გადმოაქვს, ღმრთის ძის სახელის წარმოსათქმელად ("იესუს") სწორედ ებრაულში პოულობს თავის საფუძველს.
თუმცა, ბერძნული დაწერილობის ამგვარი მერყევი გამართლებაც კი ვერ გამოდგება ახალმოწესეთა სიახლის გასამართლებლად, რადგან ბერძნულ დამწერლობაში პირველი ასო i გადმოსცემს ბგერა i-ს, რომელიც არ აყალიბებს მარცვალს. მეორე ასო h-სთან ("ეტა") დაკავშირებით უნდა ითქვას, რომ ნიკეის პირველი მსოფლიო კრების დროებასთან ახლოს (325 წ.), ის აღნიშნავდა მხოლოდ გრძელ ხმოვან ბგერას, იმის ანალოგიურს, რომელსაც გადმოსცემდა ლათინური ასო "e". ჩვენს წელთაღრიცხავმდე I საუკუნემდე მოღწეულ პაპირუსში ჰერაკლეოპოლიდან ლათინური venebat ტრანსკრიბირებულია ბერძნული ასოებით ouhnhbat ერთ ერთ პაპირუსში, რომელიც თარიღდება ჩვენი წელთაღრიცხვის II-III საუკუნეებით; ლათინური junion regina ბერძნული ასოებით გადმოცემულია, როგორც iounion rhgina (См.: 63. С. 112, 114).
თვით VII საუკუნის დასაწყისშიც ასო h ჯერ კიდევ არ აღნიშნავდა i-ს, რაზეც მოწმობს დაწერილობა poterion სწორი pothr-ის ნაცვლად ამ დროის პაპირუსებში (63. С. 121). მხოლოდ ახალბერძნულ ენაში, როდესაც შემოკლდა დიფთონგი ou, რომელიც ადრე წარმოითქმებოდა როგორც ou, ახლა კი წარმოითქმება როგორც u, ხოლო არამარცვლოვანი i გახდა სლავური ბგერის j-ს შესატყვისი (См.: 32. С.15), სახელი 'Ihsouj, რომელიც პირველი კრებების პერიოდში წარმოითქმებოდა როგორც "იეზუს" (iesous) შესაძლებელი გახდა წარმოთქმულიყო როგორც jizus. მაგრამ, ასეთ შემთხვევაში, სლავურ ენობრივ გარემოსთან ახლოს მდგომი ასოები j და i უცილობლივ უნდა შერწყმულიყვნენ ერთ ხმოვან ბგერაში (i). ის, რომ ეს პროცესი გარდაუვალი იყო, გვარწმუნებს ფორმები имъ, ихъ და ა. შ. რომლებიც წარმოიშვნენ ფორმებისგან jiмъ, jiхъ სადაც j იყო ძირითადი ნაცვალსახელი (შეად.j-его, j-ему) (61. С. 55).
კონკრეტული მაგალითს იმისა, რომ ბერძნულ ასოთწყობა ih-ს სლავები (მათ შორის აღმოსავლელი სლავებიც) აღიქვამდნენ ერთ ბგერად (и), წარმოადგენს ბერძნული Dani>l-ის გადმოცემა, როგორც Данилъ, რაც დამოწმებულია თევდორე სტოდიელის ყველიერის კვირის კანონში (II,5,6), ასევე XII ს. ტრიოდიონის სინოდალურ კრებულში და მოსე კიანინის ტრიოდიონში (XII-XIII სს.): Данилъ петъ боуди (Тр. Син. собр.); Данилъ китьскыи (триодь Моис. Киян.), Данилъ моностырьскыи (Тр. Син. собр.). თანაც, როგორც მ. ფ. მურიანოვი წერს, ეს გრაფიკული სახე აფიქსირებს სახელის აღქმის უძველეს სტადიას სლავურ ეთნიკურ გარემოში (51. С. 198, 208).
როგორც ვხედავთ, ახალმოწესეობრივი სიახლე არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება აცხადებდეს პრეტენზიას ძველებრაული ორიგინალის განმეორებაზე და ვერც სლავური ტრადიციის ერთგულებაზე, ვერც სიძველეზე და ვერც პირველი მსოფლიო კრებების ენის ზუსტ კოპირებაზე, მაშინ როდესაც, სლავური დაწერილობა Iсусъ ასახავს ძველებრაულ ორიგინალსაც და ბერძნული დამწერლობის ათასწლოვან ტრადიციასაც და მეტად წარმატებით უხამებს ორივეს ერთად. ის თავის დასაბამს იღებს უძველეს სლავურ თარგმანებში, რომლებიც ეკუთვნით წმმ. კირილესა და მეთოდეს და სრულიად შეესაბამება როგორც ძველ, ასევე ახალ სლავურ ენათა წყობას.
არის კიდევ ერთი გარემოება, რომელიც გვარწმუნებს ნიკონიანური დაწერილობის (Иисусъ) უარყოფაში და მასში ერთად არის შერწყმული მართლმადიდებლური დოგმატიკა და საშინელი ყოველდღიურობა. ჭეშმარიტი ქრისტეანები არასოდეს დაივიწყებენ ძველმართლმადიდებლურ სისხლს დაღვრილს ნიკონიანელთა მიერ, რომელიც მიმდინარეობდა ბაირაღის ქვეშ, რომელსაც Иисус-ი ეწერა. გავისხენოთ რამოდენიმე მათი "საგმირო საქმენი": გადაასახლეს და შემდეგ მოკლეს ეპისკოპოსი პავლე კოლომნელი, 1667 წლის 27 აგვისტოს ენები ამოაჭრეს მღვდელ ლაზარეს და სოლოვეცკელ ბერ ეპიფანეს, 1670 წლის მარტში მეზენში ჩამოახრჩვეს თევდორე სალოსი, 1670 წლის 14 აპრილს დიაკვან თევდორეს, ლაზარეს და ეპიფანეს ხელმეორედ ამოაჭრეს ენები, გარდა ამისა, მღვდელ ლაზარეს ხელი მოაჭრეს მაჯამდე, დიაკვან თევდორეს შუა ხელისგულამდე, ბერ ეპიფანეს - ოთხი თითი, ბოლოს კი მოსკოვში სიკვდილით დასაჯეს ბერი აბრაამი, 1675 წ. პუსტოზერსკში თავი მოაჭრეს კვიპრიანე სალოსს (შიშველს), ამავე წელს, ბოროვსკში, შიმშილით მოკლეს თავადის ქალი ე. პ. ურუსოვა - ფ. პ. მოროზოვას და (გარდ. 11 სექტემბერს), ღამით 2 ნოემბერს გარდაიცვალა თვით თავადის ქალი ფ. პ. მოროზოვა, ხოლო 1 დეკემბერს ღმერთს მიაბარა სული მისმა თანამესაკნემ - სტრელეცების პოლკოვნიკის მეუღლემ - მ. გ. დანილოვამ, 1682 წელს პუსტოზერსკში, ცოცხლად დაწვეს დეკანოზი ამბაკუმი, მღვდელი ლაზარე, დიაკვანი თევდორე და ბერი ეპიფანე (См.: 50. С. 306–320).
და რამდენი ძველმართლმადიდებელი მოწამის შესახებ არაფერი ვიცით, რომელთა შესახებაც ბრძანებს ამბაკუმი: "ბოროვსკში მღვდელ პოლიევქტთან ერთად დაწვეს 14 კაცი. ნიჟნიში კაცი დაწვეს. ყაზანში ცეცხლს მისცეს 30 ადამიანი. კიევში დაწვეს სტრელეცი ილარიონი. ხოლო ვოლგის გაყოლებაზე, ქალაქებში, სოფლებსა და დაბებში ათი ათასობით ადამიანი მოიწყლა მახვილით, რომელთაც ანტიქრისტეს ბეჭედი არ მიიღეს (ასე უწოდებდნენ ნიკონიანურ სიახლეებს ძველმორწმუნეები - რედ.)" (15. С. 59).
და თუ მოსკოვის 1666-1667 წლების ყაჩაღთა კრებაზე ახალმოწესე ეპისკოპოსებმა უეცრად მოისურვეს ქრისტეანთა სისხლი - ეს უტყუარი ნიშანია იმისა, რომ მათი ეკლესია, მიიღო რა სახელი, შეჯდა იმ მხეცზე, რომლის შესახებაც "აპოკალიფსისის" თავის განმარტებაში ბრძანებდა ანდრია კესარიელი (თ. 53): "ის თითქოსდა განისვენებს ეშმაკზე, რომელიც ხარობს ქრისტეანთა მოკვლითა და სისხლით. მხეცის წითელი ფერი მის სისასტიკესა და მკვლელობისკენ მიდრეკილებაზე მიუთითებს" (1). სწორედ ამასთან კავშირში გვახსენდება მაცხოვრის სიტყვები: "ფხიზლად იყავით, რათა არავინ გაცდუნოთ. ვინაიდან მრავალნი მოვლენ ჩემი სახელით და იტყვიან: მე ვარ ქრისტეო, და მრავალს აცდუნებენ" (მათე 24:4-5). და თუკი ახალმოწესე ეპისკოპოსები გამძვინვარებულნი ანადგურებდნენ მაცხოვრის უძველესი სახელის დაწერილობას, რომელიც სლავებმა თავიანთი გაქრისტიანების ალიონზე მიიღეს, მსგავს მოქმედებებში ჭეშმარიტი ქრისტეანი ვერაფერს დაინახავს ღიად გამოცხადებული ღმრთივმბრძოლობისა და ანტიქრისტეს ძალისხმევის გარდა იწოდებოდეს ქრისტეს სახელით. მხოლოდ წმიდა ტექსტებსა და ლოცვებში გამოსახული სახელი უფლისა უთითებს თუ ვისკენ არის მიმართული ჩვენი ლოცვები, და ეს არის ჭეშმარიტი ძე ღმრთისა უფალი იესუ.
პასუხი მდგომარეობს შემდეგში. ძველრუსული ტექსტების მკვლევარი ბ. ი. ოსიპოვი წერს: "როგორც ცნობილია, ნ. მ. კარინსკიმ დაამტკიცა, რომ ამ სახარებაში მოცემულია ყველაზე უმცირესი სამი (თუ არა ოთხი) ხელწერა, რომელთაგან, სხვათა შორის, ტექსტის მნიშვნელოვანი მონაკვეთები დაწერილია მხოლოდ ორი ხელწერით: პირველი ეს არის ფურცლები 2–24 და ოქროს სათაურები, გარდა სათაურებისა, რომლებიც მოცემულია 21–40 გვერდებზე და 131–154 გვერდებზე. მეორე ხელწერა კი ეკუთვნის დიაკვან გრიგორის: 25-
ძნელი არ არის შევნიშნოთ, რომ მაცხოვრის სახელების დაწერილობაში პირველ გადამწერთან ჭარბობს Iсъ ან Исъ, რომლის ორთოგრაფიას ბ. ი. ოსიპოვი ახასიათებს როგორც ტრადიციულს და უძველესს, მაგალითისთვის კი მოჰყავს მაცხოვრის სახელის დაწერილობა და წერს: "Наличие i наряду с и – i(соу)съ и и(соу)съ – в других словах только и подчиняет традиции выбор букв в этих парах, причем традиционный принцип в передаче фонемы [i] у этого писца преобладает" (52. С. 59).
ხოლო დიაკვან გრიგორის შესახებ მკვლევარი აღნიშნავს: "По отношению к данному писцу приходится говорить о сосуществовании фонетического принципа передачи фонемной структуры словесных форм на равных с принципом нефонетическим (вопрос о выборе графического средства для передачи обозначаемой фонемы вставал перед писцом постоянно" (52. C. 60).
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ერთ შემთხვევაში დიაკვანი გრიგორი მიჰყვებოდა ტრადიციულ დაწერილობას, სხვა შემთხვევაში კი წერდა პრინციპით: "როგორც გვესმის -
აუცილებელია აღინიშნოს, რომ Iсъ-
ამ მაგალითებით თვალსაჩინოდ ვრწმუნდებით, რომ დაწერილობა Iсъ არის უძველესი, ხოლო ფორმა Иiсъ -
Иiсъ-
მაგრამ წარმოშობის მხრივ ახლო მდგომი j და и ძალიან მალე შეერთდნენ ერთ ხმოვნად (и) (См.: 61. С. 54–55). სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, დაწერილობა Иiсъ ასახავს მოკლევადიან ფონეტიკურ მოვლენას -
ამ დაწერილობამ ვერ განდევნა ძველი Iсъ (Исъ), არამედ თანაარსებობდა მასთან ერთად, რის შედეგადაც ერთსა და იმავე ტექსტის არეალში გვხვდება ძველი Iсъ (Исъ) და Иiсъ-
ერთ ერთი უძველესი ძეგლის ტექსტს თუ გამოვიკვლევთ, კერძოდ -
დიაკვან იოანესთან დაწერილობაში "ййсоусъ" ასო и საერთოდ არ გვხვდება. ასო й-
гласом ййсаййномъ (Л.6 г);
къ ййзрайилитомъ (Л.7а);
ййзраиль (Л.28 г); а также:
ййстиьнЕ (Л.6г);
ййстиньный (Л.6г);
ййсоусъ хсе (Л.6в);
въставивый йiса (Л.7г);
ййсоусъ хрiстоса (Л.37б);
ცხადია, რომ ყველა დამოწმებული მაგალითი ასახავს პროთეტიკური ბგერის j-
йсаиiево (Л. 28 а);
къ сномъ изревомъ (Л.196 г);
въскрЕсивъшааго iсъ хса (Л.7г);
гь же нашь iс хс (Л.7г);
о хрьсте исусе ги нашемь (Л.263в), где протетический [j], как видим, отсутствует.
მეორე მწერალთან, რომლის სახელიც ჩვენთვის უცნობია, პროთეტიკური j-
ГЬ НАШ IУ ХС (Л. 250а);
IСУСЪ (Л. 253а);
IСУС (Л. 253г);
ИСУСЪ (Л. 254б)
1073 წლის მთელი კრებულის დეტალური გამოკვლევის შედეგად დავითვალეთ, რომ მაცხოვრის სახელის დაწერილობა საწყისი и (i)-
როგორც ზემოთმოტანილი მაგალითები მოწმობს, დაწერილობა Иiсъ XI-
უკვე XVI საუკუნეში იყვნენ კარგად მომზადებული ფილოლოგები, რომლებსაც ბრწყინვალედ ესმოდათ, რომ სლავურში დამკვიდრებული მაცხოვრის სახელის დაწერილობის შეცვლა დაუშვებელი იყო. ამის ნათელ მაგალითად გამოდგება ღირ. მაქსიმე ბერძენი.
არსებობს მაქსიმე ბერძენის თხზულების "Толкование именамъ по алфавиту" სამი რედაქცია. პირველ რედაქციას შეიცავს ხელნაწერი ГБЛ МДА 173(35), რომელიც თარიღდება ХVI ს. მიწურულით და მხცოვან მაქსიმეს მიერ სლავური ენის ფლობის პირველ ეტაპს ასახავს. მოცემულ ხელნაწერში, 121-
გარდა ამისა, დადგენილია, რომ "განმარტებების" სიები, რომლებიც მის პირველ რედაქციას წარმოადგენენ, არ იყო საავტორო ტექსტი. ის ჩამოყალიბდა მხოლოდ მეორე რედაქციაში. მასში, წინა ვარიანტთან შედარებით, უფრო მდიდარი მასალაა, უფრო მეტი სიზუსტეა დაწერილობებსა და აქცენტუაციებში, რაც, უეჭველად მოწმობს ტექსტის სრულყოფასა და დაზუსტებაზე. ამ რედაქციის ტექსტები ორჯერ აღემატებიან პირველი რედაქციის ასლებს (5 და 11). სწორედ ეს რედაქცია შევიდა, და არა პირველი, ღირ. მაქსიმე ბერძენის თხზულებათა კრებულში, მათ შორის ძალზედ ადრინდელშიც. XVI ს. მწიგნობრები მას ძირითადად თვლიდნენ" (45. С. 125).
მეორე რედაქციაში უკვე არ გვხვდება Iисоус. იგივე ვითარებაა მესამე რედაქციაშიც, რომელიც თითქმის მეორე რედაქციასთან ერთად შეადგინეს (45. С. 340. №. 127. Сноска а; С. 141. №. 199). ამგვარად, შესანიშნავ ფილოლოგს მაქსიმე ბერძენს ბრწყინვალედ ესმოდა ბერძნული 'Ihsouj-
ახლა საკითხი უფრო საფუძვლიანად გამოვიკვლიოთ. მაცხოვრის სახელი ძველებრაულად, გაუხმოვანებელ ვარიანტში იწერება როგორც Ihsw', ხოლო გახმოვანებულ ვარიანტში ეს სახელი ჟღერს როგორც yэhoshua' (29. C. 161). ივრითში დიაკრიტული ნიშნები საწყისი ასო i-
მოსეს ხუთწიგნეულში გვხვდება მხოლოდ ეს ფორმა yэoshua' -
ეზრას წიგნში გვაქვს ფორმა yeshua' განეკუთვნება სრულიად კონკრეტულ პიროვნებას, იოცედეკის ძეს, მღვდელმთავარს (ეზრა 2:2); იგივე სახელს ატარებდა ერთ ერთი ადგილი იუდეაში (ნეემია 11:26) (См.: 41. С. 178,198). მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ ნიკეის პირველი მსოფლიო კრების (325 წ.) ერთ ერთ მამამ, პალესტინის ქ. კესარიის ეპისკოპოსმა ევსები პამფილუსმა თავის ცნობილ თხზულებაში "ეკლესიის ისტორია" (14) დააფიქსირა ებრაული სახელის yshw' ჟღერადობა და ის "იოზუეს" (Iosoue) ფორმით გადმოსცა (იესუ ნავეს ძის წიგნის სახელწოდებაში -
თავის მხრივ, ეს ამტკიცებს, რომ IV ს. დასაწყისში პალესტინაში ბგერა "ე" (э) სახელ "იეჰოშუაში" (yэhoshua') არ წარმოითქმებოდა, ასევე, როგორც ჩანს, ტოვებდნენ "ჰ"-
ამიტომაც, წმ. კირილესა და მეთოდეს გააჩნდათ ყოველგვარი საფუძველი სხვა დაწერილობებისგან განსხვავებით ამ დაწერილობისთვის მიენიჭებინათ უპირატესობა. ამასთან დაკავშირებით უნდა შევნიშნოთ, რომ ბერძნულ 'Ihsouj-
თუმცა, ბერძნული დაწერილობის ამგვარი მერყევი გამართლებაც კი ვერ გამოდგება ახალმოწესეთა სიახლის გასამართლებლად, რადგან ბერძნულ დამწერლობაში პირველი ასო i გადმოსცემს ბგერა i-
თვით VII საუკუნის დასაწყისშიც ასო h ჯერ კიდევ არ აღნიშნავდა i-
კონკრეტული მაგალითს იმისა, რომ ბერძნულ ასოთწყობა ih-
როგორც ვხედავთ, ახალმოწესეობრივი სიახლე არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება აცხადებდეს პრეტენზიას ძველებრაული ორიგინალის განმეორებაზე და ვერც სლავური ტრადიციის ერთგულებაზე, ვერც სიძველეზე და ვერც პირველი მსოფლიო კრებების ენის ზუსტ კოპირებაზე, მაშინ როდესაც, სლავური დაწერილობა Iсусъ ასახავს ძველებრაულ ორიგინალსაც და ბერძნული დამწერლობის ათასწლოვან ტრადიციასაც და მეტად წარმატებით უხამებს ორივეს ერთად. ის თავის დასაბამს იღებს უძველეს სლავურ თარგმანებში, რომლებიც ეკუთვნით წმმ. კირილესა და მეთოდეს და სრულიად შეესაბამება როგორც ძველ, ასევე ახალ სლავურ ენათა წყობას.
არის კიდევ ერთი გარემოება, რომელიც გვარწმუნებს ნიკონიანური დაწერილობის (Иисусъ) უარყოფაში და მასში ერთად არის შერწყმული მართლმადიდებლური დოგმატიკა და საშინელი ყოველდღიურობა. ჭეშმარიტი ქრისტეანები არასოდეს დაივიწყებენ ძველმართლმადიდებლურ სისხლს დაღვრილს ნიკონიანელთა მიერ, რომელიც მიმდინარეობდა ბაირაღის ქვეშ, რომელსაც Иисус-
და რამდენი ძველმართლმადიდებელი მოწამის შესახებ არაფერი ვიცით, რომელთა შესახებაც ბრძანებს ამბაკუმი: "ბოროვსკში მღვდელ პოლიევქტთან ერთად დაწვეს 14 კაცი. ნიჟნიში კაცი დაწვეს. ყაზანში ცეცხლს მისცეს 30 ადამიანი. კიევში დაწვეს სტრელეცი ილარიონი. ხოლო ვოლგის გაყოლებაზე, ქალაქებში, სოფლებსა და დაბებში ათი ათასობით ადამიანი მოიწყლა მახვილით, რომელთაც ანტიქრისტეს ბეჭედი არ მიიღეს (ასე უწოდებდნენ ნიკონიანურ სიახლეებს ძველმორწმუნეები -
და თუ მოსკოვის 1666-
თავი II: "შობილი, და არა ქმნილი"
მრწამსის ახალმოწესეობრივ ტექსტში წერია: "рожденна, несотворенна" (ძველშია: "рожденна, а не сотворенна"). განვიხილოთ ეს საკითხის ამგვარი ცვლილების მიზანშეწონილობის მხრივ.
ძველი ტექსტი ქმნილებას შობას უპირისპირებს და ხაზს უსვამს იმას, რომ ქრისტე კი არ "იქმნა", არამედ "იშვა" (ქართულ ტექსტში ეს ნიუანსი გადმოცემულია "და" კავშირით: "შობილი და არა ქმნილი". ქართულად, ახალრუსული ტექსტის მიხედვით, ასე იქნება: "შობილი, არაქმნილი" ), რადგან კავშირი "а"-ს, უარყოფით ნაწილაკ "не"-სთან ერთად, მკაფიოდ გამოხატული დაპირისპირებული მნიშვნელობა გააჩნია (59. C. 159).
იმისთვის, რათა სწორად გადავთარგმნოთ ბერძნული ორიგინალის სიტყვა gennhqenta, ou poihqenta (გენნეფენტა, უ პიოიეფენტა), აუცილებელია შევისწავლოთ, როგორ გაიგებოდა IV ს.-ში "შობა" და "ქმნა" ღმრთის ძესთან მიმართებაში.
ფრაზა gennhqenta, ou poihqenta, როგორც ცნობილია, გაჩნდა ნიკეის სარწმუნოების სიმბოლოში, როგორც მკვეთრად ანტიარიანული დოგმატური პოზიცია. ბერძნულენოვანი შეგნებისთვის ამ ფრაზაში მკვეთრად ისმის შობის დაპირისპირება შექმნისადმი, რასაც არიანელებთან პოლემიკის ლოგიკაც კარნახობდა.
ეპისკოპოსი ალექსანდრე ალექსანდრიელი თავის "მრგვლივმოსავლელ ეპისტოლეში", რომელიც კიზიკელი ეპისკოპოსის, გელასის თხზულებაშია მოთავსებული (Gelas.Vol.act.conc.nic.I.2.111), IV ს. დასაწყისში ქრისტეს შესახებ არიანელთა შეხედულებაზე წერს: "ამრიგად, მათი აზრით იყო დრო, როდესაც ის (ქრისტე) არ იყო. ძე არის ქმნილება, რომელიც მამის მსგავსია არსებით (ousian) და ბუნებით (fusei), და არა ჭეშმარიტი სიტყვა (logoj) ან სიბრძნე (sofia) მამისა" ((შეიძლება ასეც ვთარგმნოთ: "ძე არის ქმნილება, რომელიც მამის მსგავსია არსებით და ბუნებით. ის არც ჭეშმარიტი სიტყვაა მამისა და არც ჭეშმარიტი სიბრძნე, არამედ ერთ ერთი ქმნილება და წარმონაშობია").
ამრიგად, როგორც ვხედავთ, არიანელებმა თავიანთი დოგმატი სწორედ ქმნილებისა და შობის დაპირისპირებაზე ("არამედ ერთ ერთი ქმნილება"), ძის ჭეშმარიტების უარყოფაზე ააგეს და ამტკიცებდნენ, რომ ის არ არის ჭეშმარიტი ძე, "არამედ ერთ ერთი ქმნილება და წარმონაშობია". სრულიად ცხადია, რომ მართლმადიდებლური სწავლება შეიძლებოდა ფორმულირებულ ყოფილიყო მხოლოდ არიანელობისადმი მკვეთრი დაპირისპირებულობის პოზიციიდან. აღმოსავლეთის მართლმადიდებლურ ეკლესიებს, თვით ნიკეის 325 წლის კრებამდეც კი სწორედ ამგვარი პოზიციიდან ჰქონდათ ჩამოყალიბებული ქრისტეს შობის დოგმატი. ეს ჩანს ალექსანდრე ალექსანდრიელის მიერ ალექსანდრე კონსტანტინოპოლელისადმი მიწერილი ეპისტოლედან, რომელიც თეოდორიტე კვირელის "ეკლესიის ისტორიაშია" დამოწმებული და სადაც ალექსანდრიის ეკლესიის სარწმუნოების სიმბოლო ღმრთის ძის შობასთან დაკავშირებით ასეა ფორმულირებული: "... ჩვენ გვწამს ისე, როგორც ამას სამოციქულო ეკლესია მართებულად მიიჩნევს... და ერთი უფალი იესუ ქრისტე, ღვთის მხოლოდშობილი ძე, შობილი არათუ არარსებულიდან, არამედ მამის არსებისგან, არა სხეულთა მსგავსების მიხედვით, განკვეთებით, ან განყოფილთაგან გადმოღვრებით, როგორც ფიქრობენ საბელიოზი და ვალენტინე, არამედ უთქმელად და ენითაუწერლად..." (Theodorit. I, 4) (იხ. აგრეთვე: თეოდორიტე კვირელი. "საეკლესიო ისტორია". გამომცემლობა "ახალი ივირონი". ძვ. ბერძნ. თარგმნა ზურაბ ჯაშმა. გამოცემულია მოსკოვის წმ. გიორგის სახელობის ქართული ეკლესიის მიერ. თბილისი 2008 წ. გვ. 22-23).
სწორედ ასე, არიანელობისადმი მართლმადიდებლური სწავლების დაპირისპირებით გამოხატა თავისი პოზიცია ნიკეის 325 წლის კრებამ. ამ კრების არიანელებთან პოლემიკისას ამ მწვალებელთა წინააღმდეგ მიმართული ზოგიერთი გამონათქვამი დამოწმებულია გელასი კიზიკელთან. ასე, მაგალითად, პალესტინის კესარიის ეპისკოპოსმა, ევსები პამფილუსმა კრების სახელით თქვა: "ის, ვინაც სოლომონის თანახმად შექმნა გონებისთვის დამახასიათებელი სიბრძნე და ყოველი ქმნილება, არის ღმრთის ძე და არა იარაღი შესაქმისა".
კრების აზრი ეპისკოპოს ლეონტი კესარია-კაპადოკიელისა და ევსუქი ტიანელის მიერ ასე გამოითქვა: "ძე ღმრთისა - მამისგან იშვა და არა იქმნა. ის არის ღმერთი არსით და არა ქმნილება და იარაღი ქმნილებისა, არამედ ყოვლითურთ თანასწორია მამისა... ის უფლად იწოდება და არა მსახურად" (Деяния Вселенских Соборов. С. Петербург. Соборы I, II, III, 1996 г. стр. 48-50). შობისა და ქმნილების ამგვარი ფორმით დაპირისპირებამ დოგმატის სახე მიიღო ნიკეის პირველ კრებაზე და მართლმადიდებლობაში საყოველთაოდ განმტკიცდა.
მართლმადიდებლური დოგმატისა და არიანული მწვალებლობის დაპირისპირების შესანიშნავ მაგალითებს შეიცავს წმ. კირილე იერუსალიმელის თხზულებები, კერძოდ კი მისი "შეგონებითი სიტყვა კათაკმეველთათვის", რომელიც 347-348 წლებით თარიღდება. მეათე ჰომილიაში წმ. კირილე ამბობს: "იწოდება ძედ (ქრისტე) არა მიშვილების, არამედ ბუნებითი შობის გამო" (Х, 4), მეთერთმეტე ჰომილიაში ისევ ქრისტეს შესახებ: "მონობიდან როდი მოვიდა მიშვილების მდგომარეობაში, არამედ ძეა, რომელიც მამისგან იშვა გამოუთქმელი და მიუწვდომელი შობით" (XI, 4).
არიანელთა წინააღმდეგ მიმართულ ქადაგებებში, წმ. კირილე ასე განმარტავს ნიკეის სიმბოლოს: "გწამდეს ასევე ძე ღმრთისა, რომელმაც დროში კი არ მიიღო ყოფიერება, არამედ მამისგან იშვა უწინარეს ყოველთა საუკუნეთა" (IV,7). უპირისპირებს რა ჭეშმარიტებას ყოველგვარ მცდარ გადახრებსა და მწვალებლობებს, წმ. კირილე ამბობს: "ერთია ძე მამისგან შობილი, მაგრამ შობილი არა დროის ფარგლებში, არამედ უწინარეს ყოველთა საუკუნეთა, არა თანდათანობით მზარდი, არამედ შობილი ისე, როგორიც არის" (XI,13) და იმეორებს: "ღმერთმა, როგორც ეს უკვე არაერთხელ ითქვა, არარსებობიდან ყოფიერებად კი არ მოიყვანა ძე, ან იშვილა პირი, რომელიც ადრე ძე არ იყო, არამედ როგორც მარადიულმა მამამ, მარადიულად და გამოუთქმელი შობით შვა მხოლოდშობილი ძე, რომელსაც ძმა არ ჰყავს".
ადვილი შესამჩნევია, რომ წმ. კირილე სპეციალურად ამახვილებს ყურადღებას იმაზე, რომ ძე არის შობილი და ამ დოგმატს თანამიმდევრულად აკონკრეტებს და მკვეთრად უპირისპირებს მას იმ აზრს, რომლებიც ანათემირებულ იქნა ნიკეის პირველი კრების მამათა მიერ.
ToЪj d_ l_gontaj. 'hn pote 'oЪte 'ouk 'hn, ka: pr:n gennhqhwai 'ouk hn, ka: 'Тti 'ex 'ouk 'Тntwn 'eg_neto, '" 'ex 'et_raj 'upost_sewj, '" 'ous:aj f_skontaj 'einai, ' "ktistТn, '" '_lloiwtТn tТi '/Uion tou qeou, (to 'utouj) 'anaqemat:zei 'h kaqolik" ka: 'apostolik" 'ekklhs:a. (შენიშვნა: მკითხველს ვთხოვთ გაითვალისწინოს, რომ სამწუხაროდ, ავტორის სტატიაში ბერძნული ტექსტი მოცემულია ლათინური ასოებით, რაც ბერძნულ ანბანზე გადაყვანისას არაკორექტულად აისახება. ბოდიშს ვუხდით მკითხველს ამგვარი უზუსტობისთვის - რედ.).
თარგმანი: "ვინც ამბობს, რომ იყო დრო, როდესაც ძე არ იყო, რომ ის არ იყო შობამდე, და რომ ის იშვა არა არსისგან; ან ვინც ამტკიცებს, რომ ღმრთის ძე არსებობს სხვა იპოსტასში, ან შექმნილია, ან ცვალებადია, კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესია ანათემას გადასცემს" (53. C. 344).
ამ ალტერნატიულ კონსტრუქციას იყენებს წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველიც თავის 34-ე ჰომილიაში: "სიტყვა-ღმერთს ღმერთად ვაღიარებთ, და არა თანამონად, რომელიც თითქოსდა მხოლოდ პატივდებულ იქნა ძის სახელწოდებით" (10).
წმ. იოანე დამასკელი "მართლმადიდებლური სარწმუნოების ზუსტ გადმოცემაში" (1, 8) მკაფიოდ უპირისპირებს ქმნილებასთან დაკავშირებულ ბერძნულ სიტყვებს - არაქმნილებას: "სხვაა არაქმნილი არსი და სხვა - ქმნილი" (20).
წმ. იოანე დამასკელი ეყრდნობა ნიკეის სარწმუნოების სიმბოლოს, სადაც poihq_nta (ქმნილია) ერთ რიგშია დაყენებული სიტყვებთან 'ex 'ouk 'Тntwn 'eg_neto (ექს უკ ონტონ ეგენეტო) (არაარსებულისგან წარმოიშვა ან გამოსახულ იქნა) და ორივე ეს სიტყვა დაპირისპირებულია შობას (gennhq_nta).
ის, რომ 325 წლის ნიკეის კრებაზე ფრაზა gennhq_nta, 'ou poihq_nta მიღებული იყო როგორც gennhq_nta и poihq_nta-ს მკვეთრი დაპირისპირება, გვარწმუნებს ამ კრების ერთ ერთი ორგანიზატორი - ევსები კესარიელი. რამდენადაც ცნობილია, ევსები სპეციალურად ორჯერ შეჩერდა ამ საგანზე. განვიხილოთ ორივე შემთხვევა ის, როგორც არის ის წარმოდგენელი სოკრატე სქოლასტიკოსის "ეკლესიის ისტორიაში" (440 წ.).
1. ევსები თავის მრევლს უხსნის, რატომ მიიღეს დოგმატი შობის შესახებ ღმრთის ძის, როგორც ქმნილების იდეის საწინააღმდეგოდ: "ამიტომაც, მივიღეთ გამოთქმა gennhqenta, ou poihqenta, რომ სიტყვა "შექმნილი" ყველა იმ ქმნილების თვისებაა, რომლებმაც ყოფიერება მიიღეს ძისგან და რომელთანაც მას მსგავსი არაფერი აქვს. ძე არის არა ქმნილება, მსგავსი იმათი, ვინც თვითონ შექმნა, არამედ ყოველგვარ ქმნილებაზე აღმატებული არსია, და არც ერთ არსებას არ ძალუძს წვდომა ან გამოთქმა ძის შობის სახისა, რომლის შესახებაც გვამცნობს წმიდა წერილი" (Socrat. I, 8).
ფრაზა "ძე არის არა ქმნილება, არამედ არსი, რომელიც ყოველგვარ ქმნილებას აღემატება" - არიოზის მტკიცების პირდაპირი უარყოფაა, რომელიც იმპერატორ კონსტანტინესადმი მიწერილ მის წერილშია მოცემული და, რომელსაც უკვე, თვით იმპერატორი იმოწმებს თავის წერილში არიოზისადმი, სადაც არიოზზე ბრძანებს: " (არიოზი) გვთავაზობს თავის გამონაგონს, უცნაურს სარწმუნოებისთვის, თითქოსდა "როდესაც ღმერთმა შექმნა ახალი არსება - ქრისტე, თავის თავს შემწე განუმზადა" (13. C. 81–82); ანუ, არიოზი ქრისტეზე მსჯელობდა, როგორც "ახალ ქმნილ არსებაზე". ხოლო ევსების ფრაზა "ძე არის არა ქმნილება, მსგავსი იმათი, ვინც თვითონ შექმნა, არამედ ყოველგვარ ქმნილებაზე აღმატებული არსია", უეჭველად პირდაპირი ანტითეზაა არიოზის ზემოთმოტანილი სიტყვებისა. ევსები თავისი სიტყვების გასამყარებლად ამბობს, რომ ასე დაადგინა კრებამ (Socrat. I, 8).
როგორც ვხედავთ, კრების მამათა აზრი, რომელსაც ევსები გადმოსცემს საკმაოდ მკაფიო და ნათელია: ძე არის არა ქმნილება, არამედ შობილი არსება, რომელიც ყოველგვარ ქმნილებას აღემატება და მისი "შობა" დაპირისპირებულია "შექმნას".
2. მეორედ, სოკრატ სქოლასტიკოსთან მის თხზულებაში "ეკლესიის ისტორია" დამოწმებულია შემდგომი ტექსტი (ეს ისევ ევსების ციტატაა): "მაშასადამე, ვინც აღიარებს ღმრთის ძეს, როგორც არარსებულიდან აღმოცენებულს, ქმნილებად, რომელმაც არარსებობიდან მიიღო ყოფიერება, მას არ ესმის, რომ მას (ქრისტეს) მიაწერს მხოლოდ სახელს, ჭეშმარიტ ძეობას კი უარყოფს, რადგან არარსებულიდან წარმოშობილი, როგორც ყველა ქმნილება, შეუძლებელია იყოს ძე ღმრთისა. ჭეშმარიტად, ღმრთის ძე ის არის, ვინც მისგან იშვა, როგორც მამისგან, ამიტომაც, თვითონაც (ქრისტე) ღმერთია. რამეთუ ვინ შეიძლება იყოს შობილი თუ არა ის, ვინც ატარებს ხატს მშობლისა? მეფე აშენებს ქალაქს, მაგრამ არ შობს მას. ითქვა: მან (მამამ) შვა ძე, და არა ქმნა" (Socrat.2,21).
ამ ბოლო სიტყვებმა იდენტურ გამოთქმებში არაერთხელ გაიჟღერა ნიკეის პირველ კრებაზე. ასე მაგალითად, თავის გამოსვლაში ლეონტიმ და ევსუქიმ ბრძანეს: "ღმრთის ძე შობილია და არა ქმნილი" (13. C. 112).
ყველა ზემოთდამოწმებული მაგალითი იმაში გვარწმუნებს, რომ ფრაზაში gennhq_nta, 'ou poihq_nta, ბერძნულენოვანი ცნობიერებისთვის მკაფიოდ არის გამოხატული მტკიცე დაპირისპირება გამოთქმებს შორის: gennhq_nta (შობილი) და poihq_nta (ქმნილი). შედეგად, მსგავსი გრამატიკული კონსტრუქცია აუცილებელია ითარგმნოს მხოლოდ "а не"-დ, ან "но не"-დ (ქართ. "და არა"), რადგან სლავურ ნიადაგზე კავშირებს "а" და "но"-ს საერთო სემანტიკური დომინანტი - ურთიერთ დაპირისპირებულობის გამომხატველი ფუნქცია გააჩნიათ (59. C. 158). და თუ ამ სიტყვების თარგმანს გამოვტოვებთ, მაშინ სრულიად იკარგება ის აზრი, რომელიც ბერძნულ ორიგინალშია.
ამიტომაც, ბერძნული ტექსტების მთარგმნელები, მხედველობაში ღებულობდნენ რა იმას, რომ ბერძნულ ენაში 'ou პირდაპირ, ობიექტურად, ფაქტიურად უარყოფს (5. Стлб. 908) და სლავურად გადაითარგმნება როგორც "не", "нет" ("არა") უპირობო, გადაჭრითი და აბსოლუტური უარყოფის აზრით, წინადადებებში, სადაც მოცემული იყო ერთი ნაწილის აზრობრივი დაპირისპირებულობა მეორე ნაწილთან - ყოველთვის გვაძლევენ თარგმანს სადაც გამოყენებულია "а не" ან "но не" (როგორც, მაგალითად, არის ეს ქართულ თარგმანში: "და არა").
ანტიკური დროიდან წმიდა მამათა პერიოდამდე, ამის დამადასტურებელი ურიცხვი ფილოლოგიური მაგალითი მოიპოვება. მაგ:, ევრიპიდესთან (V ს. ძვ. წ.) ([42. C. 44), ჰერაკლიტესთან (VI ს მიწურული - V ს. დასაწყისი ძვ. წ.) (28. С.55, 58), წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველთან (35-ე ჰომილიაში. 11. С.538), წმ. იოანე დამასკელთან მის "მართლმადიდებლური სარწმუნოების ზუსტ გადმოცემაში" (1, 8) (20. С.14) და მრავალი სხვა.
ძველი სლავი მთარგმნელები ბრწყინვალედ ფლობდნენ ბერძნული ალტერნატიული კონსტრუქციების თარგმნის პრინციპებს. მაგალითად, ო. ა. ჩერეპანოვა, რომელიც იკვლევს წმ. იოანე ოქროპირის ერთი ჰომილიის ძველ თარგმანს, წერს: "ადამი შეიქმნა, და არა იშვა, დედაკაცი შეიქმნა, და არა აღებულ იქნა მიწისგან, არც წიაღთაგან იშვა, ხოლო კაენისა და აბელისგან ადამიანები არც შექმნილან, არც აღებულ ყოფილან, არამედ იშვნენ, ადამიანის გონება ხვდება რომ სხვა არის შექმნა, და სხვა შობა" (წმ. იოანე ოქროპირი) ("Адам создан бысть, а не родися, жена сътворена бысть, а не wт земля съзьдана, ни от чрЕва рождена бысть, каинъ же и авель и иже wт нею члвци ни създани быша, ни сътворени, нъ родишася, разоумъ бо члвчь много имаеть разлучение именъ, ино бо рече създати, ино же родитися"). "მოტანილი ტექსტი, - წერს ა. ო. ჩერეპანოვა, - განმარტავს რა შესაქმის ქრისტეანულ აქტს, წარმოშობს იდეოლოგიურ ანტინომიებს: შექმნა - აღება - შობა" (62. С.188). ხოლო ალტერნაციების ურთიერთდამოკიდებულებისთვის გამოიყენებს "а не" და "нъ" ("და არა", "არც"). ამას მხოლოდ იმას დავუმატებთ, რომ ძველი სლავი მთარგმნელები ბრწყინვალედ ფლობდნენ ბერძნულიდან მონო და პოლინეგატიურ კონსტრუქციათა თარგმნის მეთოდებს, ანუ იმ კონსტრუქციებისა, რომლებშიც ერთი ან მრავალი უარყოფა არსებობდა (58. C. 156).
ამიტომაც, ბერძნული ფრაზის gennhq_nta, 'ou poihq_nta ყველაზე ადეკვატური თარგმანი, მისი მკაფიოდ გამოხატული დაპირისპირებული კონტექსტით, იქნება ნიკონამდელი ტექსტი - "рожденна, а не сотворенна", რაც ზემოთდამოწმებული მასალიდან გამომდინარე, სრულიად ცხადია.
უნდა აღინიშნოს, რომ თვით ახალმოწესეებიც გრძნობენ მთელ აზრობრივ გაურკვევლობას მათი მრწამსის სიტყვებში: ""рожденна, несотворенна", რომლიდანაც სრულიად ამოვარდა ნიკეის მამათა ფორმულირების ანტიარიანული მიმართულება, და წარმოიშვა ერთგვარი თვისობრივი ხასიათის აზრი, რომელიც ჩრდილავს დოგმატურ შინაარს. ამიტომაც, 1990-იანი წლების "ახალი კატეხიზაციის" პირველდაწყებით ფაზაში, როდესაც "საბჭოთა ადამიანები" მიძინებული ცნობიერებისთვის საჭირო იყო დოგმატიკის საფუძვლების განმარტება, "მოკლე განმარტებითი ლოცვანის" გამოცემისას (ტროიცკო-სერგიევა ლავრას გამოც.), რომელიც მასობრივი აუდიტორიისთვის იყო გამიზნული, "მართლმადიდებლური მრწამსის" განყოფილებაში სიმბოლოს მეორე წევრი, ტრადიციული ნიკონიანური "рожденна, несотворенна"-თი, სრულიად მოულოდნელად, რუსულად განმარტეს შემდეგნაირად: "და ერთი: ძე ღმრთისა, რომელი მხოლო იშვა მამისაგან უწინარეს ყოველთა საუკუნეთა; ნათელი ნათლისაგან, ღმერთი ჭეშმარიტი ღმრთისაგან ჭეშმარიტისა, შობილი, და არა ქმნილი, რომელიც არის მამის თანაარსი და რომლის მიერაც ყოველი შეიქმნა" ("И в одного:Сына Божия, Единственного рожденного от Отца прежде всех веков: как Свет от Света, Бога истинного от Бога истинного, [рожденного], а не сотворенного, имеющего с Отцом одно существо, и которым все сотворено") (47. С.168).
ანალოგიურად მოიქცა ახალმოწესეობრივი უკრაინული საეგზარქოსო, როდესაც თავის გამოცემაში "Закон Божий для семьи и школы" პირველი მსოფლიო კრების სარწმუნოების სიმბოლო ასე განმარტა: "კრებამ დაგმო და უარყო არიოზის მწვალებლობა და ურყეევ დოგმატად დაამტკიცა: ძე ღმერთი არის ჭეშმარიტი ღმერთი, რომელიც იშვა მამისგან უწინარეს ყოველთა საუკუნეთა და ისევე მარადიულია, როგორც მამა ღმერთი; ის არის შობილი, და არა ქმნილი, და ერთარსია მამა ღმრთისა" ("Собор осудил и отверг ересь Ария и утвердил непреложную истину-догмат: Сын Божий есть истинный Бог, рожденный от Бога Отца прежде всех веков и также вечен, как Бог Отец; Он рожден, а не сотворен, и единосущен с Богом Отцом") (43.С.77).
მკითხველისადმი შეთავაზებული მთელი ეს მასალა ამტკიცებს,რომ ძველი ტექსტის ("рожденна, а не сотворенна") შეცვლა ახლით ("рожденна, несотворенна") იყო სარწმუნოების სიმბოლოს ნამდვილი შერყვნა, რომელმაც მასში დაკარგა დოგმატური შინაარსი და ქრისტეს შობის საკითხში დაუთმო არიანულ შეხედულებას.
ძველი ტექსტი ქმნილებას შობას უპირისპირებს და ხაზს უსვამს იმას, რომ ქრისტე კი არ "იქმნა", არამედ "იშვა" (ქართულ ტექსტში ეს ნიუანსი გადმოცემულია "და" კავშირით: "შობილი და არა ქმნილი". ქართულად, ახალრუსული ტექსტის მიხედვით, ასე იქნება: "შობილი, არაქმნილი" ), რადგან კავშირი "а"-
იმისთვის, რათა სწორად გადავთარგმნოთ ბერძნული ორიგინალის სიტყვა gennhqenta, ou poihqenta (გენნეფენტა, უ პიოიეფენტა), აუცილებელია შევისწავლოთ, როგორ გაიგებოდა IV ს.-
ფრაზა gennhqenta, ou poihqenta, როგორც ცნობილია, გაჩნდა ნიკეის სარწმუნოების სიმბოლოში, როგორც მკვეთრად ანტიარიანული დოგმატური პოზიცია. ბერძნულენოვანი შეგნებისთვის ამ ფრაზაში მკვეთრად ისმის შობის დაპირისპირება შექმნისადმი, რასაც არიანელებთან პოლემიკის ლოგიკაც კარნახობდა.
ეპისკოპოსი ალექსანდრე ალექსანდრიელი თავის "მრგვლივმოსავლელ ეპისტოლეში", რომელიც კიზიკელი ეპისკოპოსის, გელასის თხზულებაშია მოთავსებული (Gelas.Vol.act.conc.nic.I.2.111), IV ს. დასაწყისში ქრისტეს შესახებ არიანელთა შეხედულებაზე წერს: "ამრიგად, მათი აზრით იყო დრო, როდესაც ის (ქრისტე) არ იყო. ძე არის ქმნილება, რომელიც მამის მსგავსია არსებით (ousian) და ბუნებით (fusei), და არა ჭეშმარიტი სიტყვა (logoj) ან სიბრძნე (sofia) მამისა" ((შეიძლება ასეც ვთარგმნოთ: "ძე არის ქმნილება, რომელიც მამის მსგავსია არსებით და ბუნებით. ის არც ჭეშმარიტი სიტყვაა მამისა და არც ჭეშმარიტი სიბრძნე, არამედ ერთ ერთი ქმნილება და წარმონაშობია").
ამრიგად, როგორც ვხედავთ, არიანელებმა თავიანთი დოგმატი სწორედ ქმნილებისა და შობის დაპირისპირებაზე ("არამედ ერთ ერთი ქმნილება"), ძის ჭეშმარიტების უარყოფაზე ააგეს და ამტკიცებდნენ, რომ ის არ არის ჭეშმარიტი ძე, "არამედ ერთ ერთი ქმნილება და წარმონაშობია". სრულიად ცხადია, რომ მართლმადიდებლური სწავლება შეიძლებოდა ფორმულირებულ ყოფილიყო მხოლოდ არიანელობისადმი მკვეთრი დაპირისპირებულობის პოზიციიდან. აღმოსავლეთის მართლმადიდებლურ ეკლესიებს, თვით ნიკეის 325 წლის კრებამდეც კი სწორედ ამგვარი პოზიციიდან ჰქონდათ ჩამოყალიბებული ქრისტეს შობის დოგმატი. ეს ჩანს ალექსანდრე ალექსანდრიელის მიერ ალექსანდრე კონსტანტინოპოლელისადმი მიწერილი ეპისტოლედან, რომელიც თეოდორიტე კვირელის "ეკლესიის ისტორიაშია" დამოწმებული და სადაც ალექსანდრიის ეკლესიის სარწმუნოების სიმბოლო ღმრთის ძის შობასთან დაკავშირებით ასეა ფორმულირებული: "... ჩვენ გვწამს ისე, როგორც ამას სამოციქულო ეკლესია მართებულად მიიჩნევს... და ერთი უფალი იესუ ქრისტე, ღვთის მხოლოდშობილი ძე, შობილი არათუ არარსებულიდან, არამედ მამის არსებისგან, არა სხეულთა მსგავსების მიხედვით, განკვეთებით, ან განყოფილთაგან გადმოღვრებით, როგორც ფიქრობენ საბელიოზი და ვალენტინე, არამედ უთქმელად და ენითაუწერლად..." (Theodorit. I, 4) (იხ. აგრეთვე: თეოდორიტე კვირელი. "საეკლესიო ისტორია". გამომცემლობა "ახალი ივირონი". ძვ. ბერძნ. თარგმნა ზურაბ ჯაშმა. გამოცემულია მოსკოვის წმ. გიორგის სახელობის ქართული ეკლესიის მიერ. თბილისი 2008 წ. გვ. 22-
სწორედ ასე, არიანელობისადმი მართლმადიდებლური სწავლების დაპირისპირებით გამოხატა თავისი პოზიცია ნიკეის 325 წლის კრებამ. ამ კრების არიანელებთან პოლემიკისას ამ მწვალებელთა წინააღმდეგ მიმართული ზოგიერთი გამონათქვამი დამოწმებულია გელასი კიზიკელთან. ასე, მაგალითად, პალესტინის კესარიის ეპისკოპოსმა, ევსები პამფილუსმა კრების სახელით თქვა: "ის, ვინაც სოლომონის თანახმად შექმნა გონებისთვის დამახასიათებელი სიბრძნე და ყოველი ქმნილება, არის ღმრთის ძე და არა იარაღი შესაქმისა".
კრების აზრი ეპისკოპოს ლეონტი კესარია-
მართლმადიდებლური დოგმატისა და არიანული მწვალებლობის დაპირისპირების შესანიშნავ მაგალითებს შეიცავს წმ. კირილე იერუსალიმელის თხზულებები, კერძოდ კი მისი "შეგონებითი სიტყვა კათაკმეველთათვის", რომელიც 347-
არიანელთა წინააღმდეგ მიმართულ ქადაგებებში, წმ. კირილე ასე განმარტავს ნიკეის სიმბოლოს: "გწამდეს ასევე ძე ღმრთისა, რომელმაც დროში კი არ მიიღო ყოფიერება, არამედ მამისგან იშვა უწინარეს ყოველთა საუკუნეთა" (IV,7). უპირისპირებს რა ჭეშმარიტებას ყოველგვარ მცდარ გადახრებსა და მწვალებლობებს, წმ. კირილე ამბობს: "ერთია ძე მამისგან შობილი, მაგრამ შობილი არა დროის ფარგლებში, არამედ უწინარეს ყოველთა საუკუნეთა, არა თანდათანობით მზარდი, არამედ შობილი ისე, როგორიც არის" (XI,13) და იმეორებს: "ღმერთმა, როგორც ეს უკვე არაერთხელ ითქვა, არარსებობიდან ყოფიერებად კი არ მოიყვანა ძე, ან იშვილა პირი, რომელიც ადრე ძე არ იყო, არამედ როგორც მარადიულმა მამამ, მარადიულად და გამოუთქმელი შობით შვა მხოლოდშობილი ძე, რომელსაც ძმა არ ჰყავს".
ადვილი შესამჩნევია, რომ წმ. კირილე სპეციალურად ამახვილებს ყურადღებას იმაზე, რომ ძე არის შობილი და ამ დოგმატს თანამიმდევრულად აკონკრეტებს და მკვეთრად უპირისპირებს მას იმ აზრს, რომლებიც ანათემირებულ იქნა ნიკეის პირველი კრების მამათა მიერ.
ToЪj d_ l_gontaj. 'hn pote 'oЪte 'ouk 'hn, ka: pr:n gennhqhwai 'ouk hn, ka: 'Тti 'ex 'ouk 'Тntwn 'eg_neto, '" 'ex 'et_raj 'upost_sewj, '" 'ous:aj f_skontaj 'einai, ' "ktistТn, '" '_lloiwtТn tТi '/Uion tou qeou, (to 'utouj) 'anaqemat:zei 'h kaqolik" ka: 'apostolik" 'ekklhs:a. (შენიშვნა: მკითხველს ვთხოვთ გაითვალისწინოს, რომ სამწუხაროდ, ავტორის სტატიაში ბერძნული ტექსტი მოცემულია ლათინური ასოებით, რაც ბერძნულ ანბანზე გადაყვანისას არაკორექტულად აისახება. ბოდიშს ვუხდით მკითხველს ამგვარი უზუსტობისთვის -
თარგმანი: "ვინც ამბობს, რომ იყო დრო, როდესაც ძე არ იყო, რომ ის არ იყო შობამდე, და რომ ის იშვა არა არსისგან; ან ვინც ამტკიცებს, რომ ღმრთის ძე არსებობს სხვა იპოსტასში, ან შექმნილია, ან ცვალებადია, კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესია ანათემას გადასცემს" (53. C. 344).
ამ ალტერნატიულ კონსტრუქციას იყენებს წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველიც თავის 34-
წმ. იოანე დამასკელი "მართლმადიდებლური სარწმუნოების ზუსტ გადმოცემაში" (1, 8) მკაფიოდ უპირისპირებს ქმნილებასთან დაკავშირებულ ბერძნულ სიტყვებს -
წმ. იოანე დამასკელი ეყრდნობა ნიკეის სარწმუნოების სიმბოლოს, სადაც poihq_nta (ქმნილია) ერთ რიგშია დაყენებული სიტყვებთან 'ex 'ouk 'Тntwn 'eg_neto (ექს უკ ონტონ ეგენეტო) (არაარსებულისგან წარმოიშვა ან გამოსახულ იქნა) და ორივე ეს სიტყვა დაპირისპირებულია შობას (gennhq_nta).
ის, რომ 325 წლის ნიკეის კრებაზე ფრაზა gennhq_nta, 'ou poihq_nta მიღებული იყო როგორც gennhq_nta и poihq_nta-
1. ევსები თავის მრევლს უხსნის, რატომ მიიღეს დოგმატი შობის შესახებ ღმრთის ძის, როგორც ქმნილების იდეის საწინააღმდეგოდ: "ამიტომაც, მივიღეთ გამოთქმა gennhqenta, ou poihqenta, რომ სიტყვა "შექმნილი" ყველა იმ ქმნილების თვისებაა, რომლებმაც ყოფიერება მიიღეს ძისგან და რომელთანაც მას მსგავსი არაფერი აქვს. ძე არის არა ქმნილება, მსგავსი იმათი, ვინც თვითონ შექმნა, არამედ ყოველგვარ ქმნილებაზე აღმატებული არსია, და არც ერთ არსებას არ ძალუძს წვდომა ან გამოთქმა ძის შობის სახისა, რომლის შესახებაც გვამცნობს წმიდა წერილი" (Socrat. I, 8).
ფრაზა "ძე არის არა ქმნილება, არამედ არსი, რომელიც ყოველგვარ ქმნილებას აღემატება" -
როგორც ვხედავთ, კრების მამათა აზრი, რომელსაც ევსები გადმოსცემს საკმაოდ მკაფიო და ნათელია: ძე არის არა ქმნილება, არამედ შობილი არსება, რომელიც ყოველგვარ ქმნილებას აღემატება და მისი "შობა" დაპირისპირებულია "შექმნას".
2. მეორედ, სოკრატ სქოლასტიკოსთან მის თხზულებაში "ეკლესიის ისტორია" დამოწმებულია შემდგომი ტექსტი (ეს ისევ ევსების ციტატაა): "მაშასადამე, ვინც აღიარებს ღმრთის ძეს, როგორც არარსებულიდან აღმოცენებულს, ქმნილებად, რომელმაც არარსებობიდან მიიღო ყოფიერება, მას არ ესმის, რომ მას (ქრისტეს) მიაწერს მხოლოდ სახელს, ჭეშმარიტ ძეობას კი უარყოფს, რადგან არარსებულიდან წარმოშობილი, როგორც ყველა ქმნილება, შეუძლებელია იყოს ძე ღმრთისა. ჭეშმარიტად, ღმრთის ძე ის არის, ვინც მისგან იშვა, როგორც მამისგან, ამიტომაც, თვითონაც (ქრისტე) ღმერთია. რამეთუ ვინ შეიძლება იყოს შობილი თუ არა ის, ვინც ატარებს ხატს მშობლისა? მეფე აშენებს ქალაქს, მაგრამ არ შობს მას. ითქვა: მან (მამამ) შვა ძე, და არა ქმნა" (Socrat.2,21).
ამ ბოლო სიტყვებმა იდენტურ გამოთქმებში არაერთხელ გაიჟღერა ნიკეის პირველ კრებაზე. ასე მაგალითად, თავის გამოსვლაში ლეონტიმ და ევსუქიმ ბრძანეს: "ღმრთის ძე შობილია და არა ქმნილი" (13. C. 112).
ყველა ზემოთდამოწმებული მაგალითი იმაში გვარწმუნებს, რომ ფრაზაში gennhq_nta, 'ou poihq_nta, ბერძნულენოვანი ცნობიერებისთვის მკაფიოდ არის გამოხატული მტკიცე დაპირისპირება გამოთქმებს შორის: gennhq_nta (შობილი) და poihq_nta (ქმნილი). შედეგად, მსგავსი გრამატიკული კონსტრუქცია აუცილებელია ითარგმნოს მხოლოდ "а не"-
ამიტომაც, ბერძნული ტექსტების მთარგმნელები, მხედველობაში ღებულობდნენ რა იმას, რომ ბერძნულ ენაში 'ou პირდაპირ, ობიექტურად, ფაქტიურად უარყოფს (5. Стлб. 908) და სლავურად გადაითარგმნება როგორც "не", "нет" ("არა") უპირობო, გადაჭრითი და აბსოლუტური უარყოფის აზრით, წინადადებებში, სადაც მოცემული იყო ერთი ნაწილის აზრობრივი დაპირისპირებულობა მეორე ნაწილთან -
ანტიკური დროიდან წმიდა მამათა პერიოდამდე, ამის დამადასტურებელი ურიცხვი ფილოლოგიური მაგალითი მოიპოვება. მაგ:, ევრიპიდესთან (V ს. ძვ. წ.) ([42. C. 44), ჰერაკლიტესთან (VI ს მიწურული -
ძველი სლავი მთარგმნელები ბრწყინვალედ ფლობდნენ ბერძნული ალტერნატიული კონსტრუქციების თარგმნის პრინციპებს. მაგალითად, ო. ა. ჩერეპანოვა, რომელიც იკვლევს წმ. იოანე ოქროპირის ერთი ჰომილიის ძველ თარგმანს, წერს: "ადამი შეიქმნა, და არა იშვა, დედაკაცი შეიქმნა, და არა აღებულ იქნა მიწისგან, არც წიაღთაგან იშვა, ხოლო კაენისა და აბელისგან ადამიანები არც შექმნილან, არც აღებულ ყოფილან, არამედ იშვნენ, ადამიანის გონება ხვდება რომ სხვა არის შექმნა, და სხვა შობა" (წმ. იოანე ოქროპირი) ("Адам создан бысть, а не родися, жена сътворена бысть, а не wт земля съзьдана, ни от чрЕва рождена бысть, каинъ же и авель и иже wт нею члвци ни създани быша, ни сътворени, нъ родишася, разоумъ бо члвчь много имаеть разлучение именъ, ино бо рече създати, ино же родитися"). "მოტანილი ტექსტი, -
ამიტომაც, ბერძნული ფრაზის gennhq_nta, 'ou poihq_nta ყველაზე ადეკვატური თარგმანი, მისი მკაფიოდ გამოხატული დაპირისპირებული კონტექსტით, იქნება ნიკონამდელი ტექსტი -
უნდა აღინიშნოს, რომ თვით ახალმოწესეებიც გრძნობენ მთელ აზრობრივ გაურკვევლობას მათი მრწამსის სიტყვებში: ""рожденна, несотворенна", რომლიდანაც სრულიად ამოვარდა ნიკეის მამათა ფორმულირების ანტიარიანული მიმართულება, და წარმოიშვა ერთგვარი თვისობრივი ხასიათის აზრი, რომელიც ჩრდილავს დოგმატურ შინაარს. ამიტომაც, 1990-
ანალოგიურად მოიქცა ახალმოწესეობრივი უკრაინული საეგზარქოსო, როდესაც თავის გამოცემაში "Закон Божий для семьи и школы" პირველი მსოფლიო კრების სარწმუნოების სიმბოლო ასე განმარტა: "კრებამ დაგმო და უარყო არიოზის მწვალებლობა და ურყეევ დოგმატად დაამტკიცა: ძე ღმერთი არის ჭეშმარიტი ღმერთი, რომელიც იშვა მამისგან უწინარეს ყოველთა საუკუნეთა და ისევე მარადიულია, როგორც მამა ღმერთი; ის არის შობილი, და არა ქმნილი, და ერთარსია მამა ღმრთისა" ("Собор осудил и отверг ересь Ария и утвердил непреложную истину-
მკითხველისადმი შეთავაზებული მთელი ეს მასალა ამტკიცებს,რომ ძველი ტექსტის ("рожденна, а не сотворенна") შეცვლა ახლით ("рожденна, несотворенна") იყო სარწმუნოების სიმბოლოს ნამდვილი შერყვნა, რომელმაც მასში დაკარგა დოგმატური შინაარსი და ქრისტეს შობის საკითხში დაუთმო არიანულ შეხედულებას.
თავი III: ქრისტეს დაუსრულებელი სუფევის შესახებ
ახალმოწესეთა მრწამსში ძველი ტექსტის მაგიერ, სადაც წერია: "Его же царствию несть конца" ("რომლისა სუფევისა არა არს დასასრულ"), ვკითხულობთ: "Его же царствию не будет конца" ("რომლისა სუფევასა არ ექნება დასასრულ") (უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს ახალმოწესე "მართლმადიდებელთა" ეკლესიის მრწამსის ამ პუნქტშიც არ არის დარღვევა. მაგრამ დარღვევაა მათი თანამოძმე რუსული ეკლესიის მრწამსში. ამდენად ამ ორი ადგილობრივი ეკლესიის სარწმუნოების სიმბოლო ერთმანეთისგან განსხვავდება. აქედან კი გამოდის, რომ ქრისტეს სუფევის საკითხშიც მათ სხვადასხვაგვარად სწამთ -
კონსტანტინოპოლის მეორე მსოფლიო კრების სიმბოლოში წერია: "οὗ τῆς βασιλείας οὐκ ἔσται τέλος" (hou tes basileias ouk estai telos), რაც გაიგებოდა როგორც ნათელი უარყოფა ქრისტეს სუფევის დასასრულისა. ეს დოგმატი მიმართული იყო მარკელ ანკვირელის წინააღმდეგ, რომელიც დაახლ. 340-
ვ. ვ. ბოლოტოვი ასე წარმოგვიდგენს მარკელ ანკვირელის მწვალებლურ აზრს: "ქრისტეს სუფევა განკაცებული სიტყვის სუფევაა, ამიტომაც არაიდენტურია LТgoj-
როგორც ვხედავთ, ეს არის სრულიად მწვალებლური შეხედულება.
ამ მწვალებლობის საწინააღმდეგოდ, მართლმადიდებლობა იცავდა დოგმატს ქრისტეს სუფევის უსასრულობის, დაუსრულებლობის შესახებ. ამის ნათელი მაგალითია წმ. კრილიე იერუსალიმელის 15-
რაში მდგომარეობს მწვალებლობა, როგორი ამ მწვალებლობის ლოგიკა? წმ. კირილე ამაზე შემდეგ პასუხს გვაძლევს: "მათ გაბედეს ეთქვათ, რომ სიტყვები: "მას მართებს სუფევა, ვიდრე ფეხქვეშ არ მოიქცევს თავის მტრებს" ("подобáетъ бо емý цáрствовати, дóндеже положи́тъ вся́ враги́ подъ ногáма свои́ма") (1 კორ. 15:24-
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, თვით აზრი საზღვრების შესახებ, ანუ იმის შესახებ, რომ ქრისტეს სუფევას ან დასაწყისი აქვს და ან კიდევ დასასრული -
ახალმოწესეთა სარწმუნოების სიმბოლოს თუ ავიღებთ გასაოცარ და საკვირველ ვითარებას აღმოვაჩენთ, რომლებიც გამომდინარეობენ სიტყვებიდან "не будет конца" ("არ ექნება დასასრულ").
თავიდან ის უნდა ვთქვათ, რომ სიტყვაში "будетъ" ("ექნება") ძირი "буд" ძველსლავურსა და საეკლესიო სლავურ ენებში მხოლოდ მომავალი დროის აღსანიშნად გამოიყენება, რადგან აწმყო დროში ზმნა бъiти-
ახალმოწესეობრივ მრწამსში, ცხადია, მოცემულია ახალი მწვალებლობა: თუ მარკელს ეჭვი არ ეპარებოდა, რომ ქრისტე მეფობს და მისი სუფევა ჯერაც არის, მაგრამ ამტკიცებდა, რომ მოვა დრო და ეს სუფევა შეწყდება, ახალმოწესეები პირიქით, იმას ამტკიცებენ, რომ ქრისტეს სუფევა ჯერაც არ დაწყებულა. მღვდელმოწამე ამბაკუმი ამ მწვალებლური ცვლილების გამო მეფე ალექსი მიხეილისადმი მიწერილ თავის პირველ არზაში (1664 წ. გაზაფხული) წერდა: "И мне, государь, мнится, яко и тварь рыдает, своего Владыку видя безчестна, неистинна глаголют Духа Святаго быти и Христа, Сына Божия, на небеси не Царя быти во исповедании своея веры. (…) Христа он, Никон, не исповедует в плоть пришедша; Христа не исповедует ныне Царя быти и воскресение Его, яко июдеи, скрывает" (15. С. 103, 105).
ის, რომ ახალმოწესეები ქრისტეს სუფევას არ აღიარებენ, და მას ოდესღაც, მომავალში ელიან, სრულიადაც არ არის ძველმორწმუნეთა გამონაგონი ან ნიკონის ტექსტის წინასწარგანზრახულად დამახინჯებული და აკვიატებული განმარტება. სარწმუნოების მათი სიმბოლო ამ აზრს გამოხატავს თვით ახალმოწესეთა შეხედულებით. ამ სიტყვების დასამტკიცებლად მივუთითებ პუბლიკაციას "Краткий толковый молитвослов". ამ პუბლიკაციის მიზანი გამოხატულია შემდეგი სიტყვებით: "საეკლესიო გამომცემლობათა დაძაბული მუშაობის მიუხედავად, მართლმადიდებლური ლიტერატურის ნაკლებობა ჯერაც შესამჩნევია, განსაკუთრებით პატარა ქალაქებში. მიუხედავად იმისა, რომ არ ჰქონდა სრული ლოცვანის დაბეჭდვის შესაძლებლობა, რედაქციამ გადაწყვიტა საეკლესიო სლავური ენის კურსის ფარგლებში გამოექვეყნებინა რჩეული ლოცვანი მოკლე განმარტებებითურთ. ტექსტი იბეჭდება გამოცემის "Краткий толковый молитвослов. Троицкий благовестник. Издание Троицко-
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, თვით "მრწამსის" ტექსტი და მისი განმარტება შეესაბამება ახალმოწესეთა ეკლესიის დოგმატიკას და სიმბოლოს ოფიციალურ, დოგმატურ განმარტებას წარმოადგენს. აი, სწორედ ამ "მოკლე განმარტებით ლოცვანში" ("Краткий толковый молитвослов") ოფიციალურად განმარტებულია, რომ ქრისტე ჯერ კიდევ არ სუფევს, მისი სუფევა ჯერ არ დამდგარა. აი, ციტატაც (სიტყვა-
სრულიად ცხადად წერია: "სამსჯავროს შემდეგ დადგება ქრისტეს სუფევა", ხოლო ახლა, როგორც ჩანს, ქრისტე არ სუფევს, რადგან მისი სუფევა მხოლოდ საუკუნო სამსჯავროს შემდეგ დგება. ამ განმარტებებიდან ასევე გამოდის, რომ მეორედ მოსვლის შემდეგ, როგორც ეს ახალმოწესეებს სწამთ, დადგება ქრისტეს განსაკუთრებული სასუფეველი, რომელსაც დასასრული არ ექნება. საკვირველია, მაგრამ, გამოდის (მოგვიტევეთ განმეორება), რომ ახალმოწესეებმა გადმოაყირავეს მარკელ ანკვირელის მწვალებლობა და თუ ის ამბობდა, რომ ქრისტეს სასუფეველი ამჯამად არსებობს, მაგრამ მოვა დრო და დასრულდებაო, ნიკონიანურ "მრწამსში" აღმოჩნდა, რომ ქრისტეს სასუფეველი ჯერაც არ დამდგარა, ის ჯერ არც არსებობს და მხოლოდ მეორედ მოსვლისა და საუკუნო სამსჯავროს შემდეგ მოვა.
ახალმოწესეთა ამ ცრუმადიდებლობაზე უნდა ითქვას, რომ ჯერ კიდევ პირველი მსოფლიო კრების დროიდან მტკიცედ არის დაწესებული, რომ ქრისტეს არავითარი განსაკუთრებული სუფევა არ ყოფილა, არ არის და არ იქნება, რადგან სასუფეველი ერთია მამისა და ძისა და წმიდისა სულისა. გელასი კიზიკელის ნიკეის კრების საქმეთა კრებული (Gelas. Vol. act. conc. nic. I. 2. XIV) შეიცავს მოწმობას, რომ მართლმადიდებლობის სვეტი ოსია კორდუბელი პირველი მსოფლიო კრების ყველა მართლმადიდებელი ეპისპოსის სახელით ღმრთის ძის შესახებ ბრძანებს: "ჭეშმარიტი ღმერთი, მარადის არსებული, ჭეშმარიტი ღმრთისა და მარადის არსებული მამისგან, რომელიც მეუფებს მამასთან ერთად, თანამარადიულია მამისა და სუფევს მამასთან ერთად" (13. C. 107).
წმ. კირილე იერუსალიმელიც თავის მეოთე ჰომილიაში კათაკმეველთა დასამოძღვრად სრულიად მკაფიოდ ლაპარაკობს ღმრთის ძის სუფევის ხასიათზე (21) და ბრძანებს, რომ ქრისტე მამის მარჯვენით იმის შემდეგ კი არ ზის, რაც ჯვარს ეცვა, არამედ მას თავისი ყოფიერებითა აქვს მამის მარჯვენით ჯდომის უფლება. ის არის შობილი უწინარეს ყოველთა საუკუნეთა და ყოველთვის ჰქონდა სამეფო ღირსება, ყოველთვის იჯდა მამასთან ერთად, ყოველთვის იყო ღმერთი, სიბრძნე და ძალი. მამასთან ერთად სუფევს და ყოველივეს მამის ნებით იქმს, თუმცა ამით მისი საღმრთო ღირსება როდი კნინდება" (IV, 7) (რუს.: "...который сидит одесную Отца прежде всех веков, ибо Он не после страдания, быв увенчан, получил от Бога, как некоторые думают, но с самим бытием Своим престол одесную Его; Он рожден, и всегда имеет царственное достоинство, сидит вместе с Отцем, есть Бог и Премудрость и Сила, как сказано: вместе с Отцем царствует и все творит по воле Отца, не умаляясь, впрочем, в достоинстве Божественном").
მაშასადამე, ქრისტეს ყოველთვის ჰქონდა სამეუფო ღირსება და ყოველთვის სუფევდა მამასთან ერთად და არ ყოფილა (და არც იქნება) დრო, როდესაც მას ეს ღირსება არ ჰქონოდა. გარდა ამისა, კირილე იერუსალიმელმა, მამისა და ძის სუფევის განსხვავების ყოველგვარი ცრუ განმარტების თავიდან ასაცილებლად, სრულიად არაორაზროვნად ამბობს, რომ არ არის, არ ყოფილა და არც იქნება, რომ ძეს სხვა სუფევა ჰქონოდა, ვიდრე მამას და ამ აზრს შემდეგნაირად გამოხატავს (23): "არსებითად ისინი ერთნი არიან საღმრთო ღირსებით, რადგან ღმერთმა შვა ღმერთი; ერთია მათი სუფევის არსიც, რადგან ერთზე მამა კი არ სუფევს და სხვებზე ძე... არამედ, ვისზეც სუფევს მამა, იმათზე მეუფებს ძეც" ("Они суть едино по достоинству Божества, поскольку Бог родил Бога; суть едино по власти царственной, ибо не над одними царствует Отец, а над другими Сын… но над которыми царствует Отец, над теми же царствует Сын")(ХI, 16).
გელასი კიზიკელთან განთავსებულია სპეციალური განმარტება (Gelas. Vol. act. conc. nic. I. 2. XII), რომელსაც ის პირველი მსოფლიო კრების საქმეებს განაკუთვნებს. ამ განმარტებაში ლაპარაკია იმაზე, თუ როგორ უნდა გულისხმავყოთ სამი იპოსტასის, მამის, ძის და სულიწმიდის ერთღმერთობა: "ამრიგად, ჩვენ უნდა აღვიაროთ ნებელობის ერთიანობა, ერთი სუფევა, ერთი ძალი, ერთი მეუფება ყოველ ხილულ და უხილავ ქმნილებაზე" ("Итак, мы должны исповедывать единое произволение, единое царство, единую силу, единое господство над всеми сотворенными существами видимыми и умопостигаемыми") (13. C. 159).
მოტანილი წყაროებიდან სრულიად მკაფიოდ შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ახალმოწესეობრივი მტკიცებულება, თითქოსდა ქრისტე განსაკუთრებული სუფევა დადგება მეორედ მოსვლის შემდეგ, რაზეც მეტყველებს სიმბოლოს ის ტექსტი, რომლის მიხედვითაც "სუფევას მისას არ ექნება დასასრულ" ("Его же царствию не будет конца"), -
ახლა კი უშუალოდ 381 წლის II მსოფლიო კრების ბერძნული ტექსტის განხილვაზე გადავიდეთ. ჩვენთვის საინტერესო ადგილს, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ გააჩნია ასეთი სახე: ‘ou thj basile…aj ’ouk ’љstai τέλος (მკითხველს კიდევ ერთხელ ვუხდით ბოდიშს არაკორექტულად ასახული ბერძნული ტექსტის გამო -
სპეციალისტების მიერ ეს მყარად დადგენილი ფაქტი მნიშვნელოვანია განსახილველი შემთხვევისთვის სწორედ იმიტომ, რომ სარწმუნოების სიმბოლო შეიცავს საღვთისმეტყველო და დოგმატურ შინაარს, და კონტექსტი, მოცემულ შემთხვევაში, სხვა არაფერია, თუ არა დოგმატური აზრი, რომელიც ამ კონტექსტშია მოცემული. შედეგად, ტექსტის განმარტებისთვის საჭიროა მივმართოთ მხოლოდ ეკლესიის წმიდა მამებს, ხოლო მათი ახსნა-
ზემოთ აღვნიშნეთ, რომ მწვალებელი მარკელ ანკვირელი ქრისტეს ამჯამინდელი სუფევის დასრულებას ასწავლიდა; ხოლო ეკლესიის მამები (მაგ.: კირილე იერუსალიმელი. ჰომ. კათაკმეველთათვის. XV. 27, 31-
"ვინ და რა მიზეზით დაადებს ზღვარს მის (ქრისტეს) მეუფებას? -
როგორც პირველი ნაწყვეტიდან ჩანს, გრიგოლ ღვთისმეტყველის განმარტება მიზნად ისახავს იმის დამტკიცებას, რომ ქრისტეს ამჯამინდელი სუფევა არასდროს დასრულდება.
მეორე მსოფლიო კრების მამები რომის ეკლესიისადმი მიწერილ ეპისტოლეში (დამოწმებულია თეოდორიტე კვირელის "ეკლესიის ისტორიაში" (35) უთითებენ, რომ ეკლესია აღიარებს: "მამის, ძისა და სულიწმიდის ღმრთეების, ძალისა და არსის თანასწორ პატივს, ღირსებასა და სუფევის მარადიულობას..." (Theodorit. I, 9. იხ. აგრეთვე. თეოდორიტე კვირელი. "საეკლესიო ისტორია". თავი IX. კონსტანტინოპოლში გამართული კრების მიერ მიწერილი სინოდიკონი. გამომც. "ახალი ივირონი". თბილისი 2008. წ. გვ. 252).
კრების მამები განსაკუთრებულად მიუხვედრელი თუ შეუსმენელი რომაელებისთვის მიწერილ იმავე ეპისტოლეში, რომლებიც, როგორც ჩანს ბოლომდე ვერ მიხვდნენ თუ რას ნიშნავს სიტყვები: "‘ou thj basile…aj ’ouk ’љstai tљloj" წერენ: "შეძლებთ უფრო მეტად დააკმაყოფილოთ სულები, თუ ღირსყოფთ ანტიოქიაში შეკრებილი სინოდის მიერ მიღებული ტომოსის წაკითხვას" (Theodorit. I, 9. იხ. აგრეთვე თეოდორიტე კვირელი. "საეკლესიო ისტორია". თავი IX. კონსტანტინოპოლში გამართული კრების მიერ მიწერილი სინოდიკონი. გამომც. "ახალი ივირონი". თბილისი 2008. წ. გვ. 252).
ჩვენც მივყვეთ მეორე მსოფლიო კრების მამათა რჩევას და ვნახოთ რა არის ნათქვამი სასუფევლის შესახებ ანტიოქიის ადგილობრივი, მართლმადიდებლური ეკლესიის ტომოსში (tТmoj), რომელიც გახდა ერთ ერთი წყარო, რომელსაც დააფუძნეს მეორე მსოფლიო კრების მამებმა დოგმატი სასუფევლის შესახებ.
ანტიოქიის ადგილობრივმა კრებამ (341 წ.) სასუფევლის საკითხი განმარტა ორ ვარიანტში. პირველში (კრების ენციკლიკა) ნათქვამია: "ქრისტეს მეფედ და ღმერთად მყოფობა არის სამარადისო" (Socrat. 2, 10).სხვაში (სიმბოლოს ე. წ. ანტიოქიის 4-
შეგვიძლია აღვნიშნოთ, რომ მეორე განსაზღვრებაში სუფევის საკითხი დეტალურად არის შემუშავებული: ხაზგასმულია, რომ ქრისტე ახლაც მეფეა და მომავალში, ანუ უსასრულო ცხოვრებაშიც მეფე იქნება, სიტყვა "სუფევა" კი განისაზღვრება სიტყვით "დაუსრულებელი", "უსასრულო" (’akatapaustoj) -
სარდიკიის მართლმადიდებლური ადგილობრივი კრების (343 წ.) მამებმა, რომელთა დოგმატური განსაზღვრება ასევე საფუძვლად დაედო მეორე მსოფლიო კრების სიმბოლოს, დაწერეს: "გვწამს... რომ ძე ყოველთვის, დაუსაბამოდ და დაუსრულებლად მეფობს მამასთან ერთად და მის სამეფოს არა აქვს გასაზღვრული ჟამი, არც დასასრული, რადგან ყოველთვის არის, არც არასოდეს დაუწყია არსებობა და არც მისი დასრულება არის შესაძლებელი" (Theodorit. 2, 8. იხ. აგრეთვე. თეოდორიტე კვირელი. "საეკლესიო ისტორია". თავი IX. კონსტანტინოპოლში გამართული კრების მიერ მიწერილი სინოდიკონი. გამომც. "ახალი ივირონი". თბილისი 2008. წ. გვ. 101).
მხედველობაში ვღებულობთ რა ამ განმარტებებს, ჩვენ უშუალოდ მივდივართ ფრაზის ‘ou thj basile…aj ’ouk ’љstai tљloj-
‘ou -
thj -
basile…aj -
’ouk -
’љstai -
tљloj -
ამას უნდა დავუმატოთ განმარტება, თუ როგორ გაიგებოდა სიტყვა tљloj ჩვენი წელთაღრიცხვის პირველი საუკუნის ბერძნულ გარემოში. ბერძენი ავტორი არტემიდორე დალდიანელი (Artemidor Dald. Orneocrit. 3, 58) წერს: "სიტყვა tљloj ნიშნავს წარმატებით დასრულებას" (3. C. 224). ამგვარად, სიტყვა-
სირთულე იმაშია, რომ შემასმენელი, რომელიც გამოხატულია ზმნა "ყოფნა"-
თარგმანი "არ ექნება დასასრულ" (ან "არ იყოს დასასრულ") გამოუსადეგარია კიდევ იმიტომ, რომ ის თვით სიტყვა "ექნებას" ფორმით, რომელსასც მხოლოდ მომავალი დროის აზრი და მნიშვნელობა გააჩნია, შეიცავს ერთგვარ მკითხაობას, რაღაცის მოლოდინს მომავალში, და სრულიად არ ღებულობს მხედველობაში მარადიულ სუფევას, რომელიც იყო წარსულშიც, უწინარეს ყოველთა საუკუნეთა, არის ახლაც და იქნება მომავალში, საუკუნეთა აღსასრულის შემდეგ, რადგან ქრისტე -
ამიტომაც, მსგავსი საფრთხის თავიდან ასაცილებლად, უნდა ვისარგებლოთ აწმყო დროის უპირო კონსტრუქციით, რომელსაც მარადიულობის აზრობრივი დატვირთვა გააჩნია -
ისტორიკოსი ვ. ვ. ბოლოტოვი წერს, რომ ღმრთის ყოფიერება ადამიანის ენაზე ყველაზე ზუსტად გამოიხატება ფორმულით "მე ვარ" (ბერძნულად: ’egи ’eim…) (38. C. 348). ანუ ზმნა "ყოფნა"-
ბერძნულენოვანი ცნობიერებისთვის ფრაზა ‘ou thj basile…aj ’ouk ’љstai tљloj ნიშნავს არა უბრალოდ "არ იქნება" ოდესღაც მომავალში, არამედ ატარებს შემდეგ აზრს: მის (ქრისტეს) სუფევას არასოდეს ექნება დასასრული, რადგან ქრისტეს სუფევისთვის საერთოდ უცხოა დროებითი საზღვრები; იგივე აზრი სლავურ ნიადაგზე შეიძლება გამოხატულ იქნას სიტყვით "несть", რადგან სლავური ენის ძველი პერიოდისთვის (XI-
რაც შეეხება სიტყვას "несть", რომელიც გაჩნდა не+iестьанесть შეუღლების შედეგად, გაგებულ უნდა იქნას, როგორც "не есть, не имеется" ("არ არის"), რომელიც ზუსტად გამოხატავს ბერძნულ ტექსტში ჩადებულ აზრს. აქ ჯეროვანი იქნება მივუთითოთ, რომ წმ. კირილე იერუსალიმელმა, როდესაც სუფევის უსასრულობის აზრს განმარტავდა თავის შეგონებით ჰომილიებში კათაკმეველთათვის (24), გამოიყენა მხოლობითი რიცხვის მესამე პირის ზმნის ფორმა აწმყო დროში, როდესაც განმარტავდა ესაია წინასწარმეტყველების ერთ ადგილს (ეს. 9:6), სადაც წერია: "მოგვეცა ძე": "ამით კი აჩვენებს, რომ ჯერ იყო ძე ღმრთისა, შემდეგ კი მოგვეცა, და ცოტა ქვემოთ კი ამბობს: "მშვიდობისა მისისა არა არს საზღვარ" (ეს. 9:7). რომის სახელმწიფოს აქვს საზღვარი, ღმრთის ძის სუფევას კი საზღვარი არა აქვს. სპარსელებსა და მიდიელებს აქვთ საზღვრები, ღმრთის ძეს კი საზღვარი არა აქვს" (ХII, 24).
ნათქვამს თუ შევაჯამებთ, უნდა დავასკვნათ, რომ სარწმუნოების სიმბოლოს ძველსლავური ტექსტი: "Его же Царствию несть конца" ("რომლისა სუფევისა არა არს დასასრულ") -
ჩვენ, ცხადია, მიგვაჩნია რომ ყველა ახალმოწესეს როდი ფიქრობს ასე, მაგრამ მაშინ რატომ არის დაფიქსირებული ტექსტში ასეთი აზრი? საღი აზრი გვკარნახობს, მართლმადიდებლური დოგმატიკა კი ითხოვს ნიკონის მიერ დამკვიდრებული მწვალებლური ფორმულირების გასწორებას და ძველ, ჭეშმარიტად მართლმადიდებლურ ფორმულირებასთან დაბრუნებას, რომელიც ძველმართლმადიდებლობაშია შენარჩუნებული.
თავი IV: "და სული წმიდა უფალი ჭეშმარიტი..."
სარწმუნოების სიმბოლოს მერვე წევრში ძველმორწმუნეებსა და ახალმორწმუნეებს შორის არსებობს მკაფიო განსხვავება: ძველ ტექსტში წერია: "და სული წმიდა უფალი ჭეშმარიტი და ცხოველს-მყოფელი"; ახალში - "და სული წმიდა, უფალი და ცხოველს-მყოფელი" (ანუ სიტყვა "ჭეშმარიტის" გარეშე).
ნებისმიერი მართლმადიდებელი ქრისტეანი, როდესაც წაიკითხავს ახალმოწესეთა მიერ გადაკეთებულ სიმბოლოს, გაოგნებული დარჩება: მართლაც, თუ სარწმუნოების სიმბოლოში ლაპარაკია ჭეშმარიტ მამაზე და ჭეშმარიტ ძეზე" ("ღმერთი ჭეშმარიტი ღვთისაგან ჭეშმარიტისა"), მაგრამ არაფერია ნათქვამი სულიწმიდის ჭეშმარიტებაზე, ამიტომაც, უნებლიედ აღმოცენდება კითხვა: რა "სულია" ეს, რომელსაც ნიკონიანელები აღიარებენ? რადგან წმ. იოანე ღვთისმეტყველი ბრძანებს: "საყვარელნო, ყველა სულს ნუკი ენდობით, არამედ გამოსცადეთ, ღვთისაგან არიან თუ არა" (1 იოანე 4:1).
განვიხილოთ ძველსლავური ტექსტიდან სიტყვა "ჭეშმარიტის" ამოღების მიზანშეწონილობა.
პირველ რიგში გამოვიკვლიოთ საქმის ისტორიული მხარე. როგორც ცნობილია, ნიკეის სიმბოლო მთავრდება სიტყვებით: ka… ’eij tТ ‘agion pneuma ("კაი ეის ტო აგიონ პნეუმა"), ანუ "და სული წმიდა..." - შემდეგ კი მოსდევს ანათემატიზმები. მაგრამ პირველი კრების მამებმა ყურადღების გარეშე როდი დატოვეს სულიწმიდის ჭეშმარიტება.
ევსები კესარიელი ჰყვება თავის მრგვლივმოსავლელ ეპისტოლეში, რომ კრებაზე, კრებითი სიმბოლოს საფუძვლის გამოსამუშავებლად მან წაიკითხა კესარიის ეკლესიის სიმბოლო, რომელშიც იყო ასეთი სიტყვები: "გვწამს ერთი სულიწმიდა... გვწამს, რომ მამა ჭეშმარიტად არის მამა, ძე ჭეშმარიტად არის ძე, სულიწმიდა ჭეშმარიტად არის სულიწმიდა" (Socrat. I, 8; Theodotit. I, 12).
და ევსები ამასთან დაკავშირებით ამატებს: "როდესაც ჩვენგან ეს მრწამსი გადმოიცა, სადავო არაფერი ყოფილა, არამედ პირველმა თავად იმპერატორმა დაამოწმა, რომ იგი სიმართლეს შეიცავდა. აღიარა, რომ თვითონაც ასე ფიქრობდა, და არწმუნებდა ყველას, რომ ეს მიღოთ და ხელი მოეწერათ დოგმატებისთვის" (Socrat. I, 8; Theodorit. I, 12) (იხ. თეოდორიტე კვირელი. "საეკლესიო ისტორია". გამომც. "ახალი ივირონი". თბილისი 2008 წ. გვ. 48).
მაშასადამე, წმიდა სამება კრების პირველივე ნაბიჯებიდან განისაზღვრებოდა ჭეშმარიტის ცნებით, რომელიც წმიდა სამების თითოეულ პირს ახლდა. მეტიც, წმიდა კრებამ მოგვცა განმარტება, როგორ უნდა ვაღიარებდეთ სამ პირს ერთ ღვთაებაში: მამას, ძეს და სულიწმიდა. ეს განმარტება დაცულია გელასი კიზიკელთან (Gelas. Vol. act. conc. nic. I. 11. XII), სადაც, სხვათა შორის, ნათქვამია: "წმიდა მამათა წმიდა, დიდმა და მსოფლიო კრებამ, რომელიც ნიკეაში შეიკრიბა, ესპანეთის ქ. კორდუბის ეპისკოპოსის, ოსიას პირით, განაცხადა: (...) არ ვუშვებთ რა აღრევას ან განჰყოფას წმიდა სამების გამოუთქმელი და ნეტარი პირებისას, გვწამს, რომ მამა ყოველთვის არის ჭეშმარიტი მამა ჭეშმარიტი ძისა, ყოველთვის არსებული და მყოფი, და ძე - ჭეშმარიტი ძე ჭეშმარიტი მამისა, ყოველთვის არსებული და მყოფი, და სულიწმიდა - ჭეშმარიტი სულიწმიდა, ყოველთვის არსებული და მყოფი" (13. С. 159).
ამ მოწმობიდან ჩანს, რომ კრება კატეგორიულად ითხოვდა, როგორც მამისა და ძის, ასევე სულიწმიდის ჭეშმარიტების აღიარებას. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ 341 წლის ადგილობრივმა კრებამ ანტიოქიაში, რომელსაც მიზნად ჰყონდა ნიკეის სიმბოლოს განმარტება, წმიდა სამების შესახებ სწავლება თითოეული იპოსტასის ჭეშმარიტებით განმარტა.
სარწმუნოების კრებით გადმოცემაში ანტიოქიის კრების მამები სულიწმიდის შესახებ ამბობენ: "გვწამს... სულიწმიდა, მორწმუნეთა ნუგეშინისმცემელი, განმწმენდელი და სრულმყოფელი, როგორც უფალმა ჩვენამ იესუ ქრისტემ ამცნო თავის მოწაფეებს და უთხრა: "წადით, დაიმოწაფეთ ყველა ხალხი და ნათელი ეცით მათ მამის და ძის და სული წმიდის სახელით" (მათე 28:19), ანუ სახელითა მამისათა, როგორც ჭეშმარიტი მამისა, ძისათა, როგორც ჭეშმარიტი ძისა, და წმიდისა სულისათა, როგორც ჭეშმარიტი სულიმიწიდისა" (Socrat. 2. 10).
სიტყვა "ჭეშმარიტი", სულიწმიდასთან მიმართებაში, დასაბამიერი და უცვალებელი მართლმადიდებლური სწავლებაა სულიწმიდის შესახებ, მაშინ როდესაც, არიანელები და მათი მიმდევრები, რომლებსაც არ სურდათ ქრისტეს ჭეშმარიტ ღმერთად აღიარება, სულიწმიდის შესახებაც იგივეს ამბობდნენ, რასაც არიოზი ამბობდა ქრიტეს შესახებ. ვ. ვ. ბოლოტოვი არიოზზე წერდა: "დაასრულა მან იმის აღიარებით, რომ ძე იწოდება katacristikwj, per abusum, სიტყვად და სიბრძნედ, მაგრამ არა ჭეშმარიტ ღმერთად, რადგან ის განღმრთობილია მხოლოდ მადლის მიერ. ის ღმერთია მხოლოდ სახელწოდებით, lљgetai ’onТmati mТnon qeТj" (38. С. 15).
ანალოგიურად უარყოფდნენ მწვალებლები სულიწმიდასაც და არ სურდათ მისი აღიარება ჭეშმარიტ ღმერთად. მართლმადიდებლური დოგმატიკა მტკიცედ იდგა და დგას პოზიციაზე: სამების იპოსტასები - ურთიერთთანასწორნი არიან. წმიდა გრიგოლ ღვთისმეტყველი არაერთხელ იმეორებდა, რომ სულიწმიდას უცილობლივ უნდა აღვიარებდეთ ჭეშმარიტად, რადგან წმიდა სამების ყოველ პირს უნდა განეკუთვნებოდეს ერთი და იგივე ეპითეტი. თავის 31-ე ჰომილიაში: "სულიწმიდის შესახებ" ის ბრძანებს: "ჩვენ კი გაბედულად გვწამს ღვთაებრივი სულის, რომელსაც თაყვანს ვცემთ, და წმიდა სამებას ერთსა და იმავე გამოთქმებს განვაკუთვნებთ... ღვთისმეტყველებას ასე დავიწყებთ. არის ნათელი ჭეშმარიტი, რომელიც განანათლებს ყოველსა კაცსა, მომავალსა სოფლად, - ანუ მამა. არის ნათელი ჭეშმარიტი, რომელიც განანათლებს ყოველსა კაცსა მომავალსა სოფლად, ანუ ძე; და არის ნათელი ჭეშმარიტი, რომელიც განანათლებს ყოველსა კაცსა მომავალსა სოფლად, ანუ სხვა ნუგეშინისმცემელი" (9. С. 445).
მაშასადამე, გრიგოლ ღვთისმეტყველი სულიწმიდას უწოდებს ჭეშმარიტ, სხვა ნუგეშინისმცემელს, რითაც ხაზს უსვამს, რომ სული არის სული ჭეშმარიტი და, რომ ის ჭეშმარიტად ღმერთია. მეტიც, სწორედ ჭეშმარიტებით საზღვრავს წმ. გრიგოლი მთელს სამებას, რადგან მიიჩნევს, რომ მხოლოდ მის ყოველ იპოსტასთადმი ეპითეტ "ჭეშმარიტის" მინიჭებით გვმართებს წმ. სამების შესახებ ღვთისმეტყველება.
22-ე ჰომილიაში წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი წერს: "ერთი და იგივეა ღმრთის ბუნება, რომელიც დაუსაბამობაში, შობასა და გამომავლობაში შეიცნობა... ვიცით, რომ ის არის სიცოცხლეები და სიცოცხლე, ნათელნი და ნათელი, სიკეთენი და სიკეთე, დიდებანი და დიდება, ჭეშმარიტი და ჭეშმარიტება, სული ჭეშმარიტი (თარგმნის სხვა ვარიანტი: "ჭეშმარიტებისა") (6. С. 333-334).
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, გრიგოლ ღვთისმეტყველი ტერმინ "ჭეშმარიტების" მეშვეობით განმარტავს წმიდა სამების თანასწორობას. და ეს შემთხვევით როდი ხდება, რადგან მწვალებლები სწორედაც რომ არ ცნობდნენ ან ქრისტეს ჭეშმარიტებას, ან კიდევ სულიწმიდისას. ამიტომაც ადგილობრივ მართლმადიდებლურ ეკლესიათა სარწმუნოების სიმბოლოებში ყოველთვის არის მოცემული სამივე პირის ჭეშმარიტება. ეს ტრადიცია განმყარდა ჯერ კიდევ ნიკეის I მსოფლიო კრებაზე, როდესაც ევსები კესარიელმა თქვა: "მამა ჭეშმარიტად არის მამა, ძე ჭეშმარიტად არის ძე და სულიწმიდა ჭეშმარიტად არის სულიწმიდა" (Socrat. I, 8).
341 წლის ანტიოქიის ადგილობრივმა კრებამ ასევე გასაზღვრა: "მამა ჭეშმარიტად მამაა, ძე ჭეშმარიტად ძეა, ხოლო სულიწმიდა ჭეშმარიტად არის სულიწმიდა. ეს უბრალო სახელები კი არ არის, არამედ თითოეული იპოსტასის აღმნიშვნელია ისევე, როგორც დიდება და პატივის ყოველი მათგანისა, რომ ისინი არიან სამი იპოსტასი და ერთი თანხმობა" (Socrat. 2, 10).
362 წლის ალექსანდრიის ადგილობრივ კრებაზე, რომელსაც წმ. ათანასე დიდი თავმჯდომარეობდა, წმიდა სამების თანასწორობა ასევე თითოეული პირის თანასწორი ჭეშმარიტების დოგმატით ხასიათდება.
ვ. ვ. ბოლოტოვი ასე გვიყვება ამის შესახებ: "ხოლო როდესაც 362 წლის ალექსანდრიის კრებაზე, ნიკეის სიმბოლოს საზეიმო დადასტურების შემდეგ, რადგან არიანელთა გაერთიანების გამო ერთის მხრივ ეჭვი აღიძრა მათ წინააღმდეგ, ვინც ამბობდა "სამი იპოსტასი", ხოლო მეორეს მხრივ მათ წინააღმდეგ, ვინც ამბობდა: "ერთი იპოსტასი". ათანასემ... ორივე მხარის შეხედულებები განიხილა. (...) დაეჭვებულებს მან უპასუხა, რომ სამებაში სამი იპოსტასია, რადგან ის არა მარტო სახელწოდებით, არამედ ჭეშმარიტად არის სამება, რომ მამა ჭეშმარიტად არის მამა, ძე ჭეშმარიტად არის ძე, და სულიწმიდა ჭეშმარიტად არის სულიწმიდა" (38. С. 87, 88). სწორედ ეს სწავლება აღიარებს მართლმადიდებლურად წმ. ათანასემ და ალექსანდრიის კრებამ.
უფრო ვრცლად წმიდა სამების თანასწორობა მათი ჭეშმარიტების აღიარებით, მოცემულია წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველთან. წმ. გრიგოლის 25-ე ჰომილიაში ვკითხულობთ: "ისწავლე მამას უწოდო ჭეშმარიტი მამა და უმეტესი ჭეშმარიტი, ვიდრე ჩვენი მიწიერი მამები იწოდებიან, რადგან ის მამაა - ერთადერთი გაგებით, ანუ თავისებურად და არა ხორციელი მამების მსგავსად... ისწავლე ძეს უწოდო ჭეშმარიტი ძე, რადგან ის ერთადერთი ძეა ერთადერთი მამისა, ძე ერთადერთი და გამონაკლისი აზრით, და არა ერთდროულად მამა... ისწავლე სულიწმიდას უწოდო ჭეშმარიტად სულიწმიდა, რადგან არავინ ისე არ არის წმიდა, როგორც ის, რადგან სულიწმიდას სიწმიდე კი არ შეუძენია, არამედ თვით არის თავწყარო სიწმიდისა" (7. С. 370).
მოტანილი ფაქტები მოწმობენ იმაზე, რომ სულიწმიდის დახასიათება ისეთი ცნებით, როგორიცაა ჭეშმარიტება და სულიწმიდის "ჭეშმარიტად" ხმობა - უძველესი მოვლენაა, რომელსაც შეგვიძლია თვალი მივადევნოთ I მსოფლიო კრების, ასევე 340-360 წლების ადგილობრივი კრებების საქმეებიდან, წმიდა მამათა თხზულებებიდან, ვიდრე თვით მეორე მსოფლიო კრებამდე (381 წ.).
რატომ არის აუცილებელი სულიწმიდას ვუწოდოთ ჭეშმარიტი და აღვიაროთ ჭეშმარიტად, და არა უბრალოდ "სულად"? წმ. კირილე იერუსალიმელი განგვიმარტავს, რომ ქრისტეანმა უნდა იცოდეს სულიწმიდის ჭეშმარიტი ნიშნები: "მაშ, გულისხმაჰყავ, - ბრძანებს წმ. კირილე თავის XVI კატეხეტურ ჰომილიაში, - სახელწოდების მსგავსების გამო, მის ნაცვლად სხვა სული არ მიიღო, არამედ ეცადე იპოვო ზუსტი ნიშანი სულიწმიდისა" (XVI, 18). ცხადია, რომ სულიწმიდა რადიკალურად უნდა განსხვავდებოდეს სხვა სულთაგან. წმ. კირილე უთითებს, რომ განსხვავება სწორედ იმაშია, რომ ის არის - სული ჭეშმარიტი, და ამას შემდეგი სიტყვებით გამოხატავს:
"როგორც უკვე ვთქვით, წმიდა წერილში სულად ცოდვაც იწოდება, მაგრამ სხვა და საპირისპირო მნიშვნელობით, როგორც, მაგალითად, ნათქვამია: "სიძვის სულმა შეაცდინა ისინი და განუდგნენ თავიანთ ღმერთს" (ოსია 4:12). სულად ეშმაკიც იწოდება, ოღონდ "უწმინდურის" დამატებით. ყოველ სულს თავისი თვისება აქვს და ყოველი მათგანი თავისი ამ თვისების მიხედვით იწოდება. (...) წმიდა წერილი ცოდვის სულს რომ ახსენებს, მას "სიძვის სულს" უწოდებს. ეშმაკს რომ ახსენებს, "უწმინდურ სულად" ხმობს, რათა ვუწყოდეთ, რომელ სულზეა ლაპარაკი. არ იფიქრო, აქ სულიწმიდაზე იყოს ლაპარაკი, - არა, რადგან სახელწოდება "სული" ერთგვარი საზოგადო სახელია, და ყოველი, რასაც უხეში მატერიალურობა არ ახასიათებს, ჩვეულებისამებრ სულად იწოდება. (...) მაგრამ, განა ამგვარია სულიწმიდა. ის ჭეშმარიტი მზრუნველია... პატარა კაცსაც კი აჩვენებს სამყაროს დასაწყისსა და დასასრულს, დრო-ჟამის შუალედს და მეფეთა ცვალებადობას. ასწავლის მას (ადამიანს - რედ.) იმას, რაც ადრე ვერ გულისხმაუყვია, რადგან მასთან არის ჭეშმარიტი და განმანათლებელი სულიწმიდა" (XVI, 15-16).
როგორც ვრწმუნდებით, წმ. კირილე სულს ჭეშმარიტ მზრუნველსა და განმანათლებელს უწოდებს, შედეგად, ის ვითარება, რომ სულიწმიდა არის ჭეშმარიტი, განასხვავებს მას სხვა სიძვისა თუ ბოროტების მოქმედ სულთაგან.
წმიდა მამები თავიანთ ღვთისმეტყველებას წმიდა წერილის ენაზე აგებდნენ. სწორედ აქ ვუახლოვდებით ჩვენ ყველაზე მნიშვნელოვან საკითხს, კერძოდ - წმიდა წერილის ტექსტს ახალმოწესეები თარგმნიდნენ ყოველთვის ისე, რომ გათვალისწინებული ჰქონდათ პოლემიკა ძველმორწმუნეებთან, ამიტომაც, წმიდა წერილის მათი თარგმანი (საკვანძო, დოგმატურ მომენტებში) სწორედ ახალმოწესეობრივია და პირდაპირ უპირისპირდება ძველ თარგმანს. ახალმოწესე მკვლევარები ცდილობენ დააკნინონ ძველი თარგმანები და საკუთარი ვერსიების მეტი ავტორიტეტულობის წარმოსაჩენად, ვითომცდა მის უზუსტობას ამტკიცებენ.
ეს ყველაფერი ეხება სულიწმიდის შემთხვევასაც. ცნობილია, რომ ეკლესიის მამები, როდესაც სულიწმიდაზე ღვთისმეტყველებდნენ, ეფუძნებოდნენ იოანეს სახარების ტექსტს, სადაც მაცხოვარი თავის მოწაფეებს აღუთქვამს სხვა ნუგეშინისმცემლის მოვლინებას (ინ. 14:16), ანუ სულიწმიდისა, რომელიც ბერძნულ ტექსტში იწოდება tТ pneuma tthj ’alhqe…aj (ტო პნეუმა ტეს ალეთეიას) (ინ. 15:26). სინოდალურ თარგმანში ეს ადგილი ასე ჟღერს: "სული ჭეშმარიტებისა". მაგრამ სხვა ძველ ტექსტებში სხვა სიტყვები გვხვდება. მაგალითად, ოსტრომირის სახარებაში, რომელსაც მკვლევარები პირველი სლავური, კირილე-მეთოდესეული რედაქციის ტრადიციას განაკუთვნებენ (46. С. 75), მოცემულია სხვა ფრაზა, კერძოდ: "доухъ истиньныи" ("სული ჭეშმარიტი") (Л. 22 об., л. 170 об.).
სახარების სხვა, კიდევ უფრო ძველი ხელნაწერი, - საბას წიგნი (X-XI სს.) (ეს არის უძველესი კირილესებური ძველბულგარული ძეგლი) სულიწმიდას უწოდებს - "истовыи" (ჭეშმარიტი - რედ.). ეს არის უძველესი წყაროები, და ისინი მთელი სისრულით მოწმობენ, რომ ბერძნული tthj ’alhqe…aj, ძველთაგანვე ითარგმნებოდა როგორც "ჭეშმარიტი" (და არა "ჭეშმარიტებისა" - რედ.). ხოლო სიტყვები tТ pneuma thj ’alhqe…aj ძველსლავურ ტექსტებში ითარგმნებოდა მხოლოდ როგორც "Доухъ истиньныи" და არავითარ შემთხვევაში სხვაგვარად, ცნობილი გახდება ნებისმიერი ადამიანისთვის, ვინც ძველსლავური ენის ელემენტარულ სახელმძღვანელოში ჩაიხედავს.
სლავური ზედსართავი სახელი "ჭეშმარიტი" განსაზღვრული ზედსართავია. ზედსართავ სახელთა ამგვარ ფორმები ძველსლავურ ენაში უთითებენ ისეთ ნიშანზე, რომელიც მოცემული საგნისთვის სპეციფიკურია. ზემოთ ჩვენ უკვე ვთქვით, რომ ჭეშმარიტება (წმ. მამათა მოწმობით) სულიწმიდის ინდივიდუალური ნიშანია. თვით განსაზღვრული ზედსართავი სახელი "истиньныи" სხვა არაფერია, თუ არა ჩვენებითი ნაცვალსახელ "и"-ით (სლავ. – "ის") გართულებული ზედსართავის სახელობითი ფორმა. ამასთან დაკავშირებით ერთ ერთი უდიდესი ფილოლოგ-სლავისტი გ. ა. ხაბურგაევი წერს: "პირველდასწყებითი განსაზღვრული ფორმები წარმოადგენდნენ ჩვენებითი ნაცვალსახელისა (и (ia, ie) – "тот (то, та)") მარტივ შეერთებას შესაბამისი ზედსართავის სახელობით ფორმასთან. სწორედ ჩვენებით ნაცვალსახელს, რომელიც გამოიყენება განსაზღვრული არტიკლის მნიშვნელობით, შეაქვს საგნის აღნიშვნაში განსაზღვრულობის მნიშვნელობა. (...) დროთა განმავლობაში ნაცვალსახელების ფორმები შეერწყნენ ზედსართავი სახელების დაბოლოებებს, რითაც მივიღეთ ერთი შედგენილი (რთული) დაბოლოება" (61. С. 170).
სიტყვა "истиньнъ", რომელიც, თავის მხრივ, ნაწარმოებია ფუძე "истин"-ისგან სუფიქს ьн-ის მიერთებით, ღებულობს შემდეგ მნიშვნელობას: მასთან დაკავშირებული, რაც წოდებულია საფუძვლად, ანუ - "истин"-სთან (См.: 61. С. 123). სლავი მთარგმნელების მიერ გამოყენებული ზედსართავი სახელის "истиьныи" განსაზღვრული ფორმა სიტყვათწყობაში "Дух Святый" აღნიშნავს: "იმ სულიწმიდას, რომლის შესახებაც ცნობილია, რომ ის კი არ ეკუთვნის ჭეშმარიტებას, არამედ ჭეშმარიტება ეკუთვნის მას, ანუ ის თვითონ არის ჭეშმარიტება".
ჩვენ თუ ვისურვებთ ფრაზის tТ pneuma thj ’alhqe…aj სიტყვა-სიტყვით გადათარგმნას, მივიღებთ შემდეგს:
TТ pneuma (ტო პნეუმა) – საშუალო სქესის არსებითი სახელი, სლავურად - "дуновение", "дыхание";
thj (ტეს) - ნათესაობითი ბრუნვა ‘h (ჰე) - რომელიც ძველბერძნულ ენაში გამოდის როგორც pronomen demonstratum, ანუ მდედრობითი სქესის ჩვენებითი ნაცვალსახელი: "эта, та, сия" და ა. შ. (31. С. 93; 5. Стлб. 853). შედეგად, ნათესაობით ბრუნვაში - "этой, той, сей".
’Alhqe…aj (алэфеиа), ‘h – - მდედრობითი სქესის არსებითი სახელი (სიტყვა-სიტყვით - ’a – lhqe…aj - არა დაფარულობა) - ნათესაობით ბრუნვაში "დაუფარავობისა", ჩვეულებრივ გადაითარგმნება, როგორც - "ჭეშმარიტებისა". ანუ სიტყვა-სიტყვით: "იმ დაუფარავობის (ჭეშმარიტების) სული". გამოდის სულაც არა სლავურად. სლავი მთარგმნელისთვის ამ ფილოლოგიური ჩიხიდან არსებობს ორი გამოსავალი გადათარგმნოს tТ pneuma მამრობითი სქესის - "სულით" ("Духъ"): 1) საერთოდ არ გადათარგმნოს და უგულებელჰყოს tТ thj - მაშინ გამოვა სინოდალური თარგმანი ("სული ჭეშმარიტებისა") და 2) გადათარგმნოს thj ’alhqe…aj განსაზღვრული ზედსართავი სახელის დახმარებით, რომელიც სრულიად უნდა იყოს შეთანხმებული არსებით სახელთან "Доухъ". ეს გზა აირჩიეს ძველმა სლავმა მთარგმნელებმა.
რამდენდადაც პირველი ვარიანტი აშიშვლებს ფილოლოგიურ უსუსურობას და მშობლიური ენის ცუდ ცოდნას, მისი უმდიდრესი შესაძლებლობების გამოყენების არცოდნას, იმდენად მეორე ვარიანტი ("სული ჭეშმარიტი") აჩვენებს ძველი მთარგმნელის დიდ ოსტატობას, რომელიც ფლობს ბერძნული და სლავური ენების სიფაქიზეს და უზუსტესად (რამდენადაც ეს შესაძლებელია) გადმოსცემს სლავურ ენაზე ბერძნული ენის სულსა და ასოს.
საერთოდ, ძველს სლავურ ძეგლებში thj მსგავს შემთხვევებში გადაითარგმნება, როგორც ჩვენებითი ნაცვალსახელი განსაზღვრული ზედსართავი სახელის შემადგენლობაში, მაგალითად, ოსტრომირის სახარებაში ’artoj thj zwhj (არტოს ტეს ძოეს) გადათარგმნილია როგორც "хлебъ животьныи", ხოლო ანტიოქოსის პანდექტებში (XI ს.) "древа жизньнааго"-ს თარგმანი გადმოსცემს იგივე კონსტრუქციას thj zwhj (ტეს ძოეს) (45. С. 167). ამრიგად, ცხადი ხდება, რომ როდესაც წმ. მამები ჩამოთვლიან სულიწმიდის სახელებს (გრიგოლ ღვთისმეტყველი 31-ე ჰომილიაში, კირილე იერუსალიმელი "კატეხეტურ სწავლებაში" XVII, 11 და სხვა.) და მოჰყავთ იოანეს სახარების ის ადგილი, სადაც სული იწოდება thj ’alhqe…aj, სლავურად ყველაზე უკეთ ეს ადგილი ითარგმნება, როგორც "истинный" ("ჭეშმარიტი").
ახლა უშუალოდ გადავიდეთ კონსტანტინოპოლის მეორე მსოფლიო კრების (381 წ.) სარწმუნოების სიმბოლოზე, სადაც სულიწმიდის შესახებ ნათქვამია: ka… ’eij tТ pneuma tТ ‘Јgion tТ kЪrion ka… tТ zwopo…on ("კაი ეის ტო პნეუმა ტო აგიონ ტო კიურიონ კაო ტო ძოოპოიონ"). ყველაზე ძნელი გადასათარგმნია გამოთქმა tТ kЪrion ("ტო კიურიონ"), რადგან ყველა სხვა სიტყვა სრულიად გასაგებია: "და სული წმიდა tТ kЪrion და ცხოველის-მყოფელი". სხვადასხვა სლავურ ხელნაწერებში tТ kЪrion გადათარგმნილია სამ ვარიანტში: 1) უბრალოდ: " Истиннаго" ("ჭეშმარიტი"), 2) უბრალოდ "Господа" ("უფალი") და 3) "Господа истиннаго" ("უფალი ჭეშმარიტი").
თვით ახალმოწესეებიც კი აღიარებენ, რომ ბერძნული ტექსტი შესაძლოა გადაითარგმნოს როგორც: "И въ Духа Святаго истиннаго, животворящаго", და ეს თარგმანი სწორი იქნება, რადგან, როგორც სარწმუნოების სიმბოლოს ახალმოწესე მკლევარი ა. გეზენი წერს, "ბერძნული ზედსართავი სახელი kЪrioj (კიურიოს) (სხვათა შორის), ნიშნავს ჭეშმარიტს (40. С. 59).
(ჩვენი რედაქციის შენიშვნა: აქ, სხვათა შორის, გვსურს დავიმოწმოთ ბ-ნ ედ. ჭელიძის ერთი კომენტარი. თავის ნაშრომში "ძველი ქართული საღვთისმეტყველო ტერმინოლოგია" (სევერიანე გაბალოვნელის "ექუსთა დღეთა"-ს უძველესი ქართული თარგმანის საფუძველზე) ერთ ერთი წინადადების თარგმანში (kakeinoj crhsimwj kai outoj kuriwj) ბ-ნი ედ. ჭელიძე აღნიშნავს, რომ "მთარგმნელი ძირეული მნიშვნელობით აღიქვამს kuriwj (kurioj - უფალი) მაშინ, როცა იგი ამ შემთხვევაში ნიშნავს: "ნამდვილად, ჭეშმარიტად, ზუსტად, სათანადოდ) (ლათ. proprie) ("ძველი ქართული საღვთისმეტყველო ტერმინოლოგია" (სევერიანე გაბალოვნელის "ექუსთა დღეთა"-ს უძველესი ქართული თარგმანის საფუძველზე). თბილისი "მეცნიერება", 1996 წ. გვ. 48)).
ეს სრულიად ცხადია, რადგან გამოთქმა tТ kЪrion ამ აზრით უკვე გამოყენებულია ბერძენ ავტორებთან, V ს.-დან დაწყებული ვიდრე ჩვენს წელთაღრიცხვამდე (იხ.42. С. 111). მიუხედავად ამისა, ა. გეზენი ცდილობს tТ kЪrion-ის "ჭეშმარიტად" თარგმნის დისკრედიტირებას და უთითებს იოანეს სახარების მუხლს (15:26) სადაც წერია: tТ pneuma thj ’aleqe…aj, და წერს: "ამასთან, რა თქმა უნდა, დაივიწყეს ან არ იცოდნენ, რომ ბერძნულ სახარებაში სულიწმიდა tТ kЪrion-ად კი არ იწოდება, არამედ thj ’aleqe…aj-ად და არ უნდა აგვერიოს ცნებები "სული ჭეშმარიტებისა" და "სული ჭეშმარიტი" (40. С. 59).
იოანეს სახარების 15:20 მუხლთან დაკავშირებით უკვე ვაჩვენეთ, რომ სლავმა მთარგმნელმა საუკეთესოდ გადმოსცა ფორმა tТ pneuma thj ’aleqe…aj, თარგმანით: "სული ჭეშმარიტი". თითიდან გამოწოვილია ა. გეზენის საყვედური იმის შესახებ, რომ თითქოსდა სლავ მთარგმნელებს არ ესმოდათ განსხვავება tТ pneuma-სა და thj ’aleqe…aj-ს შორის. არადა სულაც პირიქითაა., მაგალითად, ერთ ერთ უძველეს საეკლესიო-სლავურ წერილობით ძეგლში, რომეცლი XIX ს. პირველ ნახევარში ცნობილი იყო, როგორც "Написание о правеи вере, изоущеное Константиномъ блаженымь философомъ учителемь о бозе словенскому языку" (ამჟამად ინახება რუსეთში, სახელმწიფო საჯარო ბიბლიოთეკის 1348 წლის შუაბულგარული კრებულის შემადგენლობაში ГПБ. F. 1. 376. Л. 93 об-101 об). როგორც ამ ძეგლის მკვლევარი ა. ი. იურჩენკო იუწყება, "შესაძლებლობა მოგვეცა გამოგვევლინა ძეგლის ტექსტის თითქმის ბუკვალური იდენტურობა კონსტანტინოპოლის პატრიარქის, ნიკიფორე I აღმსარებლის (დაახლ. 758-828 წწ.) დიდი აპოლოგიის (Apologeticus Major) სარწმუნოების აღმსარებლობის ხასიათის მქონე ტექსტის ფრაგმენტთან" (64. С. 258). პატრიარქი ნიკიფორე იყო ხატმებრძოლეობის დაუღალავი მამხილებელი. მან დაწერა დიდი აპოლოგია დაპატიმრებიდან უახლოეს წლებში (818-820 წწ.). თვით პატრიარქი, როგორც აღმსარებელი, წმინდანად შერაცხეს 846 წ. მითითებულ დიდ აპოლოგიაში არის ერთი ასეთი ადგილი (ტექსტი მოგვყავს მინის გამოცემის მიხედვით: Migne. T. 100. Col. 585):
"DiЈ touto ka… ‘h tekousa, kur…wj ka… ’alhqwj QeotТkoj prТj ‘hmwn ‘omologeitai". "მართალი სარწმუნოების აპოლოგიის..." ძველმა მთარგმნელებმა ბრწყინვალედ გადათარგმნეს ეს ადგილი სლავურ ენაზე: "Сего ради и рождьшиа его, в истину и ресноту Бца нами нарицаема есть" (64. С. 261. Строки 194-196), ანუ სიტყვები kur…wj გადათარგმნეს როგორც "(в) истину" ("ჭეშმარიტად"), ხოლო ’alhqwj – "(в) ресноту" ("ღირსება", "ჭეშმარიტება").
სარწმუნოების სიმბოლოს საძირკველზე მყარად თუ დავდგებითს, აღმოჩნდება, რომ ახალმოწესეებს, თავიანთი ტექსტიდან გამომდინარე, სარწმუნოების სიმბოლოს 8-ე წევრი დამაჯერებლად ვერ გადაუთარგმნიათ. საქმე იმაშია, რომ tТ kЪrion-ის გადათარგმნა უბრალოდ სიტყვა "უფალით" შეუძლებელია თვით ბერძნული ენის საფუძვლებიდან გამომდინარე, რადგან ამ შემთხვევაში გრამატიკულად უსაფუძვლოდ გამოიყურება წევრი tТ სიტყვა kЪrion-ის წინ. რადგან ახალ აღთქმაში სიტყვებს "უფალი", "ბატონი", "თავი", "მეფე", გააჩნიათ ბერძნული შესატყვისი ‘o kЪrioj (5. Стлб. 740). შედეგად, tТ kЪrion გამოხატავს რაღაც ისეთს, რაც რაც tТ pneuma-ს ახასიათებს. ბერძნულ ენაში kЪrioj-ს გააჩნია შემდეგი მნიშვნელობანი: "ძალის მქონე, ძალაუფლება, უფლება; ძლევამოსილი, მფლობელი, ნამდვილი) (5. Стлб. 740). ასევე: "სჯულიერი, კანონიერი, რომელსაც აქვს ნამდვილი, კანონიერი ძალა" (5. Столб. 740).
როგორც ვხედავთ tТ kЪrion-ს ზოგიერთ ტექსტში გააჩნია ორმაგი აზრობრივი პლასტი: ის გამოხატავს ძლიერებას, ბატონობას და ამავდროულად სინამდვილეს, კანონიერებას, ამ უფლობის ან ძლევამოსილობის ჭეშმარიტებას. ეს სრულიად უდავო და ცხადი ჭეშმარიტებაა, ამიტომაც თვით ა. გეზენი იძულებულია აღიაროს, რომ tТ kЪrion შეიძლება ერთსა და იმავე დროს აღნიშნავდეს "უფლობასაც" და "ჭეშმარიტებასაც", თუმცა ამაზე საკმაოდ ბუნდოვან შენიშვნებს აკეთებს (40. С. 59).
მეტიც, თვით ბერძნებმა დოგმატურ განმარტებებში განსაზღვრეს, რომ tТ kЪrion ერთდროულად გამოხატავს სულიწმიდის უფლობასაც და ჭეშმარიტებასაც. ახალმოწესე არქიეპისკოპოსი ფილარეტი (გუმილევსკი) ამის შესახებ ბრძანებს: "მრწამსის სიტყვები "და სულიწმიდა უფალი ჭეშმარიტი..." აღებულია სიტყვების tТ pneuma tТ ‘agion tТ kЪrion მნიშვნელობიდან. სარწმუნოების სიმბოლოს ბერძნულ განმარტებაში (XIV ს. ) წერდნენ, რომ წევრი tТ სიტყვა kЪrion-ის წინ თხზულების არასწორობით უთითებს იმ აზრის თავისებურებაზე, რომ სულიწმიდა არ არის ღმრთის გარდამავალი ძალი, არამედ ჭეშმარიტად არსებული ყოფიერება, სული ჭეშმარიტი" ("Чтение "и въ Духа Святаго истиннаго» одолжено первоначальным своим происхождением толкованию слов подлинника tТ pneuma tТ ‘agion tТ kЪrion. В греческом толковании Символа (века XIV) писали, что член tТ перед kЪrion самою неправильностию сочинения указывает на особенность мысли, на то, что Дух Святый не есть преходящее явление силы Божией, а истинное, сущее бытие, Дух истинный") (40. С. 57-58).
ახალმოწესე არქიეპისკოპოსის სიტყვებში უნდა შევიტანოთ ერთი შესწორება - ეკლესია, მწვალებლებთან ბრძოლის პროცესში, სულიწმიდას ჭეშმარიტს უწოდებდა ჯერ კიდევ XIV საუკუნემდე 1000 წლით ადრე, ხოლო თვით განმარტება ეფუძნება წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველს (ჰომ. 25-ე): "ისწავლე სულიწმიდას უწოდო ჭეშმარიტი, რადგან... სულიწმიდის ჭეშმარიტება ვინმესგან ბოძებული კი არ არის, არამედ თავწყაროა ყოველი სიწმიდის..." (7. С. 370).
აქედან გამომდინარე, ბერძნების აღსარებაში, სარწმუნოების სიმბოლოში kЪrion აღნიშნავდა უფალს, ხოლო tТ სიტყვა kЪrion-ის წინ - ამ უფლობის ჭეშმარიტებაზე უთითებდა, რაც არსებითად ახასიათებს სულიწმიდას. ამიტომაც, სიმბოლოს თავიანთ განმარტებაში მათ საკუთარ მოვალეობად მიიჩნიეს მიეთითებინათ იმაზედ, რომ სარწმუნოების სიმბოლოში ასახულია და ჩაწერილია სულიწმიდის ჭეშმარიტ უფლად აღიარება. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მეორე მსოფლიო კრების მამებისა და მომდევნო საუკუნეების ბერძნებისთვის, tТ kЪrion აღნიშნავდა "ჭეშმარიტად უფალს" იმას, ვინც არის "უფალი ჭეშმარიტი".
და თუკი გამოთქმა tТ kЪrion ერთდროულად ორ აზრობრივ პლასტს შეიცავს, მართლმადიდებლური დოგმატიკისთვის ზიანის მიყენების გარეშე, შეუძლებელი ხდება მისი მხოლოდ ერთი სიტყვით გადათარგმნა, რადგან თარგმანში ორივე ეს პლასტი უნდა იქნეს ასახული. ბერძნულ ენაში ასეთი სირთულეები არ წარმოიქმნებოდა, რადგან ის შესაძლებლობას იძლეოდა ერთ გამოთქმაში ეგულისხმათ ორივე სიტყვა: იკითხე ის, რაც დაწერილია, მაგრამ გონებაში მიამატე სიტყვაც "ჭეშმარიტი" ან "უფალი" იქიდან გამომდინარე როგორ გაიგე შენ სიტყვა tТ kЪrion. რა თქმა უნდა, ბერძნული ტექსტის ფორმალურად და დაუფიქრებლად სხვა ენაზე გადათარგმნა, რომელსაც ბერძნულის მსგავსი შესაძლებლობები არ გააჩნია, ჩნდება ერთგვარი ჩიხი, რადგან მან ან მარტო "უფალი" უნდა გადათარგმნოს, ან კიდევ მარტო "ჭეშმარიტი" და მაშინ თარგმანიდან ვარდება სულიწმიდის მართლმადიდებლური დახასიათება - მისი ან ჭეშმარიტება ან კიდევ უფლობა. ამგვარი თარგმანი არ იქნება სიმბოლოს ბერძნული ტექსტის შინაარსის ზუსტი შესატყვისი, რამაც, გარკვეულ ვითარებაში, შესაძლოა გამოიწვიოს მწვალებლობაც. მართალია, სულიწმიდის "უფლად" არწოდება უფრო ნაკლები ცოდვა იქნებოდა, მის არაჭეშმარიტად აღიარებასთან შედარებით, რადგან მამა ღმერთიც არ იწოდება სარწმუნოების სიმბოლოში უფლად, რადგან მამებმა ეს ისედაც ცხად ჭეშმარიტებად მიიჩნიეს. მაგრამ სულიწმიდა სულ სხვა შემთხვევაა.
IV ს. შუაწლებსა და მიწურულს მწვალებლები ხშირად ესხმოდნენ თავს სულიწმიდის ჭეშმარიტებას, ხოლო მართლმადიდებლები, პირიქით, ცდილობდნენ ხაზი გაესვათ სულიწმიდის ჭეშმარიტად და უფლად წოდების კანონიკურობისთვის. ბერძნებმა შესანიშნავი გამოსავალი იპოვეს ამ მდგომარეობიდან. მეორე მსოფლიო კრების სარწმუნოების სიმბოლო მათ დაწერეს გამოთქმა tТ kЪrion-ის გრამატიკული თავისებურების გამოყენებით და სულიწმიდასთან მიმართებაში ორივე აზრი, მისი უფლობა და ჭეშმარიტება ერთდროულად გადმოსცეს. ეს ფორმულა არ შეიცავდა არანაირ დამახინჯებას ან დამატებას, პირიქით, ის სრულიად ეთანხმებოდა tТ kЪrion-ის დოგმატურ შინაარსს, რომელიც მართლმადიდებლურ აღმოსავლეთში ცნობილი იყო ყველაზე უადრესი პერიოდიდან.
ამგვარად, ნიკონ პატრიარქამდე არსებული სარწმუნოების სიმბოლო, ეს არის სარწმუნოების უმცირეს დეტალებამდე და დოგმატურ ნიუანსებამდე დაშიფრული აღსარება, რომელიც ბერძნებთან ხელუხლებლად არსებობდა, უკიდურეს შემთხვევაში, XV ს. დასაწყისამდე მაინც. სხვათა შორის, საინტერესოა აღინიშნოს, რომ ძველი ანგლო-საქსებიც ზუსტად იმ გზით წავიდნენ, რა გზითაც სლავი მთარგმნელები. ასე, მაგალითად, სარწმუნოების სიმბოლოს ეპისკოპოს ელფრიკისა და მეფე ალფრედის (IX-X სს.) დროინდელ თარგმანში ვკითხულობთ: "და სული წმიდა, ღმერთი ჭეშმარიტი უფალი და ცხოველის მყოფელი". და თუ თვით XVII საუკუნის ბერძნებს, რომლებმაც სიახლეების მოფილოსოფოსო მოყვარულებთან ერთად მოაწყვეს რუსეთის ეკლესიის დარბევა, უკვე დაჰკარგვოდათ და დავიწყნოდათ სარწმუნოების სიმბოლოს ჭეშმარიტად ძველი აზრი, ძველმორწმუნეებმა ის ხელუხლებლად შეინარჩუნეს.
არ უნდა ვიფიქროთ, რომ XVII ს. რუსი მორწმუნეები არ ერკვეოდნენ ბერძნული გამოთქმის tТ kЪrion-ის დეტალებს, პირიქით, სხვადასხვა ვარიანტით თარგმნის შესაძლებლობა მათთვისაც ცნობილი იყო. მაგრამ, რუსული მართლმადიდებლობა მამათა ტრადიციაზე მყარად იდგა. ამაზე მოწმობს მღვდელმოწამე ამბაკუმის თხზულებები, რომელიც ამასთან დაკავშირებით თავის "ცხოვრებაში" წერდა: "ჩვე კი ვამბობთ: დაკარგეს სიახლის მოყვარეებმა ღმრთის არსება, რადგან წაართვეს ჭეშმარიტება წმიდა და ცხოველის-მყოფელ სულიწმიდას. დიონისეს მიხედვით: რაკიღა ჭეშმარიტებისგან განვარდნენ, არსსაც შეაქციეს ზურგი. (...) უმჯობესი იყო სარწმუნოების სიმბოლოში უფალი არ ეთქვათ, ვიდრე ამოეგდოთ სულიწმიდის ჭეშმარიტება, რომელშიც ღმრთის არსება მოიაზრება. ხოლო ჩვენ, მართლმორწმუნე ქრისტეანები, სულიწმიდაში ორივეს აღვიარებთ: უფალ ჭეშმარიტსაც და ცხოველისმყოფელსაც" (15. С. 6, 7).
ამგვარად, მთელი დამოწმებული მასალა ადასტურებს, რომ სარწმუნოების სიმბოლოში აუცილებლად, სულიწმიდა აღიარებულ უნდა იქნეს ჭეშმარიტ უფლად. ამაში გვარწმუნებს წმიდა ფილოლოგია და ტექსტის ისტორია, ასევე მართლმადიდებლური დოგმატიკა. მეტიც, უნდა ვიცოდეთ, რომ ჯერ კიდევ გელასი კიზიკელთან არის დაფიქსირებული მტკიცე მოთხოვნა მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ აღიაროს, რომ "სულიწმიდა - ჭეშმარიტი სული წმიდაა", როგორიც იყო პირველი მსოფლიო კრების განსაზღვრება (13. С. 159). და თუ ვინმე დაიწყებს ღვთისმეტყველებას სულიწმიდაზე და არ უწოდებს მის უფლობას ჭეშმარიტს, ის არ შეიძლება ჩაითვალოს მართლმადიდებლად. თუ ვინმეს ეს ეეჭვება, შევახსენებთ, რომ რომის პაპი დამასმა 382 წ. კონსტანტინოპოლში, სადაც 381 წ. მსოფლიო კრება ჩატარდა, გამოაგზავნა ფურცელი ანათემატიზმებით, რომლებიც სხვადასხვა მწვალებლობათა წინააღმდეგ იყო მიმართული. ამ ანათემატიზმებში ანათემას არიაინ გადაცემულნი ისინი, ვინც უარს ამბობენ ჭეშმარიტი უწოდოენ ან მამას, ან ძეს და ან კიდევ სულწმიდას (ყურად იღეთ ეს ბ-ნო ახალმოწესეებო, - თქვენს სიმბოლოში სულიწმიდა ჭეშმარიტად არ იწოდეება).
ამ წერილში სულ 25 ანათემატიზმაა, სადაც 17-ე ასე ჟღერს: "თუ ვინმე არ იტყვის, რომ სულიწმიდა ჭეშმარიტად და სრულებით არის მამისგან... - შეჩვენებულ იყოს" (Theodorit. V, 11). ანათემატიზმა მიმართულია იმათ წინააღმდეგ, ვინც სულიწმიდის ღვთაებრივ არსს ჭეშმარიტს არ უწოდებს. 22-ე ანათემატიზმა კიდევ უფრო კონკრეტულია: "თუ ვინმე არ აღიარებს მამის, ძის და წმიდა სულის ერთ ღმრთეებას... და ჭეშმარიტებას, შეჩვენებულ იყოს" (იქვე). ეს ანათემატიზმა მიმართულია მათ წინააღმდეგ, ვინც წმ. სამების ნებისმიერი პირის მიმართ გამოტოვებს სიტყვა "ჭეშმარიტს". ჩვენს შემთხვევაში მათ, ვინც სარწმუნოების სიმბოლოს ძველი ტექსტიდან ამოშალა სიტყვა "ჭეშმარიტი" და მათაც, ვინც იცავს ამ დარღვევას, რითაც ამჟღავნებს არა მარტო თავის მთვლემარე უმეცრებას, არამედ ანათემას ექვემდებარება, როგორც ნამდვილი ერეტიკოსი, რადგან თანამედროვე ახალმოწესეობრივ სიმბოლოში ღმრთაების პირთა თანასწორობა დარღვეულია: მამა იწოდება ჭეშმარიტად, ძე იწოდება ჭეშმარიტად, ხოლო სულიწმიდის უფლობა ჭეშმარიტად არ იწოდება.
ასეთ შემთხვევაში ნებისმიერ მოაზროვნე ადამიანს უჩნდება შეკითხვა: რომელ სულზეა აქ (ნიკონიანელ ახალმოწესეთა მრწამსში - რედ.) ლაპარაკი? რომელი სულისა სწამთ ახალმოწესეებს? იმისა ხომ არა, განხეთქილების დაწყებიდან 1900-იანი წლების დასაწყისამდე რომ ლოცულობდნენ ნათლისღების საიდუმლოში: "Ниже да снидет с крещающимся, молимся тебе, дух лукавый" ("ნუ შთაჰყვების მოსანათლავსა ამას, გევედრებით შენ, სულო მზაკვარო")?! ან როგორც ნათლისღების იმავე წეს-განგებაში აქვთ ახალმოწესეებს: "запрещает тебе, Господь, диаволе, пришедый в мир и вселивыйся во человецех" ("გფუცავს შენ, უფალო, ეშმაკი, რომელი მოვიდა ქვეყნად და დამკვიდრდა კაცთა შორის"). და თუკი ეს შემზარავი ლოცვები სატანის მიმართ, ბოლოს და ბოლოს, როგორც იქნა ამოიღეს კურთხევანებიდან, რომელიც მოსკოვის საპატრიარქომ გამოსცა 1979 წელს და საბოლოოდ დაუბრუნდნენ ნიკონამდელ ვარიანტს (49. С. 50), მაშასადამე, უბედური ახალმოწესეები უნდა გამოფხიზლდნენ მწვალებლური ბანგისგან და დაუბრუნდნენ სარწმუნოების სიმბოლოს ძველ, შეურყვნელ და უბიწო, ნამდვილად და ჭეშმარიტად მართლმადიდებლურ ტექსტს. და თუ ეს არ მოხდება, მაშინ ისინი ნამდვილად დაადასტურებენ, რომ არიან მოუნანიებელი და საკუთარ ცდომილებაში გახევებული მწვალებლები.
ნებისმიერი მართლმადიდებელი ქრისტეანი, როდესაც წაიკითხავს ახალმოწესეთა მიერ გადაკეთებულ სიმბოლოს, გაოგნებული დარჩება: მართლაც, თუ სარწმუნოების სიმბოლოში ლაპარაკია ჭეშმარიტ მამაზე და ჭეშმარიტ ძეზე" ("ღმერთი ჭეშმარიტი ღვთისაგან ჭეშმარიტისა"), მაგრამ არაფერია ნათქვამი სულიწმიდის ჭეშმარიტებაზე, ამიტომაც, უნებლიედ აღმოცენდება კითხვა: რა "სულია" ეს, რომელსაც ნიკონიანელები აღიარებენ? რადგან წმ. იოანე ღვთისმეტყველი ბრძანებს: "საყვარელნო, ყველა სულს ნუკი ენდობით, არამედ გამოსცადეთ, ღვთისაგან არიან თუ არა" (1 იოანე 4:1).
განვიხილოთ ძველსლავური ტექსტიდან სიტყვა "ჭეშმარიტის" ამოღების მიზანშეწონილობა.
პირველ რიგში გამოვიკვლიოთ საქმის ისტორიული მხარე. როგორც ცნობილია, ნიკეის სიმბოლო მთავრდება სიტყვებით: ka… ’eij tТ ‘agion pneuma ("კაი ეის ტო აგიონ პნეუმა"), ანუ "და სული წმიდა..." -
ევსები კესარიელი ჰყვება თავის მრგვლივმოსავლელ ეპისტოლეში, რომ კრებაზე, კრებითი სიმბოლოს საფუძვლის გამოსამუშავებლად მან წაიკითხა კესარიის ეკლესიის სიმბოლო, რომელშიც იყო ასეთი სიტყვები: "გვწამს ერთი სულიწმიდა... გვწამს, რომ მამა ჭეშმარიტად არის მამა, ძე ჭეშმარიტად არის ძე, სულიწმიდა ჭეშმარიტად არის სულიწმიდა" (Socrat. I, 8; Theodotit. I, 12).
და ევსები ამასთან დაკავშირებით ამატებს: "როდესაც ჩვენგან ეს მრწამსი გადმოიცა, სადავო არაფერი ყოფილა, არამედ პირველმა თავად იმპერატორმა დაამოწმა, რომ იგი სიმართლეს შეიცავდა. აღიარა, რომ თვითონაც ასე ფიქრობდა, და არწმუნებდა ყველას, რომ ეს მიღოთ და ხელი მოეწერათ დოგმატებისთვის" (Socrat. I, 8; Theodorit. I, 12) (იხ. თეოდორიტე კვირელი. "საეკლესიო ისტორია". გამომც. "ახალი ივირონი". თბილისი 2008 წ. გვ. 48).
მაშასადამე, წმიდა სამება კრების პირველივე ნაბიჯებიდან განისაზღვრებოდა ჭეშმარიტის ცნებით, რომელიც წმიდა სამების თითოეულ პირს ახლდა. მეტიც, წმიდა კრებამ მოგვცა განმარტება, როგორ უნდა ვაღიარებდეთ სამ პირს ერთ ღვთაებაში: მამას, ძეს და სულიწმიდა. ეს განმარტება დაცულია გელასი კიზიკელთან (Gelas. Vol. act. conc. nic. I. 11. XII), სადაც, სხვათა შორის, ნათქვამია: "წმიდა მამათა წმიდა, დიდმა და მსოფლიო კრებამ, რომელიც ნიკეაში შეიკრიბა, ესპანეთის ქ. კორდუბის ეპისკოპოსის, ოსიას პირით, განაცხადა: (...) არ ვუშვებთ რა აღრევას ან განჰყოფას წმიდა სამების გამოუთქმელი და ნეტარი პირებისას, გვწამს, რომ მამა ყოველთვის არის ჭეშმარიტი მამა ჭეშმარიტი ძისა, ყოველთვის არსებული და მყოფი, და ძე -
ამ მოწმობიდან ჩანს, რომ კრება კატეგორიულად ითხოვდა, როგორც მამისა და ძის, ასევე სულიწმიდის ჭეშმარიტების აღიარებას. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ 341 წლის ადგილობრივმა კრებამ ანტიოქიაში, რომელსაც მიზნად ჰყონდა ნიკეის სიმბოლოს განმარტება, წმიდა სამების შესახებ სწავლება თითოეული იპოსტასის ჭეშმარიტებით განმარტა.
სარწმუნოების კრებით გადმოცემაში ანტიოქიის კრების მამები სულიწმიდის შესახებ ამბობენ: "გვწამს... სულიწმიდა, მორწმუნეთა ნუგეშინისმცემელი, განმწმენდელი და სრულმყოფელი, როგორც უფალმა ჩვენამ იესუ ქრისტემ ამცნო თავის მოწაფეებს და უთხრა: "წადით, დაიმოწაფეთ ყველა ხალხი და ნათელი ეცით მათ მამის და ძის და სული წმიდის სახელით" (მათე 28:19), ანუ სახელითა მამისათა, როგორც ჭეშმარიტი მამისა, ძისათა, როგორც ჭეშმარიტი ძისა, და წმიდისა სულისათა, როგორც ჭეშმარიტი სულიმიწიდისა" (Socrat. 2. 10).
სიტყვა "ჭეშმარიტი", სულიწმიდასთან მიმართებაში, დასაბამიერი და უცვალებელი მართლმადიდებლური სწავლებაა სულიწმიდის შესახებ, მაშინ როდესაც, არიანელები და მათი მიმდევრები, რომლებსაც არ სურდათ ქრისტეს ჭეშმარიტ ღმერთად აღიარება, სულიწმიდის შესახებაც იგივეს ამბობდნენ, რასაც არიოზი ამბობდა ქრიტეს შესახებ. ვ. ვ. ბოლოტოვი არიოზზე წერდა: "დაასრულა მან იმის აღიარებით, რომ ძე იწოდება katacristikwj, per abusum, სიტყვად და სიბრძნედ, მაგრამ არა ჭეშმარიტ ღმერთად, რადგან ის განღმრთობილია მხოლოდ მადლის მიერ. ის ღმერთია მხოლოდ სახელწოდებით, lљgetai ’onТmati mТnon qeТj" (38. С. 15).
ანალოგიურად უარყოფდნენ მწვალებლები სულიწმიდასაც და არ სურდათ მისი აღიარება ჭეშმარიტ ღმერთად. მართლმადიდებლური დოგმატიკა მტკიცედ იდგა და დგას პოზიციაზე: სამების იპოსტასები -
მაშასადამე, გრიგოლ ღვთისმეტყველი სულიწმიდას უწოდებს ჭეშმარიტ, სხვა ნუგეშინისმცემელს, რითაც ხაზს უსვამს, რომ სული არის სული ჭეშმარიტი და, რომ ის ჭეშმარიტად ღმერთია. მეტიც, სწორედ ჭეშმარიტებით საზღვრავს წმ. გრიგოლი მთელს სამებას, რადგან მიიჩნევს, რომ მხოლოდ მის ყოველ იპოსტასთადმი ეპითეტ "ჭეშმარიტის" მინიჭებით გვმართებს წმ. სამების შესახებ ღვთისმეტყველება.
22-
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, გრიგოლ ღვთისმეტყველი ტერმინ "ჭეშმარიტების" მეშვეობით განმარტავს წმიდა სამების თანასწორობას. და ეს შემთხვევით როდი ხდება, რადგან მწვალებლები სწორედაც რომ არ ცნობდნენ ან ქრისტეს ჭეშმარიტებას, ან კიდევ სულიწმიდისას. ამიტომაც ადგილობრივ მართლმადიდებლურ ეკლესიათა სარწმუნოების სიმბოლოებში ყოველთვის არის მოცემული სამივე პირის ჭეშმარიტება. ეს ტრადიცია განმყარდა ჯერ კიდევ ნიკეის I მსოფლიო კრებაზე, როდესაც ევსები კესარიელმა თქვა: "მამა ჭეშმარიტად არის მამა, ძე ჭეშმარიტად არის ძე და სულიწმიდა ჭეშმარიტად არის სულიწმიდა" (Socrat. I, 8).
341 წლის ანტიოქიის ადგილობრივმა კრებამ ასევე გასაზღვრა: "მამა ჭეშმარიტად მამაა, ძე ჭეშმარიტად ძეა, ხოლო სულიწმიდა ჭეშმარიტად არის სულიწმიდა. ეს უბრალო სახელები კი არ არის, არამედ თითოეული იპოსტასის აღმნიშვნელია ისევე, როგორც დიდება და პატივის ყოველი მათგანისა, რომ ისინი არიან სამი იპოსტასი და ერთი თანხმობა" (Socrat. 2, 10).
362 წლის ალექსანდრიის ადგილობრივ კრებაზე, რომელსაც წმ. ათანასე დიდი თავმჯდომარეობდა, წმიდა სამების თანასწორობა ასევე თითოეული პირის თანასწორი ჭეშმარიტების დოგმატით ხასიათდება.
ვ. ვ. ბოლოტოვი ასე გვიყვება ამის შესახებ: "ხოლო როდესაც 362 წლის ალექსანდრიის კრებაზე, ნიკეის სიმბოლოს საზეიმო დადასტურების შემდეგ, რადგან არიანელთა გაერთიანების გამო ერთის მხრივ ეჭვი აღიძრა მათ წინააღმდეგ, ვინც ამბობდა "სამი იპოსტასი", ხოლო მეორეს მხრივ მათ წინააღმდეგ, ვინც ამბობდა: "ერთი იპოსტასი". ათანასემ... ორივე მხარის შეხედულებები განიხილა. (...) დაეჭვებულებს მან უპასუხა, რომ სამებაში სამი იპოსტასია, რადგან ის არა მარტო სახელწოდებით, არამედ ჭეშმარიტად არის სამება, რომ მამა ჭეშმარიტად არის მამა, ძე ჭეშმარიტად არის ძე, და სულიწმიდა ჭეშმარიტად არის სულიწმიდა" (38. С. 87, 88). სწორედ ეს სწავლება აღიარებს მართლმადიდებლურად წმ. ათანასემ და ალექსანდრიის კრებამ.
უფრო ვრცლად წმიდა სამების თანასწორობა მათი ჭეშმარიტების აღიარებით, მოცემულია წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველთან. წმ. გრიგოლის 25-
მოტანილი ფაქტები მოწმობენ იმაზე, რომ სულიწმიდის დახასიათება ისეთი ცნებით, როგორიცაა ჭეშმარიტება და სულიწმიდის "ჭეშმარიტად" ხმობა -
რატომ არის აუცილებელი სულიწმიდას ვუწოდოთ ჭეშმარიტი და აღვიაროთ ჭეშმარიტად, და არა უბრალოდ "სულად"? წმ. კირილე იერუსალიმელი განგვიმარტავს, რომ ქრისტეანმა უნდა იცოდეს სულიწმიდის ჭეშმარიტი ნიშნები: "მაშ, გულისხმაჰყავ, -
"როგორც უკვე ვთქვით, წმიდა წერილში სულად ცოდვაც იწოდება, მაგრამ სხვა და საპირისპირო მნიშვნელობით, როგორც, მაგალითად, ნათქვამია: "სიძვის სულმა შეაცდინა ისინი და განუდგნენ თავიანთ ღმერთს" (ოსია 4:12). სულად ეშმაკიც იწოდება, ოღონდ "უწმინდურის" დამატებით. ყოველ სულს თავისი თვისება აქვს და ყოველი მათგანი თავისი ამ თვისების მიხედვით იწოდება. (...) წმიდა წერილი ცოდვის სულს რომ ახსენებს, მას "სიძვის სულს" უწოდებს. ეშმაკს რომ ახსენებს, "უწმინდურ სულად" ხმობს, რათა ვუწყოდეთ, რომელ სულზეა ლაპარაკი. არ იფიქრო, აქ სულიწმიდაზე იყოს ლაპარაკი, -
როგორც ვრწმუნდებით, წმ. კირილე სულს ჭეშმარიტ მზრუნველსა და განმანათლებელს უწოდებს, შედეგად, ის ვითარება, რომ სულიწმიდა არის ჭეშმარიტი, განასხვავებს მას სხვა სიძვისა თუ ბოროტების მოქმედ სულთაგან.
წმიდა მამები თავიანთ ღვთისმეტყველებას წმიდა წერილის ენაზე აგებდნენ. სწორედ აქ ვუახლოვდებით ჩვენ ყველაზე მნიშვნელოვან საკითხს, კერძოდ -
ეს ყველაფერი ეხება სულიწმიდის შემთხვევასაც. ცნობილია, რომ ეკლესიის მამები, როდესაც სულიწმიდაზე ღვთისმეტყველებდნენ, ეფუძნებოდნენ იოანეს სახარების ტექსტს, სადაც მაცხოვარი თავის მოწაფეებს აღუთქვამს სხვა ნუგეშინისმცემლის მოვლინებას (ინ. 14:16), ანუ სულიწმიდისა, რომელიც ბერძნულ ტექსტში იწოდება tТ pneuma tthj ’alhqe…aj (ტო პნეუმა ტეს ალეთეიას) (ინ. 15:26). სინოდალურ თარგმანში ეს ადგილი ასე ჟღერს: "სული ჭეშმარიტებისა". მაგრამ სხვა ძველ ტექსტებში სხვა სიტყვები გვხვდება. მაგალითად, ოსტრომირის სახარებაში, რომელსაც მკვლევარები პირველი სლავური, კირილე-
სახარების სხვა, კიდევ უფრო ძველი ხელნაწერი, -
სლავური ზედსართავი სახელი "ჭეშმარიტი" განსაზღვრული ზედსართავია. ზედსართავ სახელთა ამგვარ ფორმები ძველსლავურ ენაში უთითებენ ისეთ ნიშანზე, რომელიც მოცემული საგნისთვის სპეციფიკურია. ზემოთ ჩვენ უკვე ვთქვით, რომ ჭეშმარიტება (წმ. მამათა მოწმობით) სულიწმიდის ინდივიდუალური ნიშანია. თვით განსაზღვრული ზედსართავი სახელი "истиньныи" სხვა არაფერია, თუ არა ჩვენებითი ნაცვალსახელ "и"-
სიტყვა "истиньнъ", რომელიც, თავის მხრივ, ნაწარმოებია ფუძე "истин"-
ჩვენ თუ ვისურვებთ ფრაზის tТ pneuma thj ’alhqe…aj სიტყვა-
TТ pneuma (ტო პნეუმა) – საშუალო სქესის არსებითი სახელი, სლავურად -
thj (ტეს) -
’Alhqe…aj (алэфеиа), ‘h – -
რამდენდადაც პირველი ვარიანტი აშიშვლებს ფილოლოგიურ უსუსურობას და მშობლიური ენის ცუდ ცოდნას, მისი უმდიდრესი შესაძლებლობების გამოყენების არცოდნას, იმდენად მეორე ვარიანტი ("სული ჭეშმარიტი") აჩვენებს ძველი მთარგმნელის დიდ ოსტატობას, რომელიც ფლობს ბერძნული და სლავური ენების სიფაქიზეს და უზუსტესად (რამდენადაც ეს შესაძლებელია) გადმოსცემს სლავურ ენაზე ბერძნული ენის სულსა და ასოს.
საერთოდ, ძველს სლავურ ძეგლებში thj მსგავს შემთხვევებში გადაითარგმნება, როგორც ჩვენებითი ნაცვალსახელი განსაზღვრული ზედსართავი სახელის შემადგენლობაში, მაგალითად, ოსტრომირის სახარებაში ’artoj thj zwhj (არტოს ტეს ძოეს) გადათარგმნილია როგორც "хлебъ животьныи", ხოლო ანტიოქოსის პანდექტებში (XI ს.) "древа жизньнааго"-
ახლა უშუალოდ გადავიდეთ კონსტანტინოპოლის მეორე მსოფლიო კრების (381 წ.) სარწმუნოების სიმბოლოზე, სადაც სულიწმიდის შესახებ ნათქვამია: ka… ’eij tТ pneuma tТ ‘Јgion tТ kЪrion ka… tТ zwopo…on ("კაი ეის ტო პნეუმა ტო აგიონ ტო კიურიონ კაო ტო ძოოპოიონ"). ყველაზე ძნელი გადასათარგმნია გამოთქმა tТ kЪrion ("ტო კიურიონ"), რადგან ყველა სხვა სიტყვა სრულიად გასაგებია: "და სული წმიდა tТ kЪrion და ცხოველის-
თვით ახალმოწესეებიც კი აღიარებენ, რომ ბერძნული ტექსტი შესაძლოა გადაითარგმნოს როგორც: "И въ Духа Святаго истиннаго, животворящаго", და ეს თარგმანი სწორი იქნება, რადგან, როგორც სარწმუნოების სიმბოლოს ახალმოწესე მკლევარი ა. გეზენი წერს, "ბერძნული ზედსართავი სახელი kЪrioj (კიურიოს) (სხვათა შორის), ნიშნავს ჭეშმარიტს (40. С. 59).
(ჩვენი რედაქციის შენიშვნა: აქ, სხვათა შორის, გვსურს დავიმოწმოთ ბ-
ეს სრულიად ცხადია, რადგან გამოთქმა tТ kЪrion ამ აზრით უკვე გამოყენებულია ბერძენ ავტორებთან, V ს.-
იოანეს სახარების 15:20 მუხლთან დაკავშირებით უკვე ვაჩვენეთ, რომ სლავმა მთარგმნელმა საუკეთესოდ გადმოსცა ფორმა tТ pneuma thj ’aleqe…aj, თარგმანით: "სული ჭეშმარიტი". თითიდან გამოწოვილია ა. გეზენის საყვედური იმის შესახებ, რომ თითქოსდა სლავ მთარგმნელებს არ ესმოდათ განსხვავება tТ pneuma-
"DiЈ touto ka… ‘h tekousa, kur…wj ka… ’alhqwj QeotТkoj prТj ‘hmwn ‘omologeitai". "მართალი სარწმუნოების აპოლოგიის..." ძველმა მთარგმნელებმა ბრწყინვალედ გადათარგმნეს ეს ადგილი სლავურ ენაზე: "Сего ради и рождьшиа его, в истину и ресноту Бца нами нарицаема есть" (64. С. 261. Строки 194-
სარწმუნოების სიმბოლოს საძირკველზე მყარად თუ დავდგებითს, აღმოჩნდება, რომ ახალმოწესეებს, თავიანთი ტექსტიდან გამომდინარე, სარწმუნოების სიმბოლოს 8-
როგორც ვხედავთ tТ kЪrion-
მეტიც, თვით ბერძნებმა დოგმატურ განმარტებებში განსაზღვრეს, რომ tТ kЪrion ერთდროულად გამოხატავს სულიწმიდის უფლობასაც და ჭეშმარიტებასაც. ახალმოწესე არქიეპისკოპოსი ფილარეტი (გუმილევსკი) ამის შესახებ ბრძანებს: "მრწამსის სიტყვები "და სულიწმიდა უფალი ჭეშმარიტი..." აღებულია სიტყვების tТ pneuma tТ ‘agion tТ kЪrion მნიშვნელობიდან. სარწმუნოების სიმბოლოს ბერძნულ განმარტებაში (XIV ს. ) წერდნენ, რომ წევრი tТ სიტყვა kЪrion-
ახალმოწესე არქიეპისკოპოსის სიტყვებში უნდა შევიტანოთ ერთი შესწორება -
აქედან გამომდინარე, ბერძნების აღსარებაში, სარწმუნოების სიმბოლოში kЪrion აღნიშნავდა უფალს, ხოლო tТ სიტყვა kЪrion-
და თუკი გამოთქმა tТ kЪrion ერთდროულად ორ აზრობრივ პლასტს შეიცავს, მართლმადიდებლური დოგმატიკისთვის ზიანის მიყენების გარეშე, შეუძლებელი ხდება მისი მხოლოდ ერთი სიტყვით გადათარგმნა, რადგან თარგმანში ორივე ეს პლასტი უნდა იქნეს ასახული. ბერძნულ ენაში ასეთი სირთულეები არ წარმოიქმნებოდა, რადგან ის შესაძლებლობას იძლეოდა ერთ გამოთქმაში ეგულისხმათ ორივე სიტყვა: იკითხე ის, რაც დაწერილია, მაგრამ გონებაში მიამატე სიტყვაც "ჭეშმარიტი" ან "უფალი" იქიდან გამომდინარე როგორ გაიგე შენ სიტყვა tТ kЪrion. რა თქმა უნდა, ბერძნული ტექსტის ფორმალურად და დაუფიქრებლად სხვა ენაზე გადათარგმნა, რომელსაც ბერძნულის მსგავსი შესაძლებლობები არ გააჩნია, ჩნდება ერთგვარი ჩიხი, რადგან მან ან მარტო "უფალი" უნდა გადათარგმნოს, ან კიდევ მარტო "ჭეშმარიტი" და მაშინ თარგმანიდან ვარდება სულიწმიდის მართლმადიდებლური დახასიათება -
IV ს. შუაწლებსა და მიწურულს მწვალებლები ხშირად ესხმოდნენ თავს სულიწმიდის ჭეშმარიტებას, ხოლო მართლმადიდებლები, პირიქით, ცდილობდნენ ხაზი გაესვათ სულიწმიდის ჭეშმარიტად და უფლად წოდების კანონიკურობისთვის. ბერძნებმა შესანიშნავი გამოსავალი იპოვეს ამ მდგომარეობიდან. მეორე მსოფლიო კრების სარწმუნოების სიმბოლო მათ დაწერეს გამოთქმა tТ kЪrion-
ამგვარად, ნიკონ პატრიარქამდე არსებული სარწმუნოების სიმბოლო, ეს არის სარწმუნოების უმცირეს დეტალებამდე და დოგმატურ ნიუანსებამდე დაშიფრული აღსარება, რომელიც ბერძნებთან ხელუხლებლად არსებობდა, უკიდურეს შემთხვევაში, XV ს. დასაწყისამდე მაინც. სხვათა შორის, საინტერესოა აღინიშნოს, რომ ძველი ანგლო-
არ უნდა ვიფიქროთ, რომ XVII ს. რუსი მორწმუნეები არ ერკვეოდნენ ბერძნული გამოთქმის tТ kЪrion-
ამგვარად, მთელი დამოწმებული მასალა ადასტურებს, რომ სარწმუნოების სიმბოლოში აუცილებლად, სულიწმიდა აღიარებულ უნდა იქნეს ჭეშმარიტ უფლად. ამაში გვარწმუნებს წმიდა ფილოლოგია და ტექსტის ისტორია, ასევე მართლმადიდებლური დოგმატიკა. მეტიც, უნდა ვიცოდეთ, რომ ჯერ კიდევ გელასი კიზიკელთან არის დაფიქსირებული მტკიცე მოთხოვნა მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ აღიაროს, რომ "სულიწმიდა -
ამ წერილში სულ 25 ანათემატიზმაა, სადაც 17-
ასეთ შემთხვევაში ნებისმიერ მოაზროვნე ადამიანს უჩნდება შეკითხვა: რომელ სულზეა აქ (ნიკონიანელ ახალმოწესეთა მრწამსში -