აპოლოგეტიკა - ანტიძველმართლმადიდებლური ფალსიფიკაციები - საქართველოს ძველმართლმადიდებლური ეკლესია

გლებ ჩისტიაკოვი

ანტიძველმართლმადიდებლური ფალსიფიკაციები

იყო თუ არა მართალი ანდრია უხტომსკი?

გასული წლის 90-იანი წლების დასაწყისში, თანამედროვე პარამეტრებით თუ ვიმსჯელებთ, უზარმაზარი ტირაჟით, 50 000 ეგზემპლარად გამოიცა წიგნი "არქიეპისკოპოს ანდრიას (თავად უხტომსკის) ცხოვრება და მოღვაწეობა" (Жизнь и деятельность архиепископа Андрея (князя Ухтомского)), რომელიც გამოვიდა მიხეილ ზელენოგოროდსკის, აწ თავისი ნამდვილი გვარით ცნობილი გრინბერგის რედაქციით. ამ წიგნმა დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა თანამედროვეებზე.

იმ მომენტში მე ყველაზე მეტად გამაკვირვა თვით ეპისკოპოს ანდრიას (უხტომსკის) სიტყვებმა, რომელიც მან დაწერა 1933 წელს, ალმა-ატის გადასახლებაში ყოფნისას: "მთელი ჩვენი სახაზინო პოლემიკა ძველმოწესეობასთან ყოველთვის სრულ ცილისწამებას წარმოადგენდა ძველმოწესეობაზე".

დიდი ხნის განმავლობაში ეს გამონათქვამი რაღაც ემოციურ გადაჭარბებად, ჰიპერბოლად, მეტყველების ფიგურად მიმაჩნდა.

შევეცადე რა გავრკეულიყავი ყოველივე ამაში, საკმაო რუდუნებითმა მუშაობამ მომიწია, რომლის შედეგად ფრიად საინტერესო დოკუმენტები აღმოვაჩინე. საბოლოოდ მიღებული ინფორმაცია საფუძვლად დაედო ლექციათა სერიას ძველმართლმადიდებლობის აპოლოგიაზე, რომელიც წაკითხულ იქნა მოსკოვის ძველმოწესეობრივ სასულიერო სასწავლებელში (რუს. აბრევიატურა: МСДУ - რედ.) 2007-2010 წლებში, და ასევე ჩართულ იქნა ხელნაწერ წიგნში "ძველი და ახალი რწმენის შესახებ", რომელმაც, სამწუხაროდ, დღის ნათელი დღემდე ვერ იხილა.

რა თქმა უნდა, მოცემულ ლექციაში შეუძლებელია ცილისწამებისა და გაყალბებების ყველა ისტორიული ფაქტების ჩამოთვლა, სინოდალური ავტორის ყოველი სტროფისა და მისიონერული ბროშურების ყოველი ისტორიის გადმოცემა, რომელშიც თუნდაც მცირედი უსამართლობა არის მოცემული. ჩვენ შევჩერდებით ძირითად, საბაზო მითებზე, რომლებიც შემდგომ ანტიძველმართლმადიდებლური პროპაგანდის საფუძველი გახდა და რომელთა წყალობითაც ყალიბდებოდა ახალი საეკლესიო ფუნდამენტი, შემდეგ კი მთელი ახალი საერო ისტორიაც.

წიგნების გადაკეთება

უნდა ითქვას, რომ თავისთავად პატრიარქ ნიკონის რეფორმა სულაც არ დაწყებულა პირჯვრისსაწერი თითების წყობისა და სხვა ძველსაეკლესიო წეს-განგებათა შეცვლით, არამედ ე. წ. "წიგნების გადაკეთებით" - რომელსაც ნიკონის რეფორმის მომხრეები წიგნების "შესწორებას" უწოდებენ. საეკლესიო კრებამ, რომელიც ახალარჩეულმა პატრიარქმა 1654 წელს მოიწვია, მიიღო დადგენილება საღვთისმსახურებო წიგნები ჩაესწორებინათ ძველსლავური და ძველბერძნული ნიმუშების მიხედვით: ("საჭიროა და სამართლიანი გასწორდეს ძველი ისტორიული და ბერძნული წიგნების მიხედვით" - თარგმანი ჩვენია - რედ.) (დედანში: "Достойно и праведно исправити противо старых харатейных и греческих книг").

პატრიარქი ნიკონი. კადრი ფილმიდან "განხეთქილება" ("Раскол")

იგივეა მითითებული ნიკონის მიერ ახლადგამოცემული კონდაკის (რუს.: Служебник) წინასიტყვაობაში: (განაწესა რა კრებამ) ძველი ბერძნული და სლავური წყაროების მიხედვით ყოველმხრივ შესწორებული (კონდაკი)... დაებეჭდათ; და არა მარტო ამ წიგნის გასწორება ისურვა, არამედ სხვა წმიდა წიგნებისაც და რაც მათში ცთომილებები აღმოაჩინა, ყოველივეში ძველბერძნულ და სლავურ წმიდა წიგნებს შეუფარდა" (დედანში: "Служебник во всем справя, и согласну сотворя древним греческим и славянским …повелеша напечатати, но не точию сию книгу исправити восхотеша, но и прочия святыя книги во всем с древними греческими и славянскими священными книгам в них же не едино погрешение обретается, согласити и исправити узакониша (Предисловие к Служебнику 1655 г. (с.38 1-й паг.))".

სინამდვილეში ახალი საღვთისმსახურებო წიგნების გამოცემის დროს არავითარი ძველბერძნული და ძველსლავური წიგნები არ გამოუყენებიათ. ამის შესახებ უკვე ლაპარაკობდა წიგნების იმდროინდელი შემსწორებელი სილვესტრ მედვედევი: (ქართულად: "იმ კრების შემდეგ მიატოვეს ყველა ძველი და სლავური წიგნები და მათი გასწორება დაიწყეს გერმანიაში გამოცემული ბერძნული წიგნების მიხედვით". "ხოლო ხსენებული წიგნი "კონდაკი" ჩასწორებულ იქნა არა ძველბერძნული ან ძველსლავური ხელნაწერების, არამედ კვლავ გერმანიაში ნაბეჭდი ბერძნული დაუმოწმებელი წიგნებიდან, რომლებიც გაურკვეველია სად და ვის მიერ არის ნაბეჭდი" (დედანში: "После того Собора все книги древние и славянские оставивши, начаша правити с новопечатных у немец греческих книг». «А та книга Служебник правлена не с древних греческих рукописменных и славянских, но снова у немец печатаной греческой бессвидетельствованой книги у нея же начала несть и где печатано неведомо")

დღეისთვის მეცნიერთაგან არავინ უარყოფს, რომ ნიკონიანური რეფორმის დროს ყველა წიგნი "გასწორებულ" იქნა არა ნარჩევი და ძველ ხელნაწერებთან შედარებულ-დაზუსტებული წყაროების მიხედვით, არამედ ახალი წიგნებიდან, რომლებიც დასავლეთის ტიპოგრაფიებში იყვნენ ნაბეჭდნი. ლიტურგისტი და ბიზანტიოლოგი ა. ა. დიმიტრიევსკი მიუთითებს: "ისტორიულ ლიტერატურაში უკვე საკმაოდ დამაჯერებლად არის გამორკვეული, რომ წიგნების შესწორება პატრიარქ ნიკონისა და მთელი შემდგომი პერიოდი, მისი მემკვიდრეების ხელში, წარმოებდა მოსკოვის ბეჭდვით სახლში (печатный двор) და არა ძველბერძნული და სლავური საეკლესიო-საღვთისმსახურებო ხელნაწერი წყაროების, არამედ ვენეციის ტიპოგრაფიებში ნაბეჭდი გამოცემების მიხედვით" (დედანში: "Выяснено уже в исторической литературе с достаточной убедительностью, что книжная справа при патриархе Никоне, да и во все последующее время при его приемниках, велась на Московском печатном дворе не по старым харатейным греческим и славянским церковно-богослужебным рукописям, а по печатным греческим книгам венецианской типографии") (Дмитриевский А.А. Исправление книг при патриархе Никоне и последующих патриархах, с. 26).
წიგნების შესწორებაზე ამავე შეხედულებისანი იყვნენ ისეთი მეცნიერები, როგორც: ს. ა. ბელოკუროვი, პროფესორი ნ. ფ. კაპტერევი, პ. ფ. ნიკოლაევსკი, ი. დ. მანსვეტოვი და სხვები. ნაპოვნია ის წიგნებიც, რომლებიდანაც პატრიარქმა ბრძანა მთელი ძველრუსული საეკლესიო წეს-განგებების "შესწორება". ეს არის სულ ორად ორი წიგნი: 1602 წლის კონდაკი ანტონ პინელლის ვენეციური გამოცემა და 1604 წლის კონდაკი ლვოველი ეპისკოპოსის გედეონ ბალაბანისა, რომელიც სრიატინში ყოფილა გამოცემული.

ამგვარად, 1654 წლის კრებამაც და თვით პატრიარქ ნიკონის ბრძანებით გამოცემული ახალი საღვთისმსახურებო წიგნების შესავალშიც, აშკარად შეცდომაში შეიყვანეს კლერიკოსებიც და ერისკაცებიც, რომლებსაც ებრძანათ კიდეც ელოცათ სწორედ ამ ახალჩასწორებული წიგნების მიხედვით.

თითების წყობა: დავა თითების გარშემო

წიგნების "შესწორების" შემდეგ დადგა სხვა მღვდელმოქმედებების შეცვლის ჟამიც - კერძოდ, ეს ეხებოდა წეს-ჩვეულებებსა და საიდუმლოებებს, რომელთა გარშემო დავაც გახდა სწორედ ლოდი საცთურისა საეკლესიო განხეთქილების ეპოქაში. უპირველეს ყოვლისა ეს შეეხო პირჯვრისწერისა და სამღვდლო კურთხევის დროს საჭირო თითების წყობას. როდესაც ორთითიანი წყობა შეცვლილ იქნა სამთითიანით, გაჩნდა მძაფრი საჭიროება რაღაცნაირად ლოგიკურად ახსნილიყო ეს ცვლილება.

და მაშინ საქმეში ჩართეს ყველაზე სულელური არგუმენტები და გაყალბებები. ისტორიული და ლოგიკური სახის უამრავი სიყალბეა მოცემული 1656, 1666-1667 წლების კრებათა მიერ მოწონებულ და დაბეჭდილ სწავლა-მოძღვრებით წიგნებში. ცხადია, ამ სიყალბეთა უმეტესობა მიმართული იყო რეფორმამდელი თითების წყობისადმი უარყოფითი დამოკიდებულების შექმნისკენ.

ასე მაგალითად, წიგნი "ფილაქანი" ("Скрижаль"), რომელიც 1656 წელს მომზადდა პატრიარქ ნიკონის კურთხევით, უთითებს, რომ ორთითიანი წყობა შეიცავს არიანულ და ნესტორიანულ მწვალებლობებს. თითების წყობაში გამოხატულ მწვალებლობებშივე ადანაშაულებს ღირ. მაქსიმე ბერძენსა და წმ. თეოდორიტეს.

ორთითიანი წყობა უძველეს ფრესკაზე

"ფილაქნის" ("Скрижаль") უმთავრეს არგუმენტად გამოდიოდა ის, რომ ორთითიან წყობაში თურმე იქადაგებოდა წმიდა სამების პირთა არათანასწორობა, რომელიც ვითომცდა წარმოჩენილი იყო სამი შეერთებული თითის არათანასწორი ზომებით: "მოსკოვში ნაბეჭდ თანამიმდევრულ ფსალმუნში არსებული თეოდორიტესა და მაქსიმეს და ასევე სხვა ხელნაწერ წიგნებში წერია: ბოლო ორი თითი შეერთებულ უნდა იქნას დიდ თითთან, რითაც ნაჩვენები იქნება წმ. სამების პირთა არათანაბრობა, რაც არია არიანული მწვალებლობა" (დედანში: "Еже Феодоритово и Максимово обретаемое в книге Псалтыре со возследованием, московской печати и во иных рукописных писано: еже два малых последних перста соединити с великим пальцем, то ими будет показано неравенство Св. Троицы, то есть арианство" ("Скрижаль" Л. 15 об.).

წიგნში ასევე მითითებული იყო, რომ ახალ თითთაწყობაში, ანუ სამთითიანში ყველა ადამიანური თითები, რომლებიც წარმოადგენენ წმ. სამებას არიან თანასწორნი. ლოგიკირ არქონა წიგნში "ფილაქანი" უკვე იმთავითვე ცხადი იყო ნებისმიერი ნორმალური ადამიანისთვის, რადგან თითოეული ჩვენთაგანის ხელზე არა თუ არ არის სამი ერთი და იგივე ზომის თითები, არამედ ორიც კი, ხოლო წმიდა სამების ერთობის სიმბოლო გამოიხატება არა თითების სიგრძის (!), არამედ რაოდენობის მიხედვით.

ახალმოწესეობრივი ეკლესია ასწავლის, რომ თითებით ნაჩვენებ უნდა იქნეს ბერძნული ასოები

არანაკლები ალოგიზმებითა და ცრუმოწმობებით არის შეკმაზული სამღვდლო კურთხევის ახალი ფორმის აპოლოგიებიც. ეს არის დღეისთვის ცნობილი "სახელობითი თითების წყობა", რომელშიც თითები ვითომცდა გამოსახავენ ასოებს. ამ თხზულების ავტორები ამტკიცებდნენ, რომ თითები, რომლებითაც ბერძნული ასოები გამოიხატება, ადამიანისთვის უფალს უბოძებია.

"საღმრთო განგებით, - ვკითხულობთ გაბატონებული, ახალმოწესეობრივი ეკლესიის მიერ კრებითად დამტკიცებულ წიგნში "ფილაქანი" ("Скрижаль), - დასაბამიდანვე ასეა მოწყობილი თითები კაცისა, არც მეტი, არც ნაკლები… რათა მას ამგვარი კურთხევა შესძლებოდა" (სლავურად ეს ასე იკითხება: "Сего бо ради, мню, и божественным промыслом тако изначала от Него всех Зиждителя, персты человеческия длани устроишася, а не вящше, ниже менше, ниже лишше...") ("Скрижаль", л. 817, об. იხ. სურ. ქვემოთ).

"ფილაქნის" ის გვერდი, სადაც ეს სისულელეა ნათქვამი

გარდა ამისა, ახალმოწესეები ირწმუნებოდნენ, რომ ბერძნული ასოებით ისრაელში პირველად კურთხევა გასცა თვით მაცხოვარმა:

"თითების ამგვარი მოწყობა საკურთხებლად თვით ჩვენი მაცხოვრის, იესუ ქრისტესგან გვისწავლია" - წერენ ისინი (დედანში: "Научихомся сицевого образования во благословение от Самого Господа нашего Иисуса Христа ("Жезл", л. 63).

ამ სწავლების აშკარა სიცრუე მდგომარეობს ერთბაშად რამოდენიმე პუნქტში:

ჯერ-ერთი, პირველწინაპრები ადამი და ევა არ ლაპარაკობდნენ ბერძნულ ენაზე.

მეორეც, ადამიანივით თითები, გააჩნიათ მაიმუნებს, ლემურებს და ზოგიერთ სხვა ცხოველებსაც. ძნელი სავარაუდებელია, რომ ყველა ამ ცხოველს უფალმა იმიტომ მისცა ხუთი თითი, რომ მათით ასოები გამოეხატათ.

და მესამე, იესუ ქრისტე ქადაგებდა არა ბერძნულად ან სლავურად. მაცხოვრის სახელი შეუძლებელია ნაჩვენებ იქნას არამეულ, ან ძველებრაულ და სხვა რომელიმე ენაზე.

არსებობენ ცხოველები, რომელთა თითები წააგავს ადამიანისას

ცხადია, რომ ლემურების თითები ადამიანისას წააგავს

წიგნ "ფილაქანში" დოგმატიზირებულია მაცხოვრის სახელის დაწერა ფორმით "Иисус", ასევე დამკვიდრებულ იქნა მთელი რიგი მეტად საეჭვო სწავლებანი.

სამწუხაროდ, სულელური სწავლება ადამიანის თითებზე, რომელთა მეშვეობითაც, თურმე ბერძნული და სლავური ასოებით უნდა იქნას გამოხატული მაცხოვრის სახელი, და კრებითად დამტკიცებულ წიგნებში "ფილაქანსა" ("Скрижаль") და "კვერთხშია" ("Жезл") მოცემული, დღემდე არავის გაუუქმებია. რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის (РПЦ) და საზღვარგარეთის რუსული მართლმადიდებელი ეკლესიის (РПЦЗ) კრებები, რომლებიც ჩატარდა გასული საუკუნის 70-იან წლებში და რომლებმაც ძველი საეკლესიო წეს-ჩვეულებები ახალთან ერთად თანაბარ მაცხოვნებლად აღიარეს, არანაირად არ შეეხნენ ამ პრობლემას. მეტიც, ისინი დღემდე ქვეყნდება სასწავლო და ისტორიულ გამოცემებში როგორც სრულიად დასაბუთებულნი.

დარტყმა რუსეთის ეკლესიაზე

რადგან პატრიარქ ნიკონისა და მეფე ალექსის რეფორმების მსვლელობისას ძველი წეს-ჩვეულებები არასწორად, ცთომილად და მწვალებლურად გამოაცხადეს, შედეგად, ის პირები, რომლებიც მას დეკლარირებდნენ, წარსულ ისტორიულ პერსპექტივაშიც კი სრულიად არასანდოდ უნდა გამოცხადებულიყვნენ.

აქ ამუშავდა პრინციპი, რომელიც კარგად იცის მკითხველმა, ვინც გაცნობილია ბოლო ათწლეულების ისტორიულ ლიტერატურას; რომ თითქოსდა ჩვენს ქვეყანას გააჩნია საკმაოდ "ძნელად გასაგები" ისტორია. როდესაც ჯერ კიდევ გუშინ ყველას მიერ ქებული მმართველები, გმირები და დამსახურებული მოღვაწეები უცებ ხდებიან "სოციალურად მავნე ელემენტები", "ხალხის მტრები", "გაყინულები", "საბჭოთა კავშირის მესაფლავეები" და ა. შ.

გადაწყვიტეს ზუსტად ასე გადაესინჯათ ძველრუსული ეკლესიის ისტორიაც.

წმ. მიტროპოლიტი მაკარი

პირველ რიგში ასეთი ბრალდებები წარუდგინეს 1551 წლის ასმუხლიან კრებას. 1667 წლის კრებამ პირდაპი დაადანაშაულა ამ კრების მამები უმეცრებასა და უგუნურებაში, ასევე მისი დადგენილებები, რომლებიც საეკლესიო ღვთისმოსაობას ეხებოდა: "მაკარი მიტროპოლიტი და ძმანი მისნი თავისი უმეცრებით უგუნურად და თვითნებურად მჭევრმეტყველებდნენ, არ ეთანხმებოდნენ ძველბერძნულ და სლავურ ხელნაწერ წიგნებს, არც წმიდა და მსოფლიო პატრიარქებისგან მიუღიათ რჩევა-დარიგებანი და არც არაფერი უკითხავთ მათთვის" (დედანში: "Макарий митрополит и иже с ним мудрствоваша невежеством своим безразсудно, якоже восхотеша сами собою, несогласяся с греческими и с древними харатейными словенскими книгами, ниже со вселенскими святейшими патриархи о том советоваша и ниже совопросишася с ними") (цит. По Карташев А. В. Очерки по истории русской Церкви. Т. II. Москва.1992. с. 180).

მაკარისეული კრება

წიგნში "ფილაქანი" ამაზე უფრო სასტიკი განაჩენია გამოთქმული: "ეს უთანხმოებანი და მწვალებლობანი აღმოცენდნენ ვიღაც მწვალებელთაგან, რომლებიც ჩამოცილდნენ ბერძნებს და და არც მათ ეკითხებოდნენ რამეს და საკუთარი ცრუბრძნობით მოქმედებდნენ" (დედანში: "ие несогласие и ереси возрастоша от неких еретиков, кии от греков отлучишася и с ними не совопрошахуся ни о чесом же, ради тогдашния своея суемудрия") (цит. По Карташев А. В. Очерки по истории русской Церкви. Т. II. Москва.1992. с. 178).

ახალმოწესე მღვდელმთავრები შემდგომ წლებშიც ავითარებდნენ ამ აზრს. მაგალითად, არქიეპისკოპოსი ეგნატე ტობოლსკელი წერდა: "მწვალებელთაგან გარყვნილ იმ ბოროტ ჟამს, აღდგნენ წყეული სომხები და ჩვენი ღვთისმოსავი და დიდი თავადის, სრულიად რუსეთის თვითმპყრობელისა და მეფის იოანე ბასილის დროს საიდუმლოდ შეიჭრნენ ჩვენს მართლმადიდებლობაში და შემოიტანეს თავიანთი მყრალი მწვალებლობების აყროლებული სწავლებანი, და ჩააგდეს ის ხსენებულ "ასმუხლიან" კრებაში: და მართლაც შესაზარია "ასმუხლიანი" კრება თავისი ესოდენ მრავალი თავებით" (დედანში: "По том же злейшим от еретиков развращенным времени, восташа таинственно проклятии армени и тако вкрадшеся в православие наше, егда в лета благовернаго царя и великаго князя Иоанна Васильевича, всея России самодержца, и привнесше злобныя своя ереси злосмрадное учение, и ввергоша е в рекомый Стоглав: но вправду речено Стоглав, яко дивиячище (Чудовище - прим. автора) некое имущее многи главы") (Архиеп. Игнатий Тобольский, Послания, стр. 93-95, изд. 1857 г. стр. 88-89).

არქიეპისკოპოსი ნიკიფორე ასტრახანელი (თეოტოკისი)

არქიეპისკოპოსი ნიკიფორე ასტრახანელი (თეოტოკი) უთითებდა: "მაკარის კრება... ჭეშმარიტების მქადაგებელი კი არ იყო, არამედ მტერი... მისი კრების წევრებს არ უნდა ვუწოდოთ ეკლესიის მოძღვრები. ეკლესიის შეურაცხყოფაა მის მოძღვრებად ხმობდე ისეთ ადამიანებს, რომლებმაც არ იცოდნენ საღმრთო წერილის ძალი" (დედანში: "Собор Макариев … был не проповедник, но враг истины… Членов сего собора недолжно называть учителями церкви. Поругание церкви называть учителями ее таких людей, которые силы божественнаго писания не знали") (Архиепископ Никифор Астраханский, Ответ на вопрос 10, стр. 280).

როგორც ეკლესიის ახალმოწესე ისტორიკოსი ა. ვ. კარტაშევი წერს: "პატრიარქებმა, და ვაი, რომ მათი მიყოლებით 1667 წლის კრების ყველა რუსმა მამამ განსასჯელთა სკამზე დასვეს მოსკოვის საეკლესიო ისტორია, კრებითად განიკითხეს ის და შეცვალეს იგი" (დედანში: "Патриархи, а за ними — увы! — и все русские отцы собора 1667 г. посадили на скамью подсудимых всю русскую московскую церковную историю, соборно осудили и отменили ее" (Карташев А. В. Очерки по истории русской Церкви. Т. II. Москва.1992. с. 179).

_____________

რედაქციისგან: ძველრუსული საეკლესიო ისტორიის საწინააღმდეგო კამპანიის ერთ-ერთი მხარის შესახებ ასევე წაიკითხეთ გ. ს. ჩისტიაკოვის სტატია: Святость под запретом.

_____________

თვითმარქვია მსაჯულნი

ამასთან დაკავშირებით ძალზედ საინტერესოა გავარკვიოთ, თუ ვინ განიკითხა ასე რუსეთის ეკლესია, ვის გამოჰქონდა ვერდიქტები და ვინ ადგენდა კრების საქმეებს "სახელობითი" კურთხევის დოგმატის სულისკვეთებით? როგორია იმ პირთა კანონიკური სტატუსი, ვინც ანათემას გადასცა ძველრუსული საეკლესიო ტრადიციები? 1666-16667 წლების კრებაზე პატრიარქ ნიკონის საქმესთან დაკავშირებით და ასევე იმისთვის, რათა საბოლოოდ დაეფიქსირებინათ ძველი საეკლესიო წეს-განგებებისა და გადმოცემების აკრძალვა, მოსკოვში მოწვეულ იქნენ აღმოსავლეთის ეკლესიათა მრავალრიცხოვანი წარმომადგენლები. მოსკოვის კრების უმთავრესი მოქმედი პირები გახდნენ ღაზის მიტროპოლიტი პაისი (ლიგარიდი) და ასევე პატრიარქები პაისი ალექსანდრიელი და მაკარი ანტიოქიელი.

კადრი ფილმიდან "განხეთქილება" ("Раскол"): პატრიარქები პაისი ალექსანდრიელი, მაკარი ანტიოქიელი, ღაზის მიტროპოლიტი პაისი (ლიგარიდი) და 1667 წლის კრების სხვა მონაწილეები.

ისტორიკოსებმა უკვე დიდი ხანია აჩვენეს, რომ ეს პატრიარქები გადაყენებულნი იყვნენ თავიანთი კათედრებიდან, ხოლო მიტროპოლიტი პაისი ლიგარიდი საერთოდ პატივაყრილი იყო. ყველა ეს პირი მოქმედებდა ყალბი სიგელების და ფალსიფიცირებული დოკუმენტების საფუძველზე:

"მიტროპოლიტი პაისი ლიგარიდი... იყო დაწყევლილი და ეკლესიიდან თავისივე მეუფის, პატრიარქ ნექტარი იერუსალიმელის მიერ მოკვეთილი (Зеньковский С.А. Русское старообрядчество. Т.1 с. 222).

ლიგარიდის მეგობრებმა მსოფლიო პატრიარქს გამოსცინცლეს საეგზარქოსო უფლებამოვალეობანი. 1663 წელს მოსკოვში ამ თვალსაზრისით მიღებულ იქნა საპატრიარქო სიგელი, რომელიც, როგორც შემდეგ აღმოჩნდა, ყოფილა გაყალბებული. ლიგარიდის მეგობრები ისეთივე გარყვნილი მორალის ხალხი გახლდათ, როგორც თვით ლიგარიდი" (დედანში: "Друзья Лигарида добыли ему от Вселенского патриарха экзаршие полномочия. В 1663 году была получена в Москве в этом смысле патриаршая грамота. Как оказалось впоследствии, она была подложной - махинацией друзей Лигарида, людей той же растленной морали, как и он" (Карташев А.В. Очерки по истории Русской Церкви. Т. 2. С. 206).

ამ ორი პატრიარქის რუსეთის ადგილობრივი ეკლესიის კრებაში მონაწილეობის კანონიკური უფლება უკიდურესად საეჭვოა. მათი რუსეთში გამგზავრებით აღშფოთებულმა პართენიმ (კონსტანტინოპოლელი - რედ.) და მის მიერ მოწვეულმა საეკლესიო კრებამ ... მიაღწია მათ გადაყენებას იმის საფუძველზე, რომ მათ დატოვეს თავიანთი ეკლესიები და მრევლი (დედანში: "Каноническое право этих двух патриархов на участие в русском соборе было крайне сомнительным. Возмущенный их поездкой патриарх Парфений (Константинопольский — прим.) и созванный им собор добился … смещения этих владык под предлогом оставления паствы и церкви" (Зеньковский С.А. Русское старообрядчество. Т.1 с. 222).

"ისინი (პატრიარქები - რედ.) თვითონვე იყვნენ კრებითად დამხობილები თავიანთი საპატრიარქო საყდრებიდან და წართმეული ჰქონდათ საეკლესიო საქმეთა აღსრულების უფლებები არა მარტო უცხო ოლქებში, როგორიც იყო მათთვის რუსეთის ეკლესია, არამედ თავიანთ ეპარქიებშიც" (Мельников Ф.Е. История Русской Церкви со времен царствования Алексея Михайловича и до разгрома Соловецкого монастыря).

"სასახელო" საქმეთა დასაბამში

XVIII საუკუნის ანტიძველმოწესეობრივ დოკუმენტთა კორპუსი გამდიდრდა ახალი, უპრეცდენტო ნაყალბევებით. ამჯერად ახალმოწესეობის იდეოლოგებმა გადაწყვიტეს არ დაჯერებოდნენ ძველრუსული ეკლესიის "ცთომილებისა" და "უმართებულობის" დეკლარირებას და კიდევ უფრო წინ წაწეულიყვნენ მის ცილისწამებაში. სპეციალური კრების მეშვეობით მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება დამზადებულიყო ფალსიფიკაციური დოკუმენტები, რომლებიც გაამართლებდა ნიკონისა და მის შემდგომ დამკვიდრებულ სიახლეებს.

საპატრიარქო საყდრის ადგილნაცვალმა, რიაზანის მიტროპოლიტი სტეფანე (იავორსკი) და ნიჟეგოროდის არქიმანდრიტი პიტირიმე (შემდგომში არქიეპისკოპოსი) შეუამხანაგდნენ ცნობილ მატყუარასა და ფალსიფიკატორს მეფე პეტრე I-ს, რომელიც, როგორც კარგად არის ცნობილი, მისთვის საჭირო საქმისთვის ნებისმიერ გაყალბებაზე მიდიოდა, დაამზადეს გამოგონილი, ბუნებაში არარსებული კიევის 1151 წლის საეკლესიო კრების საქმეები, რომელზეც ვითომცდა დაიგმო ორი თითით პირჯვრისწერა, მზის მიმართულებით მოძრაობა და სხვა ძველრუსული ტრადიციები.

გადაწყდა, რომ ამ ისტორიული "ფაქტის" აღმოჩენა მიეწერათ იმ მომენტისთვის უკვე გარდაცვლილ მიტროპოლიტ დიმიტრი როსტოველისთვის, რომელიც, როგორც "წმინდანთა ცხოვრების" შემდგენელი, უდიდესი ავტორიტეტით სარგებლობდა სინოდალურ ეკლესიაში.

ისტორიკოს პ. პ. პეკარსკის მოწმობით, პეტრე I-ს ძალზედ მოეწონა მასთან დაახლოვებული იერარქების იდეა. თავის წიგნაკში მეფემ ჩაწერა განკარგულება: "დაიწეროს წიგნი ფარისევლებზე და გაცხადებულ იქნას ნეტარებანი (დავითის თავმდაბლობა და სხვა), რომ საქმე ისე არ არის, როგორც ისინი ფიქრობენ და დაემატოს კურთხევანებს, ხოლო წინასიტყვაობაში ამის დამწერად წარმოჩენილ იქნას როსტოველი თავის მეგობრებთან ერთად" (დედანში: "Написать книгу о ханжах и изъявить блаженства (кротость Давыдову и проч.), что не так как они думают и приплести к требникам, а в предисловии явить то дельцем Ростовского со товарищи" (Пекарский П. П. Наука и литература в России при Петре Великом. - СПб., 1862. - Т. 1. - 401).

ამგვარად, მეფის ჩანაფიქრის მიხედვით დაიწყო ისტორიის ფალსიფიკაციის "სასახელო" საქმეები.

დოკუმენტის დამზადების შემდეგ მოახდინეს კრებითი საქმეების სამეცნიერო მოძიების ინსცენირება.

მიტროპოლიტმა სტეფანემ (იავორსკი) ისტორიული "ძიებების" საწარმოებლად ბიბლიოთეკებსა და კიევო-პეჩორის ლავრის საცავებში წარაგზავნა სწავლული ბერი თეოფილაქტე. იქ ხანგრძლივი და დეტალური "ძიებების" შემდეგ თეოფილაქტემ "აღმოაჩინა" "1551 წლის კიევის კრების" საქმეები.

ამ "საქმეებში" მითითებული იყო, რომ ორი თითით პირჯვრისწერა, ორჯერადი ალილუია და სხვა ძველრუსული და ძველბიზანტიური წეს-განგებები თურმე XII საუკუნეში გამოუგონია ვინმე მარტინე მწვალებელს. აღსანიშნავია, რომ გარდა ამ "მწვალებლობებისა" მარტინეს ასევე უქადაგია სხვადასხვა კათოლიკური, სომხური და არიანული ცრუსწავლებები. ყველა ეს "სიბრძნე" იმდენად ბუნდოვნად იყო თავმოყრილი, რომ ხშირად ეწინააღმდეგებოდნენ კიდეც ერთურთს. მაგალითად, ერთ-ერთ თავის მწვალებლობაში მარტინე ერეტიკოსი ბრძანებდა ლოცვის წაკითხვას პირით დასავლეთით, ხოლო სხვაში განკარგულებას იძლეოდა ტაძრები აეშენებინათ სამხრეთისკენ (სლავ.: "на полудень" - რედ.) აღმოსავლეთისკენ მიმართული საკურთხევლით. ერთ-ერთ სტატიაში ის უფლებას იძლეოდა გაეხსნილებინათ დიდი შაბათი და ბერებს აკურთხებდა ეხმიათ ხორცი, ხოლო სხვაში ბრძანებდა ემარხულათ წლის ყველა შაბათი და თვით ბრწყინვალე შვიდეულიც. კიევის რუსეთში თავისი ყოფნის მოკლე პერიოდში მარტინეს მოუფიქრებია არა მარტო მწვალებლობები, არამედ დაუწერია 100-მდე წიგნი სახელწოდებით "სიმართლე" ("Правда"), რომელიც ეძღვნებოდა მის მიერ გამოგონილი წესებისა და სწავლებების დაცვასა და გავრცელებას. მოკლე დროში მარტინე ერეტიკოსს თავისი სწავლებები გაუვრცელებია რუსულ სამღვდელოებასა და ბერ-მონაზვნობაში. თანაც, ყველაფერ ამასთან ერთად მარტინე თურმე აფუჭებდა რუსულ საღვთისმსახურებო წიგნებს. ასე, მაგალითად, ვითომცდა მან ყველგან, სადაც კი შეეძლო, სლავურ საღვთისმსახურებო წიგნებში სამჯერადი ალილუუია ორგზისი ალილუიათი შეასწორა: "ხოლო რუსულ წიგნებში, სადაც ასე ეწერა, გულმოდგინებით ფხეკდა" (დედანში: "А в русских книгах тако писуемое выскабливал") (Пращица. Лист КВ).

ამ წინდახედული და ნაყოფიერი მწვალებლის საქმე განუხილავთ "კიევისა" და "კონსტანტინოპოლის" 1151 წლის კრებებზე, სადაც თვით ერეტიკოსი და მის მიერ გამოგონილი წეს-განგებები დაუწყევლიათ, ხოლო უბარუკი მარტინე სომეხი დაუწვიათ.

კიევის 1151 წლის არარსებული კრების ყალბმა საქმეებმა მიიღო სახელწოდება "მარტინე სომეხთან დაკავშირებული კრებითი საქმეები" (დედანში: "Соборное деяние на еретика Мартина Армянина"). ამ ცრუმოწმობის სინამდვილე დაადასტურა კიევის მიტროპოლიტმა იოასაფმა (კრაკოვსკელმა) და კიევის კრებამ.

ქსოვილი "პეტრე და პიტირიმე". ქსოვილზე წარწერაა: 1722 წ. ნიჟნი ნოვგოროდი. მეფე პეტრე საუბრობს იღუმენ (შეცდომა: ის უკვე ეპისკოპოსია) პიტირიმესთან განხეთქილების ("რასკოლის") თაობაზე. მეფე ურჩევს და ითხოვს პიტირიმესგან გაასასტიკოს ღონისძიებები განხეთქილების მოქმედთა წინააღმდეგ (დედანში: "1722 год. Нижний Новгород. Царь Петр беседует с игуменом Питиримом о расколе. Царь дает совет и требует ужесточить меры против раскольников").

1718 წელს "მარტინე ერეტიკოსის საქმე" მოსკოვში საზეიმოდ ჩაიტანეს. აქ მას ხელი მოაწწერა რუსეთის 12-მა მღვდელმთავარმა. მათი გადაწყვეტილებით ყალბი "საქმე" საჯაროდ იქნა წაკითხული.

1719 წლის 20 ივნისს პეტრე I-მა გამოსცაა საგანგებო ცირკულარი:

"მარტინე ერეტიკოსის სამხილებელი წიგნი, კვირაობით, პროლოგის ნაცვლად (ანუ წმინდანთა ცხოვრებებისა და ქადაგებების ნაცვლად - რედ.), ყველას გასაგონად იქნას წაკითხული ცისკარზე, რათა ყველამ უწყოდეს მისი ცთომილებების შესახებ და წმიდა ეკლესიისადმი დაუმორჩილებელნი ჩვენს აღმოსავლეთის სამოციქულო და დედა ეკლესიას დაუბრუნდნენ; ახალი მწვალებლური გადმოცემები კი არ დაიცვან" ("Книгу соборное изложение о Мартине еретике на утрени в воскресные дни вместо пролога (то есть вместо поучения и житий святых — прим.) читать всем в слышанием же. Дабы о прелестном его мудрование были все сведомы и не покаряющиеся Святыя церкви обращались к святой матери нашей восточной апостольской церкви. А оному проклятому еретическому преданию не ревновали" (Синайский А. Отношение русской церковной власти к расколу старообрядчества в первые годы синодального управления при Петре Великом (1721-1725г.) СПб, Синодальная типография. 1895. стр. 124).

მეფის კარის მღვდელმთავრები და თვით პეტრე I-იც იმდენად იყვნენ დარწმუნებულნი და თავდაჯერებულნი თავიანთ ჩანაფიქრში, რომ "საქმენი" საჯარო განხილვისთვისაც კი გამოჰფინეს. თვითმპყრობელმა ამასთან დაკავშირებით ასეთი სპეციალური განკარგულებაც გასცა:

"ვინც ისურვებს ნამდვილი კრებითი საქმის გაცნობას, ... ჩამოვიდეს მოსკოვში... ყოველგვარი შიშისა და ძრწოლის გარეშე, და უმეტესი დამაჯერებლობისთვის იხილოს ხსენებული კრებითი საქმე, რომელიც კიევიდან არის გამოგზავნილი კიევის მღვდელმთავრის მიერ..." (დედანში: "аще ли кто похощет оное соборное деяние подлинное, и присланный лист из Киева за руками подлинной же видети, и тебе архимандриту Питириму, велеть им приходить в Москву, на печатный наш великаго государя двор, без всякаго опасения и страха, и смотрети бы оное соборное деяние подлинное, и из Киева присланный от архиерея Киевскаго лист подлинной же самой, ради лучшаго уверения") (Православное обозрение за 1887 г., т. 3; стр. 307).

მარტინე ერეტიკოსის საქმე

მარტინე ერეტიკოსის "საქმეთა" სიყალბე მისი გამოქვეყნებისთანავე ამხილეს. 1719 წელს სწავლულმა ძველმოწესემ, მღვდელმოწამემ, დიაკვანმა ალექსანდრე კერჟენსკიმ ბრწყინვალედ დაამტკიცა ამ დოკუმენტის სიყალბე. მკვლევარი სუვოროვი ასე წერდა ამის შესახებ:

"დიდი საცთური შეიქნა, როდესაც კერჟენის ყრუ ტყეთა ბინადარმა, ვინმე დიაკვანმა ალექსანდრემ მეცნიერების ყველა წესის დაცვით გაარჩია ეს საქმე, მიუთითა ისტორიულ ანაქრონიზმებზე, ფილოლოგიურ და პალეოგრაფიულ შეუსაბამობებზე და მკაფიოდ დაამტკიცა ამ საქმის სიყალბე" (დედანში: "Соблазн был немалый, когда обитатель глухих Керженских лесов, некий дьякон Александр разобрал это деяние по всем правилам науки, указал исторические анахронизмы, филологическия и палеографическия несообразности и доказал с очевидностью подложность этого деяния") (Суворов. О происхождении и развитии руского раскола. Ярославль. 1886. л. 64-65 изд. 1886 г).

თავისი ობიექტური გამოკვლევისთვის დიაკვანი ალექსანდრე დასაჯეს (მას ვერ უშველა თვით პეტრეს მიერ ადრე გამოცემულმა განკარგულებამ, რომელიც ყველა დაინტერესებულ პირს ჰპირდებოდა "საქმის" დედნის დათვალიერებას "ყოველგვარი შიშისა და ძრწოლის" გარეშე).

1724 წელს მიღებულ იქნა განკარგულება, რომლის მიხედვითაც ვინც ამ "საქმეებს" არ ირწმუნებდა სიკვდილით უნდა დასჯილიყო, რამაც შესაძლებლობა მისცა რეფორმატორებს ათწლეულების განმავლობაში შეემცირებინათ კრიტიკის ზეწოლა, ხოლო "საქმენი" ნამდვილად თვით საერო აკადემიურ მეცნიერებაშიც კი აღიარეს (აქედან ცხადი ხდება, რომ იმდროინდელი (და იქნებ ახლანდელიც) მეცნიერება იდგა ოფიციალური სახელმწიფო თუ ეკლესიური იდეოლოგიის და არა ჭეშმარიტების სამსახურში - არქიეპ. პ.).

თეოგნოსტის კურთხევანი

ყალბ დოკუმენტთა რიგს ეკუთვნის კიდევ ერთი წყარო, რომელზეც იყო აგებული ანტიძველმართლმადიდებლური პროპაგანდა. კერძოდ, ეს გახლდათ კურთხევანი, რომელიც ვითომცდა ეკუთვნოდა XVI საუკუნეში მცხოვრებ მოსკოვის მიტროპოლიტ თეოგნოსტეს. ეს დოკუმენტი დამზადდა კიევის კრების "საქმეებთან" ერთად, მაგრამ, "საქმეებისგან" განსხვავებით, სადაც მთავარი მოქმედი პირი იყო გამოგონილი მწვალებელი მარტინე სომეხი, კურთხევანში გაჩნდა ორი არარსებული პერსონაჟი: კონსტანტინოპოლის პატრიარქი ლეონტი ბალსამონი და იერუსალიმის პატრიარქი სოფრონი, რომლებიც ვითომცდა მსჯელობენ სამი თითით პირჯვრისწერის, მზის მიმართულებით ლიტანიობის, სამჯერადი ალილუიასა და სხვა ახალმოწესეობრივი ჩვეულებების შესახებ. ამ ნაყალბევის მიზანი იყო პატრიარქ ნიკონისა და მის მიმდევართა მიერ შემოიტანილ წეს-განგებათა ისტორიული დასაბუთება, რადგან სხვა ისტორიული მტკიცებულებები, რომლებიც გაამართლებდა ამ სიახლეებს არ არსებობდა.

კირილე კისელიოვი "განხეთქილება" ("Раскол")

მწვალებელ მარტინეს ნაკვალევზე

სამწუხაროდ, ეს ფალსიფიკაციები (ისევე როგორც წიგნების გაყალბება, რომელზეც ადრე ვილაპარაკეთ) არ შემოიფარგლა ლოკალური აქტით, არამედ ზეგავლენა იქონია მთელს შემდგომ ისტორიოგრაფიაზე, ბიძგი მისცა მსგავსი გაყალბებების გაგრძელებას, რომლებიც ადრე გაკეთებულ ფალსიფიკაციათა გამართლებას ემსახურებოდნენ.

ასე მაგალითად, 1780 წელს ხერსონის არქიეპისკოპოსმა ნიკოფორემ ძველმოწესეთადმი მიძღვნილ ერთ-ერთ თავის ეპისტოლეში განაცხადა: "ამ კრების საქმეები ხელით ნაწერია, დღემდე ინახება რომის ვატიკანის ბიბლიოთეკაში, მკაფიო ხელწერით, და ეპისკოპოსთა საკუთარი ხელმოწერებით, რომლებსაც ადასტურებს თვითმხილველი ალატიუსი თავის წიგნში "აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიათა თანხმობის უპერსპექტივობა" ("Бесперспективное восточной и западной церкви согласие") (Шмурло Е. Митрополит Евгений как ученый. Ранние годы жизни. – СПб., 1888 – С. 337)

თავიანთ შრომებში ამ არარსებულ კრებას იხსენიებენ გაბატონებული აღმსარებლობის ისეთი ცნობილი მღვდელმთავრები, როგორიცაა მიტროპოლიტი პლატონი (ლევშინი), ფილარეტი (დროზდოვი), მაკარი (ბულგაკოვი), ხოლო ეპისკოპოსი თეოფანე (გოვოროვი), რომელიც "დაყუდებულის" სახელითაც არის ცნობილი, წერდა: "ჩვენთან, რუსეთში, მალე ქრისტეს წმ. სარწმუნოების მიღების შემდეგ, გამოჩნდა ვინმე მარტინე სომეხი, რომელიც დღევანდელ "რასკოლნიკებს" მოგვაგონებს (Феофан (Говоров) епископ. О православии в предостережениями от погрешностей против него. М. Издательский отдел Московского Патриархата. 1991. С. 3).

მიტროპოლიტი მაკარი (ბულგაკოვი)

არარსებული კრების ყალბი "საქმეების" დასაცავად კიდევ ერთი ფალსიფიკაცია გააკეთა ცნობილმა ისტორიკოსმა, მიტროპოლიტმა მაკარიმ (ბულგაკოვი). თავის წიგნში "რუსული განხეთქილების ისტორია" ("Истории русского раскола") მან დაიმოწმა მართლმადიდებელთა მიმართ უნიატების მიერ მიწერილი ყალბი ეპისტოლე, რომელიც დათარიღებულია 1596 წლით და შეთითხნილია მალოროსელი (малороссийский) ისტორიკოსის ნ. ა. მარკევიჩის მიერ, ასევე უგლიცკელი არქიმანდრიტის ანდრონიკეს (1713 წ.) უცნობი წარმომავლობის თხზულება. ამ დოკუმენტებში, რომელიც გამოყენებულია მიტრ. მაკარის მიერ, სხვა მწვალებელთა შორის მოხსენიებულია არასოდეს არსებული მწვალებელი მარტინე სომეხი.

როდესაც 1849 წელს შინაგან საქმეთა მინისტრმა გრაფ დ. ნ. ბლუდივმა მოისურვა პირადად გაცნობოდა "საქმეთა" ორიგინალს და შეეცადა "საქმეთა" ხელნაწერები, რომელიც ინახებოდა სინოდალური ბიბლიოთეკის საცავში, სახელმწიფო ბიბლიოთეკისთვის გადაეცა, მოსკოვის მიტროპოლიტი ფილარეტი (დროზდოვი) ამისი კატეგორიული წინააღმდეგი გამოვიდა. ის აცხადებდა, რომ ხელნაწერის ორიგინალი საიდუმლოდ უნდა იქნას დაცული "გახმაურების არასასურველი შედეგების გამო". მხოლოდ იმის შემდეგ, რაც დ. ნ. ბლუდოვმა მოახდინა ადმინისტრაციული ზეწოლა სინოდზე, მიტროპოლიტი ფილარეტი იძულებული გახდა ეცნობებინა მისთვის ნამდვილი მიზეზი, რომლის მიხედვითაც დოკუმენტის ორიგინალი არ უნდა გამოტანილიყო საჯარო განხილვაზე. მან დაფარულ შეტყობინებაში ამცნო მინისტრს, რომ "პალეოგრაფიული ნიშნები ხელნაწერის სიძველეს არ ადასტურებს" ("признаки палеографические не благоприятствуют мнению о глубокой древности сей рукописи") (Цит. по Козлов В.П. Тайны фальсификаций: пособие для преподавателей и студентов ВУЗов – 2-е изд. – М.: Аспект Пресс, 1996.- с. 42). ამ ინციდენტის შემდეგ "საქმეთა" ორიგინალი კვლავ დახურეს და მკვლევართაგან შორს გადამალეს.

XIX საუკუნის შუაწლებში "საქმეთა" სიყალბე აღიარა რუს მეცნიერთა უმეტესმა ნაწილმა. ისტორიკოსი კ. ფ. კალაიდოვიჩი თავის დავაში ნ. კ. კარამზინთან, რომელსაც ჯერ კიდევ სჯეროდა "საქმეთა" სინამდვილე წერდა: "მე მას ვეწინააღმდეგებოდი, მომყავდა მიზეზები, რომლებმაც აიძულა ჩვენი სამღვდელოება გამოეყენებინა ეს დაუშვებელი მეთოდი განხეთქილების წინააღმდეგ; სწრაფწერა, რომელიც არ არსებობდა იმ საუკუნის დასაწყისში, მელნის სიმკვეთრე და თვით ამ თხზულების ფორმა" (Калайданович К.Ф. Записки важные и мелочные //Летописи рус. Лит. И древности издаваемые Н. Тихонравовым. – М.,1861 – Т.3 – Кн. 5-6. – С. 93-94).

ნ. მ. კარამზინი

დასასრულ, თვით კარამზინმაც თავის თხზულებაში "რუსეთის სახელმწიფოს ისტორია" მიუთითა: "მოვალენი ვართ აღვნიშნოთ, რომ არც მატიანეებში, არც (("Степенная книга") *, არც "ასმუხლიანში" ამის შესახებ (მარტინე მწვალებლის შესახებ - არქიეპ. პ.) არაფერია ნახსენები; მისი საქმეების ენა და სტილი არ არის უძველესი... და რომ 1157 წელს თავადობდა არა როსტისლავი, არამედ იზიასლავი კიევში (История. Т. IV. – примеч. 415).

______________

* *საფეხუროვანი წიგნი" - "Степенная книга". XVI ს.-ის რუსული ისტორიული ლიტერატურის ძეგლი. შედგენილია მიტროპოლიტ მაკარის ინიციატივით. წიგნის შემდგენელია მეფე იოანე ვასილის ძის (იოანე IV-ის), მრისხანედ წოდებულის სულიერი მოძღვრის ანდრიას (შემდეგში მიტროპოლიტ ათანასეს) მიერ 1560-1563 წლებში. "საფეხუროვანი წიგნი" გახლდათ მცდელობა სისტემატურად გადმოცემულიყო რუსეთის ისტორია. ის დაყოფილია 17 განყოფილებად ანუ საფეხურად და მოიცავს პერიოდს ვლადიმირ სვიატოსლავის ძის მმართველობიდან ვიდრე იოანე IV (მრისხანეს) დრომდე (ჩათვლით).
______________

რუსული "რასკოლის" საქმეთა მოხელე, რუსი მწერალი ა. პ. მელნიკოვი (პეჩორსკი) XIX ს.-ის 50-იან წლებში ამ მოვლენათა გამო წერდა: "ნამდვილი მტკიცებულებების არქონის გამო, სამთითიანი პირჯვრისწერისა და სხვა ნიკონიანური სიახლეების დაცვა, პეტრე პირველის თანხმობით, გადაწყვიტეს დაუშვებელი ეშმაკობით, არარსებული მწვალებლის მარტინე სომეხის საქმეთა შეთითხნით, მაშინ რასკოლნიკებმა ყოველგვარი ნდობა დაკარგეს მართლმადიდებელ მოძღვართა მიმართ. ძველი პერგამენტიდან ჩამოფხიკეს (საკმაოდ უგერგილოდ) ძველი ნაწერები, და მეთვრამეტე საუკუნის ენით, ასევე ახალი ხელწერებით დაწერეს კრების საქმე, რომელიც თითქოსდა თავად როსტისლავისა და მიტროპოლიტ კონსტანტინეს დროს, 1151 წელს მოწვეული ყოფილიყო არარსებული მწვალებლის მარტინე სომეხის წინააღმდეგ და წარმოადგინეს ის საჯაროდ "რასკოლნიკთა" მხილებისთვის" (დედანში: "За неимением подлинных доказательств, древности троеперстия и других никоновских нововводств, решились прибегнуть, с согласия Петра Перваго, к неизвенительной хитрости, к составлению подложнаго деяния на небывалаго еретика Мартина армянина, тогда раскольники потеряли всякое доверие к православным пастырям. Со стараго пергамена соскоблили (и довольно неискусно) старыя письмена, и языком восемнадцатаго столетия, новым почерком написали деяние собора, бывшее будто бы в Киеве в 1151 году, при князе Ростиславе и при митрополите Константине, на небывалаго Мартина еретика, и показывали его всенародно для обличения раскольников") (А. П. Мельников-Печерский «Записка о русском расколе», подготовленная для Великого Князя Константина Николаевича по поручению министра внутренних дел Ланского).

მწერალი ა. პ. მელნიკოვი (პეჩორსკი)

მკვლევარი ნ. პ. ლიხაჩევი ამ "საეკლესიო ძეგლს" ახასიათებდა როგორც "უკადრის გაყალბებას" (Лихачев Н.П. Дипломатика. – СПб., 1901.- С. 77).

ეკლესიის ისტორიკოსმა ტ. ფილიპოვმა ასე აღნიშნა "საქმეთა" გამოჩენა: "მხოლოდ ნიკონამდელი წეს-ჩვეულებების ვითომ მწვალებლურობის აზრის დასამტკიცების სურვილით შეიძლება აიხსნას 1718 წლის მარტის პრესაში არარსებული კრების "საქმეთა" გამოჩენა ასევე არარსებული მწვალებლის მარტინე სომეხის წინააღმდეგ" (დედანში: "Желанием подтвердить мнение собора о мнимо еретическом происхождении дониконовских обрядов только и можно объяснить появление в печати в марте 1718 года подложного деяния небывалого собора на небывалого еретика Мартина армянина") (Филиппов Т. И. Современные церковные вопросы. СПб. 1882. стр. 400)

მკვლევარი სუვოროვი ასე ახასიათებს გაყალბებების ტენდენციას: "რადგან საეკლესიო მთავრობა შედგა არა სახარებისეულ გზაზე, დაღმართში დაცურებულივით მიგორდა ის სამწუხარო და მართლმადიდებლური ეკლესიის ხასიათთან შეუსაბამო აზრამდე, გაყალბების აზრამდე" (დედანში: "Раз церковное правительство вступило на путь не евангельский, ему уже не трудно было, идя по наклонной плоскости, дойти до прискорбной, так мало согласующейся с характером православной церкви, мысли, до мысли о подлоге") (Суворов. О происхождении и развитии руского раскола. Ярославль. 1886. л. 64-65 изд. 1886 г.).

სამწუხაროდ, ეს "საქმენი" ოფიციალური ეკლესიის მიერ ოფიციალურად დღემდე არ არის უარყოფილი, ამიტომაც, მის მიერ დათესილი ეს ღვარძლი დღემდე იჩენს თავს სხვადასხვა გამოცემებში, ზოგჯერ კი ჩვენი დროის თანამედროვე ლიტერატურაშიც.

თანამედროვე მკვლევარები აღნიშნავენ იმ ფაქტს, რომ "აკუმულირებენ რა ისტორიულ მითებს, გაყალბებები თვითონვე ქმნიან კიდევ უფრო მყარ ახალ მითებს, რომლებმაც ჩვენს დროებამდე მოაღწიეს და დღემდე არსებობენ. თითქმის ორი საუკუნე ინახება არქივებში "მარტინე სომეხის კრებითი განკითხვა" ("Соборное деяние на мниха Мартина Арменина"): მისი მხილების მიუხედავად, მისი დამალვის ფაქტმა მაინც გააჩინა ეჭვი: იქნებ "საეკლესიო სიწმიდე" მართლაც ნამდვილია" (დედანში: "аккумулируя в себе исторические мифы, подделки сами порождают новые мифы, еще более устойчивые, дожившие до наших дней, не умирающие и сегодня. Едва ли не два столетия лежало запечатанным в архиве "Соборное деяние на мниха Мартина Арменина": несмотря на его разоблачение, факт сокрытия все-таки в известной мере порождал сомнение: а вдруг «церковная святыня» и впрямь подлинная") (Козлов В.П. Тайны фальсификаций: пособие для преподавателей и студентов ВУЗов – 2-е изд. – М.: Аспект Пресс, 1996.- с. 251).

დიმიტრი როსტოველი

თვით წყევლა-კრულვანი, რომელიც გამოითქვა გამოგონილი მწვალებლის მარტინე სომეხის წინააღმდეგ დღემდე იგალობება დიმიტრი როსტოველისადმი მიძღვნილ საეკლესიო მსახურებაში:

"ქვესკნელიდან ამოხეთქილმა მწვალებლობათა ქარიშხალმა, რომლებიც საბერძნეთში აღორძინდნენ, ბოლო წლებში მარტინე სომხისა და ბრინსკის ** სკიტეთა მეთაურების მეშვეობით ჩვენს სამშობლომდეც მოაღწიეს"

_____________

** ბრინსკის სკიტეები მდებარეობდნენ მდ. ბრინის ნაპირებზე მდებარე უღრან ტყეებში, სადაც იმალებოდნენ ძველმორწმუნე მართლმადიდებელნი. აქედან მომდინარეობს ახალმოწესეთა მიერ გამოგონილი ახალი ზედწოდება "ბრინსკული რწმენა" (რუს. "Брынская вера").

_____________

და "ქვესკნელიდან ამოხეთქილმა მწვალებლობათა ქარიშხალმა, რომლებიც არიოზისგან საბერძნეთში აღორძინდნენ, ბოლო წლებში მარტინე სომხის მზაკვარებით ჩვენს სამშობლოშიც მზად იყო დაერღვია ერთი წმიდა, საყოველთაო და სამოციქულო ეკლესიის მშვიდობა" (დედანში: "Буря ересей от преисподних по Греции возродившаяся, а в последняя лета происками Мартина армянина, чрез брынских скитоначальников возникшая в нашем отечестве" и "Буря ересей от преисподних, чрез Ария по Греции возродившаяся, а в последняя лета происками Мартина Армянина в нашем отечестве, готова была опровергнуть тишину Единыя Святыя Соборныя Апостольския Церкви" (Служба и акафист Димитрию Ростовскому).

დიმიტრი როსტოველის ანტიძველმართლმადიდებლურ თხზულებათა აქტუალობა დასტურდება ყველაზე მაღალ დონეზე. ასე, მაგალითად, მიმართავდა და დიმიტრი როსტოველისადმი მიძღვნილი გამოფენის "მართლმადიდებლობის მოშურნე და განხეთქილების აღმომფხვრელი" მონაწილეებს, პატრიარქი ალექსი მეორე აღნიშნავდა, რომ ამ უკანასკნელმა "ბევრი იშრომა საეკლესიო ცხოვრების მოსაწესრიგებლად და დამღუპველი და ბოროტმორწმუნე სქიზმატიკოსებისადმი წინააღდგომით, რომლებიც იმედოვნებდნენ, რომ, როგორც წმიდა წერილშია ნათქვამი: "აცთუნებდნენ მართალთაც თუკი შესძლებდნენ" (მათე 24:24) (დედანში: "... немало потрудился на поприще благоустроения церковной жизни и противостоянию гибельному и зловерному влиянию расколоучителей, тщавшихся, как о том пророчески сказано в писании «прельстить если возможно и избранных (Мф. 24. 24)" (Обращение патриарха к участникам выставки «Православия ревнитель и раскола искоренитель», Москва, Чистый переулок, № 5966, 29 сентября 2005 года, Москва).

მკვლევარი ვ. პ. კოზლოვი "მარტინე სომხის საქმეებსა" და "თეოგნოსტეს კურთხევანს" განიხილავს როგორც მნიშვნელოვან ამოსავალ წერტილს ისტორიულ დოკუმენტთა ფაბრიკაციის ტრადიციაში: "ჩვენს დროში "კრების საქმეები" (მარტინე სომეხზე - არქიეპ. პ.) და "თეოგნოსტეს კურთხევანი" რუსეთის ისტორიული წყაროების გაყალბების კლასიკური ნიმუშები გახდნენ. მართლაც, ისინი სათავეში უდგანან შეგნებულ გაყალბებებს მკაფიოდ გამოკვეთილი იდეოლოგიური მიზნით" (დედანში: "В наше время “Соборное деяние” и “Феогностов Требник” стали классическими примерами фальсификации исторических источников России. Действительно, они стоят у истоков истории сознательных подлогов с отчетливо выраженной идеологической целью" (Козлов В.П. Тайны фальсификаций: пособие для преподавателей и студентов ВУЗов – 2-е изд. – М.: Аспект Пресс, 1996.- с. 44).

წყარო: http://ruvera.ru/articles/lekciya_antistaroobryadcheskie_falsifikacii#_ftnref5