გლებ ჩისტიაკოვი
სჭირდება თუ არა მართლმადიდებლობას "ობრიადები"?
სჭირდება თუ არა მართლმადიდებლობას "ობრიადები"?
ძველი წესი და ახალი წესი. აღმოსავლური წესი და დასავლური წესი. ნათლობის წესი, ჯვრისწერის (ქორწინების), პირჯვრისწერის, სანთლის დანთებისა და კმევის წესი... თანამედროვე ქრისტეანობა იმდენად მიეჩვია სიტყვა "წესს", რომ უკვე მის გარეშე თვით ქრისტეანობაც ვერ წარმოუდგენია.
და, მართლაც, მრავალს რელიგიური და საეკლესიო ცხოვრება ამ ჩვეული და თითქმის მშობლიური ცნების გარეშე ვერ წარმოუდგენია. ტერმინით "წესი" აჭრელებულია ძველმოწესეებისა და ახალმოწესეების, კათოლიკეებისა და უნიატების, ანგლიკანებისა და ლუთერანების, ინდუისტებისა და კერპთაყვანისმცემლების სტატიები.
არადა, ამ დროს, სულ რაღაც ასი წლის წინათ, ტერმინი "წეს-ჩვეულება" სრულიად არ გამოიყენებოდა ძველმართლმადიდებელ ქრისტეანთა შორის, არ იცნობს მას არც ძველრუსული, არც ბიზანტიური, არც ძველქრისტიანული ეკლესია. "წესის" ცნება არ გვხვდება მოციქულთა, ეკლესიის მამათა და მსოფლიო კრებების სწავლებაში. მაგრამ, დღეს მრავალმა არ იცის, რომ ეს ტერმინი არა თუ მართლმადიდებლური არ არის, არამედ ღრმად მწვალებლურიცაა და ფრიად უცხოა ჭეშმარიტი ქრისტეანობისთვის.
წმიდა მამათა სწავლებაში მრავლად მოიპოვება ქრისტეანულ საიდუმლოთა და მღვდელმოქმედებათა ონტოლოგიური არსის სრულიად კონკრეტული განმარტებები. ისინი ეფუძნებიან მატერიალურისა და სულიერის განუყოფელ ერთობას, ღმრთისთაყვანისცემის შინაგანი არსისა და გარეგანი ფორმის ჰარმონიულ თანხმიერებას, ადამიანის ღმერთთან ურთიერთობის ფორმის უცვალებლობასა და ერთიანობას.
ასე მაგალითად, წმ. იოანე ოქროპირი ამბობს: "ღმერთმა თავისი სიბრძნის სიღრმით, ადამიანს, რომელიც შემოსილია ხილული სხეულით, ნივთიერი, ხელშესახები და ხილული ფორმით გადასცა თავისი მადლი. რადგან ადამიანი, ანგელოზთა მსგავსად, მარტოდენ სულიერი არსი რომ ყოფილიყო, ღმრთის მადლის მისააღებად ნივთიერი და გრძნობისმიერი ნიშნები აღარ იქნებოდა საჭირო, მაგრამ რაკიღა სხეულით არის შემოსილი ადამიანი, ამ ხილული და გრძნობითი ფორმების გარეშე ღმრთის მადლის მიღება არ ძალუძს" (დიდი კატეხიზმო).
იგივეს ბრძანებს წმ. სიმეონ თესალონიკელიც: "რადგან ორი ბუნებისგან ვართ შედგენილნი, ანუ სულსა და სხეულს ვგულისხმობ, ღმრთისმსახურებაც ორმხრივი (სულიერ-მატერიალური - მთარგმნ.) მოგვცა ქრისტემ, რადგან თვითონაც ჭეშმარიტმა ღმერთმა ჭეშმარიტად შეიმოსა სრული, კაცობრივი ბუნება და ჭეშმარიტი ღმერთი გახდა ჭეშმარიტი კაცი. ამგვარად, სულიწმიდის მადლით, აკურთხებს ჩვენს სულებს, ხოლო გრძნობითი, ნივთიერი საშუალებებით, როგორიცაა წყალი, ზეთი, პური და ღვინო, აკურთხებს და განწმენდს ჩვენს ხორცს და სრულ ცხოვნებას გვანიჭებს" (Разговор о священнодействах и таинствах церковных, гл. 8).
წმ. იოანე დამასკელი: "რადგან ხილული და უხილავი, ანუ სულიერი და გრძნობისმიერი ბუნებისგან შევდგებით, შემოქმედსაც ორმაგად მივაგებთ თაყვანს" ("Св. Иоанн Дамаскин. Точное изложение православной веры. Спб. 1894. С 217).
წმ. დიონისე არეოპაგელი წერს: "ღვთაებრივი ნათელი სხვაგვარად არ აღმოგვიბრწყინდება თუ არა მრავალგვარი წმიდა და საიდუმლო საფარველით, რომელიც მამობრივი მზრუნველობითა და განგებით ჩვენი ბუნებისადმი არის შეთანაწყობილი" (Дионисий Ареопагит. О небесной иерархии. Сатис. Спб. 1995. С.4). იგივეს წერენ სხვა წმიდა მამები და საეკლესიო მოძღვრები, ამ აზრს ავითარებს მთელი ძველი, ქრისტეანული პრაქტიკა, მსოფლიო და ადგილობრივი კრებების დადგენილებები.
ამგვარად, ჩვენ გაგვაჩნია სრულიად ცალსახა და მკაფიო მართლმადიდებლური სწავლება საიდუმლოთა, მღვდელმოქმედებათა და ღმრთისთაყვანისცემის სხვა ფორმათა შესახებ. ჯერ-ერთი, ისინი დაწესებული თვით უფლის მიერ და მისი შთაგონებით, მეორეც, ეს ფორმები აღვსილნი არიან ღმრთის ონტოლოგიური მყოფობით და ადამიანის სუბიექტური აღქმისგან განსხვავებით, წარმოადგენენ ღმრთის მადლის მიღების ერთადერთ შესაძლებელ მეთოდს, მესამეც, ისინი ამომწურავად გამოხატავენ სარწმუნოების აზრს და მეოთხე, გამოხატავენ ადამიანის სულიერი და ფიზიკური მისწრაფების ერთობლიობასა და ჰარმონიას.
საეკლესიო საიდუმლოთა მართლმადიდებლური სწავლება რევიზიას პირველად ე. წ. "კათოლიკურ" ეკლესიაში დაუქვემდებარეს. ლათინური ეკლესიის ღვთისმეტყველების ერთ ერთი უმთავრესი ინსტრუმენტი გახდა სქოლასტიკა, რომელიც მეთოდოლოგიის საფუძვლად იყენებს რა რომაულ სამართალს, ქრისტეანულ მსოფლმხედველობას ანტიკურ ფილოსოფიასთან აზავებს. მკაცრი და დიფერენცირებული სისტემატიზაციისკენ სწრაფვამ შექმნა რაციონალური, იურიდიული და თვით მატერიალური საღვთისმეტყველო სისტემის წანამძღვრები. მცდელობამ, ყოველივეს მისცემოდა რაციონალური, მათემატიკურად გათვლილი განმარტება, რომაელმა ღვთისმეტყველებმა მოახდინეს ქრისტეანული ღმრთისმსახურების პრეპარირება და გაჰყვეს ის ორ კატეგორიად, რომელთაც თავ-თავისი მნიშვნელობა მიანიჭეს: "დასავლეთის რელიგიურ-ფილოსოფიურ აზროვნებაში დომინირებას იწყებს ანალიტიკური, სისტემატიკური მეთოდი, რომელიც მიისწრაფვის ეკლესიის ყოფიერებაში "მთავარი" და "მეორეხარისხოვანი" გამოაცალკევოს ერთმანეთისგან, ერთობის სინთეზი შეცვალოს სქოლასტიკური კლასიფიკაციით" (Шахов М. О. Старообрядческое мировоззрение: Религиозно – философские основы и социальная позиция. – М.: Издательство РАГС, 2002. – стр. 112).
"მთავარისა" და "მეორეხარისხოვნის", სულიერისა და მატერიალურის ერთმანეთისგან გამოყოფით სქოლასტიკოსებმა შექმნეს პირობა ღმრთისთაყვანისცემა დაყოფილიყო გარეგან და შინაგან ფორმებად, ანუ გარსად (ე. წ. წესად) და შინაარსად.
მიუხედავად იმისა, რომ გარსი გადაიყვანეს მეორეხარისხოვან კატეგორიაში, ლათინმა ღვთისმეტყველებმა მაინც სრულიად არ მოსწყვიტეს ის მის შინაარსს. თუმცა, გარეგან ფორმათა ეს გამოყოფა, მისი აღიარება შეუძლებელია არ ასახულიყო პაპისტური ეკლესიის ცხოვრებაზე. ამ ეკლესიის მრავალმა მღვდელმოქმედებამ და საიდუმლომ დაკარგა სამოციქულო ფორმა. ასე, მაგალითად, ერისკაცებს აუკრძალეს ქრისტეს სისხლით ზიარება, გააუქმეს სამგზისი შთაფლვა ნათლისღების საიდუმლოში, რომელიც წყალდასხმით შეცვალეს, შემდეგ კი მიპკურება დაამკვიდრეს, შეიცვალა პირჯვრისწერის სახეც.
ლათინურ რომში წარმოქმნილმა სწავლებამ "წეს-გარსზე" ახალი ბიძგი მიიღო რეფორმაციის დაწყებით. პროტესტანტიზმის მსოფლმხედველობა, რომელიც თითქოსდა კათოლიციზმის სრულ ანტითეზაზეა დაფუძნებული, არა თუ შეიწყნარებს, არამედ აგრძელებს ღმრთისთაყვანისცემის ტიპიურ რომაულ დაყოფას "გარეგან" და "შინაგან", "პირველად"და "მეორეად", "უმთავრეს" და "მეორეხარისხოვან" კატეგორიებად. ლუთერანულმა და სხვა პროტესტანტულმა ეკლესიებმა ქრისტეანული მღვდელმსახურება და მისი საიდუმლოებები ადამიანის ღმერთთან ურთიერთობის მხოლოდ გარეგან ფორმად მიიჩნიეს. მათი აზრით, რელიგიური წეს-ჩვეულება ("ობრიადი") მორწმუნეს მხოლოდ უნდა შეახსენებდეს ქრისტეს და მისი სწავლებების შესახებ და ადამიანში უნდა იწვევდეს დადებით ემოციებს, აღძრავდეს მას სულიერი განსჯისკენ.
პროტესტანტული ეკლესიების უმეტესობის საეკლესიო მღვდელმოქმედებას, შინაგან რწმენასთან შედარებით, გააჩნია მხოლოდ სიმბოლური, მეორეხარისხოვანი, ანუ რიტუალურ-ცერემონიალური დანიშნულება. მეტიც, მრავალი პროტესტანტი მიიჩნევს, რომ საიდუმლო საერთოდ არ გულისხმობს მასში ღმრთის მისტიკურ მყოფობას.
წესების შესახებ სწავლების ასეთმა განვითარებამ აიძულა პროტესტანტიზმი გადაეხედა საიდუმლოთა აღსრულების ფორმებისა და მათი რაოდენობისთვის. ლუთერანებმა ჩათვალეს, რომ ისეთი საიდუმლოებანი, როგორიცაა მირონცხება, ხელდასხმა, პირჯვრის გამოსახვა, მეტანიები და სხვა, ქრისტეს სწავლების დამახინჯების, ეროვნული წეს-ჩვეულებების და ადგილობრივ ცრურწმენათა შედეგად აღმოცენდა; რომ, ეს წესები მხოლოდ წარმართული კულტურის ნარჩენებია, ადამიანური გადმოცემებისა და ცთომილებების ნაყოფია.
საბოლოოდ, პროტესტანტებს მხოლოდ ორი "წესი" შერჩათ - ნათლობა და ზიარება. ზოგიერთ დენომინაციაში უფლის სისხლისა და ხორცის ზიარება მხოლოდ მიმღების პირადი რწმენის მიხედვით "აღესრულება"; სხვები მასში მხოლოდ ისტორიული ამბავის (საიდუმლო სერობის) შეხსენებას და მოგონებას ხედავენ.
პროტესტანტული სწავლება წესების შესახებ შეესატყვისებოდა დასავლური, ჰუმანიტარული მსოფლმხედველობის განვითარებას. რაციონალისტურმა ცნობიერებამ ეკლესიას მოაკლო მისტიკური სისავსე და ის ერთგვარ თეატრად გარდააქცია, რომელშიც მღვდლები არიან მსახიობები, რომლებიც სამღვდლო და ზნეობრივ ჭეშმარიტებებს განასახიერებენ პუბლიკისთვის მისაწვდომი ფორმებით. თანაც, ეს ფორმები წლიდან წლამდე სახეს იცვლის, მარტივდება და სულ უფრო ღებულობს უბრალო რიტუალის, ცერემონიის და წესის სახეს.
წესების შესახებ რაციონალისტურმა, უტილიტარულმა სწავლებამ ის მეტად მიმზიდველი გახადა მთელი "განათლებული" მსოფლიოსთვის. ამის საუკეთესო დასტურია რუსეთის ისტორიის ახალი ეპოქა, რომელიც იმპერატორმა პეტრე პირველმა დაიწყო. პატრიარქ ნიკონისა და მეფე ალექსი მიხეილის ძის საეკლესიო რეფორმამ შეარყია ღმრთის თაყვანისცემის მართლმადიდებლური ფორმების სიმტკიცე. მოახდინა საეკლესიო სიძველის მანამდე შეუვალი, უდავო და ურყევი ავტორიტეტის დევალვაცია, მოახდინა მისი დისკრედიტაცია და გზა გაუხსნა მომდევნო საეკლესიო მოდერნიზაციასა და რელიგიური ცნობიერების სეკულარიზაციას.
მეთვრამეტე საუკუნის დასაწყისში გაბატონებული ეკლესია "უწმინდესი" სინოდისა და მთელი თავისი იერარქიის ავტორიტეტზე დაყრდნობით ღებულობს პროტესტანტულ სწავლებას წესების შესახებ, რაც საფუძვლად დაედო ახალ განაწესს ეკლესიის შესახებ, ანუ, ე. წ. "სულიერ რეგლამენტს" ("Духовный регламент"), რომელსაც 1720 წელს ხელი მოაწერა ექვსმა მიტროპოლიტმა, 12 ეპისკოპოსმა, 48 არქიმანდრიტმა. იგივე პოზიცია აისახა სხვა კანონიკურ დოკუმენტებშიც.
ასე, მაგალითად, დოკუმენტში "Правда воли монаршей" აწესებს მონარქის ძალაუფლებას, რომელსაც უფლება აქვს შეცვალოს სამოქალაქო და საეკლესიო წესები, შეცვალოს ტანისამოსი, მშენებლობის სტილი, დღესასწაულთა, ქორწინებათა, დაკრძალვათა და სხვა რიტუალთა ფორმები ("Могуществу монарха .. надлежат всякие обряды гражданские и церковные, перемены обычаев, употребление платьев, домов строения, чины и церемонии в пированиях, свадьбах, погребении и прочая и прочая").
სინოდის მიერ 1721 წელს მიღებულ "შემგონებითი პუნქტები" ("Увещательные пункты") სწავლება წესების შესახებ ასეა ნათქვამია, რომ უმნიშვნელო საგნებს განეკუთვნება საეკლესიო წესები და ცერემონიები, რომლებიც ძველად არც არსებობდნენ, არამედ დროთა განმავლობაში დამკვიდრდა ღვთისმოსაობის განსამტკიცებლად, ზოგიერთი მათგანი შეიცვალა, ზოგიც დარჩა ("К средним вещам принадлежат церковные обряды и церемонии, которые искони не были, но по времени благочинно введены, иныя и переменены, иныя же и оставлены").
იმისთვის, რათა ქრისტეანებს არავითარი ეჭვი არ დარჩენოდათ ახალი სწავლებასთან მიმართებაში, სინოდმა გამოსცა უამრავი მითითება, სადაც ეს სწავლება წესების შესახებ მრავალი მაგალითით განიმარტებოდა. ასე მაგალითად, საბოლოოდ გამართლებულ იქნა ლათინური წყალდასხმითი ნათლობა. სინოდის კურთხევით გამოცემულ წიგნში "Истинное оправдание правоверных христиан крещением поливательным во Христа крещаемых" ნათქვამია, რომ ნათლობის ფორმას აბსოლუტურად არ გააჩნია არსებითი მნიშვნელობა (იგივეს ასწავლიან დღევანდელი რუსულ-ქართული და ბერძნული ახალმოწესეთა ეკლესიები - მთარმგნ.): "ნათლობის აღსასრულებლად აუცილებელი წყლით განბანვა, ხოლო როგორ მოხდება ეს, დასხმით თუ შთაფლვით, არაარსებითია" ("Для совершения его (крещения – прим. автора) необходимо водное омовение, а омовения, поливания ли или погружения бываемы, есть дело среднее, к существу дела не относящееся").
წიგნში "Увещательные пункты" ("შეგონებითი პუნქტები") წერია, რომ თურმე ეკლესიისთვის არასოდეს ჰქონია მნიშვნელობა პირჯვრისსაწერი თითების წყობა ორთითიანი იქნებოდა თუ სამთითიანი ("Церковь образ перстосложения и двуперстный и трехперстный имела за вещь среднюю"). თუმცა, ამ მტკიცებულების ფონზე, მეტად უცნაურია ოფიციალური, ნიკონიანურ-რეფორმატორული ეკლესიის მტკიცება, განსაკუთრებით მის საღვთისმსახურებო და სამოძღვრო წიგნებში, რომ ორი თითით პირჯვრისწერა არის საშინელი მწვალებლობა: "თითების ის წყობა, განხეთქილების მომწყობნი თავიანთი ერესიარქის, მბოდვიარე ნესტორის მიბაძვით, რომ გვიჩვენებენ... ყველა ერესიარქს, მგმობელს და მბოდვიარეთ, რომლებიც მათი (ანუ "რასკოლნიკების" - მთარგმნ.) თანამოაზრეა და მიმდევარია, - ანათემა". (Церковный Чин Торжества Православия) ("Тем сложением перстов и знамением крестным раскольники показуют, по ересеначальнику своему Несторию, блядословящему... Тем убо всем ересеначальникам, злохульникам и блядословцам и единомысленникам и последователем тому их зловерию и блядословию тожде мудрствующим и вторящим, анафема" – Церковный Чин Торжества Православия).
შევნიშნავთ, რომ პროტესტანტული სწავლება წეს-ჩვეულებათა შესახებ ვრცელდებოდა არა მარტო სინოდალურ, არამედ ეპარქიალურ და საეკლესიო-სამრევლო დონეებზეც. მისი მომხრეები იყვნენ იმდროინდელი გაბატონებული ეკლესიის ისეთი თვალსაჩინო მღვდელმთავრები, როგორებიც იყვნენ თეოფილაქტე ლოპატინსკი და თეოფანე პროკოპოვიჩი. ეს უკანასკნელი, შეიძლება ითქვას, იყო "სასულიერო რეგლამენტის" ავტორი და წეს-ჩვეულებათა შესახებ სწავლების რუსული ვარიანტის ავტორი. პროკოპოვიჩმა პირადად შემოიტანა და ფართოდ დაამკვიდრა საეკლესიო და საერო მეტყველებაში ტერმინები: "ობრიადი" (обряд), "რიტუალი" და "ცერემონიალი"
ეპისკოპოსად ხელდასხმამდე მცირე ხნით ადრე პროკოპოვიჩი თავის მეგობარ ი. მარკევიჩს წერდა: "შეიძლება გსმენია, რომ საეპისკოპოსო ხელდასხმაზე გამომიძახეს. ეს პატივი ისე მაბრკოლებს, თითქოსდა ველური მხეცების საჯიჯგნად ვიყო განწირული. საქმე იმაშია, რომ ჩემი სულის საუკეთესო ძალებით, სულის სიღრმემდე მძულს მიტრები, საკოსები, კვერთხები, სასანთლეები, სასაკმევლეები და ამგვარი ბავშვური თავშესაქცევები. მიუმატე ამას უზარმაზარი და ცხიმიანი თევზები".
გ. ვ. ფლოროვსკის აზრით არქიეპისკოპოსი თეოფანე თავისი შეხედულებებით "ეკუთვნის 17-ე საუკუნის პროტესტანტულ სქოლასტიკას და მისი თხზულებები სრულიად მოთავსდება გერმანული, რეფორმირებული ღვთისმეტყველების ისტორიაში". არქიეპისკოპოსის სიკვდილის შემდეგ აღწერეს მისი ბიბლიოთეკა, რომლის სამი მეოთხედი ევროპელი პროტესტანტების თხზულებებისგან შედგებოდა.
სინოდალური ეკლესიის ისტორიის შემდგომი განვითარება ხელს უწყობდა წეს-ჩვეულებათა შესახებ არსებული სწავლების დამკვიდრებას. სინოდმა, თავისი ურიცხვი დადგენილებებით, საეკლესიო საიდუმლოებანი საეკლესიო-საერო "ობრიადებად" უკვე სიტყვით კი არა, საქმით გარდააქცია. ასე, მაგალითად, დაწესდა რეგულარული აღსარების სავალდებულობა, რომლისგან თავის არიდებისთვის სახელმწიფომ დააწესა სამი რუბლის ოდენობის სოლიდური ჯარიმა: " Кто не исповедывается, на таковых перво брать штраф, в другой раз в двое, в третий раз присылать к гражданскому наказанию". (Полное собрание распоряжений и постановлений по ведомству православного исповедания. Том 1, № 52, стр. 67).
საეკლესიო ქონების ეკატერინესეულმა სეკულარიზაციამ სახელმწიფოს სასარგებლოდ საბოლოოდ წაართვა სინოდალურ ეკლესიას თვითმყოფადობა და სასულიერო დასი საეკლესიო ჩინოვნიკებად, სახელმწიფო მღვდელმსახურებად, სამოქალაქო მდგომარეობის რეგისტრატორებად გარდააქცია...
საეკლესიო საიდუმლოთა შესახებ მართლმადიდებლური სწავლება წესების შესახებ პროტესტანტულ სწავლებად საბოლოოდ მოსკოვის მიტროპოლიტ პლატონის დროს გადაიქცა. მან გააგრძელა თეოფანე პროკოპოვიჩის მიმართულება და მოახდინა საეკლესიო ცნობიერების კიდევ უფრო ფართე სეკულარიზაცია.
მიტროპოლიტ პლატონის მოღვაწეობით აღფრთოვანებული ეკატერინე მეორე თავის მეგობარ ათეისტ ვოლტერს წერდა: "იმის დასამტკიცებლად, რომ პლატონი მიწიერია დამიდასტურა იმ ფაქტმა, რომ როდესაც ის გამოდიოდა თავისი ბაღიდან, ხოლო თავადის ასული გალიცინა მივიდა მასთან კურთხევის მისაღებად, პლატონმა მოწყვიტა ვარდი და მისით აკურთხა იგი".
მიტროპოლიტი პლატონი გამოირჩეოდა საკმაოდ ლიბერალური შეხედულებებით და საკმაოდ მშვიდად უყურებდა ყველა სახის "ობრიადს". მის თხზულებებში შეიმჩნევა უკვე არა ინტუიტიური ან ნასესხები, არამედ სრულიად გააზრებული დაპირისპირება მღვდელმსახურების ფორმასა და შინაარსს შორის. ის მიიჩნევდა, რომ საიდუმლოთა და ღვთისმსახურებათა გარეგნულ ფორმას არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს და "საეკლესიო გადმოცემათა ნებისმიერი ცვლილება" ქრისტეანულ სწავლებას ვერაფერს დააკლებს.
დაუშვა რა ედინოვერცობაში ძველი "ობრიადების" შესრულების შესაძლებლობა, მიტროპოლიტი პლატონი მიიჩნევდა, რომ ნებისმიერი წესი თავის თავად ადამიანური კულტურის წარმონაქმნია. ამასთან, პროტესტანტული ღვთისმეტყველების საუკეთესო ტრადიციების სტილში არც ერიდებოდა საღმრთო გადმოცემის კრიტიკას: "ქრისტეს რწმენის ყველა ჭეშმარიტების დამტკიცებისთვის ქრისტეანი ღვთისმეტყველისთვის საკმარისია მხოლოდ ღმრთის სიტყვა, ან ძველი და ახალი აღთქმის წერილი, მაშინ როდესაც "რასკოლნიკი"... ღმრთის სიტყვის თანასწორად აღიარებს კრებათა კანონებს და საეკლესიო მოძღვართა სწავლებებს, ყოველგვარ იგავ-არაკს, რომელიც საეკლესიო წიგნებში მოიპოვება... მაგრამ, როგორც კრებათა განწესებანი ან ეხებოდნენ მხოლოდ იმ დროებას, როდესაც ისინი მიიღეს, ან დაწერილნი არიან მიკერძოებით და გაუნათლებლობით, რადგან საეკლესიო მწერალთა თხზულებებში მრავალი ცთომილებაა... გადმოცემებში კი ბევრია სულელური და უადგილო ზღაპარი".
მაშ ასე, შეიძლება სრული დარწმუნებით განვაცხადოთ, რომ 18-ე საუკუნის მიწურულისთვის, ახალი, ძველი ეკლესიისთვის უცნობი და უცილობლივ მწვალებლური "სწავლება წესების შესახებ" ერთ ერთი უმთავრესი პუნქტი ხდება სინოდალურ ღვთისმეტყველებაში. აღვნიშნავთ მის მხოლოდ ყველაზე უმთავრეს მომენტებს:
1) მღვდელმსახურების ერთობისა და იპოსტასთა განუყოფლობის მართლმადიდებლური გაგებას უპირისპირდება გარეგნულისა და შინაგანის გაყოფის სქოლასტიკა: "სხვაა შინაგანი, სულიერი საქმე და სხვა გარეგანი გამოხატულება". არსებითად ეს განყოფა ლოგიკური გაგრძელებაა კონსტანტინოპოლის არქიეპისკოპოს ნესტორის სწავლებისა, რომელიც იესუ ქრისტეს ღმერთკაცობრივ ბუნებაში განუყოფელ ერთობას დასაშვებად არ მიიჩნევდა და არ აღიარებდა.
2) ღმრთისთაყვანისცემის გარეგანი ნიშნები გამოიყოფა ცალკეულ ფილოსოფიურ-კულტურულ კატეგორიად და ღებულობს საზოგადო ტერმინ "ობრიადის" (წესის) კლასიფიკაციას მისი პროტესტანტული გაგებით, სადაც მას გააჩნია "მორთულობის", "გარსის", "სიმბოლური ქმედების", "არავერბალური ნიშნის" ფუნქცია: "წესში ჩვენ გვესმის ის, რასაც თვითონ ვაქსოვთ მასში".
3) კნინდება ღვთისმსახურების საღმრთო ონტოლოგია, "ობრიადების" გამოჩენა მიეწერება ადამიანებს: "საეკლესიო წეს-ჩვეულებებიდან და ცერემონიებიდან, რომლებიც ძველთაგან არ არსებობდნენ, მაგრამ დამკვიდრებულ იქნენ დროთა განმავლობაში, ზოგი რამ შეიცვალა, ზოგი კი დარჩა".
4) "ობრიადების" ნორმატივიზაცია, მათი შეცვლა და გაუქმება საეკლესიო იერარქიის პრეროგატივა ხდება, ზოგჯერ კი სახელმწიფო ხელისუფლებისაც კი: "მონარქის ძალაუფლებას შეუძლია... გააუქმოს ყოველგვარი წესი, როგორც სამოქალაქო, ასევე საეკლესიო".
5) უარყოფილია საეკლესიო გადმოცემის ავტორიტეტი, განსაკუთრებით იქ, სადაც ის არ ეთანხმება მღვდელმთავრობის თანამედროვე თვალსაზრისს კანონიკური სამართლისა და ღმრთისმსახურების ფორმების საკითხებში.
სწავლება "წესის" შესახებ გახდა მძლავრი დესტრუქციული ძალა, რომელმაც დაანგრია რუსეთის გაბატონებული ეკლესიის ლიტურგიკული, კანონიკური და ზნეობრივი სივრცე. ის თანდათანობით საეკლესიო ცხოვრების ყველა სფეროში შეიჭრა და შეცვალა მღვდელმსახურთა და ერისკაცთა მსოფლმხედველობა, გზა გაუხსნა ღვთისმსახურებისა და საიდუმლოთა აღსრულების პროფანაციას.
იმის შემდეგ, რაც აღიარა, რომ "ობრიადები", "ცერემონიები" და "კანონები" სრულებითაც არ ეხებიან საქმის არსს და "ძველთაგანვე უცნობია", სასულიერო დასი, სინოდალური მღვდელმთავრებიდან დაწყებული, შტატგარეშე მღვდლებით დამთავრებული, საეკლესიო გადმოცემებს მოეკიდა როგორც პირად ქონებას, რომელსაც შეგიძლია უქნა ის, რაც კი მოგესურვება.
ამიერიდან ყოველ უმეცარ მღვდელს შეეძლო თავის გემოზე "ეჭრა და ეკერა", ანუ შეეცვალა და შეემოკლებინა ნებისმიერი საეკლესიო-კანონიკური ნორმა. 18-ე საუკუნის მიწურულისთვის რუსეთის ეპარქიების მნიშვნელოვანი ნაწილი გადადის წყალდასხმით ნათლობაზე, ყველგან მოკლდება ღვთისმსახურება, საეკლესიო გალობის ნაცვლად მკვიდრდება ოპერისა და ოპერეტების მსგავსი გალობა, რომელსაც წერენ მოდური კომპოზიტორები, ხატების დოგმატური სიმბოლიზმი კათოლიკური რელიგიური ფერწერის პათოსური რეალიზმით შეიცვალა, საეკლესი საიდუმლონი, განსაკუთრებით ნათლობის, სინანულისა და წმ. ევქარისტიისა სახაზინო და ძალადობრივ სახელმწიფო მექანიზმად გარდაიქცა, რომლის მიხედვითაც იზომებოდა სახელმწიფოსადმი მორჩილების დონე.
მკრეხელობითაა აღსავსე თვით ახალი მღვდელმსახურების "ობრიადული" ფორმები, მაგალითად, პირჯვრისწერისა და კურთხევის გაცემისა. საღმრთო სჯულის სახელმძღვანელოებში პირჯვრისწერის მაგალითად მოჰყავთ ე. წ. "გადმობრუნებული ჯვარი", ხოლო მრავალ მღვდელსა და მღვდელმთავარს "ძალა არ ჰყოფნის" პირჯვარიც კი გამოისახოს ნორმალურად და მხოლოდ მოხრილი ხელისგულის იქნევს ჯვრის ნიშნად, რასაც უბრალო ერში "დათვის თათს" უწოდებენ.
საეკლესიო ღვთისმოსაობის დევალვაცია ნაკლებად აღელვებს საეკლესიო ხელისუფლებას, რადგან განა შეიძლება მოშურნეობა გამოიჩინო და იდავო საეკლესიო წესზე იქ, სადაც ეს ჩვეულება არის "უმნიშვნელო", "გარეგანი" და ნაკლებად არის დაკავშირებული ქრისტეანულ სარწმუნოებასთან და შინაგან რელიგიურ შეგნებასთან?!
19-ე საუკუნეში სწავლება "ობრიადების" შესახებ ღებულობს არა მარტო საღვთისმეტყველო-გამოყენებით, არამედ მეცნიერულ მნიშვნელობასაც. ეს უპირველეს ყოვლისა გამოწვეულია სამი თითით პირჯვრისწერისა და სახელობითი კურთხევის სიძველის აქსიომით, რომელსაც ასწავლიან ახალმოწესეები. საერო ისტორიულმა მეცნიერებამ მიუკერძოებლად დაამტკიცა, რომ გაბატონებული ეკლესიის ეს "ობრიადები", არასოდეს გამოიყენებოდა ქრისტესა და მოციქულების დროს და მას უახლესი წარმომავლობა გააჩნია.
19-ე საუკუნის მეორე ნახევრისთვის საერო მეცნიერთა და თვით საეკლესიო მკვლევართა უდიდესმა ნაწილმა აღიარა, რომ ორი თითით პირჯვრისწერა-კურთხევა და სხვა მღვდელმოქმედება, რომელსაც ძველმოწესეები იცავენ, რუსეთში მისი ნათლობისა და გაქრისტეანების დღიდან შემოვიდა.
იმისთვის, რათა გამოსულიყვნენ ისტორიული და საღვთისმეტყველო ჩიხიდან და როგორმე გაემართლებინათ "ძველი" წესების შეცვლა "ახლით", სინოდალური ეკლესიის ღვთისმეტყველებმა დაიწყეს ღმრთისთაყვანისცემის ფორმების ვოლუნტარისტული ტრანსფორმაციის შესაძლებლობის ისტორიული დასაბუთების ძიება.
ახალგაზრდა საეკლესიო არქეოლოგიამ, რომელსაც ჯერაც არ გააჩნდა კვლევის ნორმალური მეთოდოლოგია და სისტემატიზაცია, წესების შესახებ მოძღვრების მომხრეებს ხელში მისცა, ერთის შეხედვით, მათი სიმართლის უდავო მტკიცებულებები. ასე მაგალითად, ლიტურგიის ძველი ვარიანტები: მოციქულთა დადგენილებების ლიტურგიები, იაკობ მოციქულის ლიტურგია, მოციქულ მარკოზის ლიტურგია, სომხეთის განმანათლებელ წმ. გრიგოლის ლიტურგია და სხვა მსგავსმა მასალებმა, ზოგიერთ მკვლევარს მისცა მიზეზი ევარაუდა, რომ ქრისტეანული კანონის განვითარება მიმდინარეობდა "ძველის" შეცვლითა და მის ნაცვლად ახალი ლიტურგიების "მოფიქრების" გზით.
პირველად ეს ფსევდომეცნიერული და მკრეხელური აზრი გამოჩდნა არქიეპისკოპოს დიმიტრი როსტოველის ნაშრომებში. თავის პოპულარულ წიგნში "Розыск о раскольничьей брынской вере" ის წერდა: "წმიდა ბასილი დიდმა, საყოველთაო ეკლესიის სვეტმა და მოძღვარმა, მიატოვა მოციქულ იაკობის ლიტურგია, დაწერა თავისი და გადასცა ის ყველა ეკლესიას, მის შემდეგ კი წმიდა იოანე ოქროპირმა დაწერა თავისი ლიტურგია, რომელსაც დღემდე ვგალობთ და ასევე მისცა ეკლესიებს".
ჩააფრინდნენ რა ამ იდეას, სინოდალური ეკლესიის ღვთისმეტყველთა, მეცნიერთა და მისიონერთა მთელი არმია სკურპულოზურად ეძიებს, არჩევს და ზოგჯერ აყალბებს საეკლესიო ისტორიის პრეცენდენტებს, რომლის დროსაც ძველი გადმოცემები იცვლებოდა ახლით, ერთი წესს ცვლიდა სხვა წესი და ა. შ. ყველაზე უდავო ფაქტებად, "მოფიქრებულ", ახალ ლიტურგიებთან ერთად, მათ "აღმოაჩინეს": წმ. ძღვენის ხელიდან მიღების შეცვლა კოვზით, ეპისკოპოსებისთვის ცოლების ყოლის ნებართვის არსებობა ძველ ეკლესიაში, შემდეგ კი ამ ჩვეულების გაუქმება, წინადაცვეთის არსებობა ზოგიერთ ქრისტეანულ ეკლესიაში, ცვლილებები დაკრძალვისა და ქორწინების წეს-განგებებში, რომლებიც გაჩნდნენ VIII-IX საუკუნეებში, რომლებიც, თურმე, ამ საუკუნეებამდე არ არსებობდნენ, მარხვებისა და დღესასწაულების სხვადასხვა ვადები (აღსანიშნავია, რომ ყველა ეს ფაქტი, რომელიც თითქოსდა მოწმობს წმიდა გადმოცემის შინაგან წინააღმდეგობრიობას, არათანამიმდევრულობას და ამორფულობას, ასეთივე "საფუძვლიანობით" არის დამოწმებული პროტესტანტულ, ანტიმართლმადიდებლურ პოლემიკაში).
ამ ძიებათა მსვლელობისას, ასევე შეიქმნა ე. წ. თითების წყობის ევოლუციური განვითარების თეორია. იმის შემდეგ, როგორც ეს დამტკიცდა, სამი თითით პირჯვრისწერას არაფერი ჰქონია საერთო არც მოციქულებთან და არც წმიდა მამებთან, მეცნიერებმა შეიმუშავეს ჰიპოთეზა, რომლის მიხედვითაც პირჯვრისსაწერი თითების წყობა თურმე თანდათანობით იცვლებოდა. დოგმატთა ცვალებადობისა და ევოლუციის პაპისტური თეორიის მსგავსი ეს ჰიპოთეზა თითების წყობის შეცვლას უკავშირებდა ახალი, ქრისტეანული დოგმატების გამოჩენას (ან გამოვლენას). მათი აზრით, პირველდაწყებითი ერთი თითით პირჯვრისწერა თითქოსდა გამოხატავდა ერთი ღმრთისადმი რწმენას, უფრო გვიანდელი ორი თითი - იესუ ქრისტესადმი, ხოლო უახლესი სამი თითი - წმ. სამებისადმი რწმენას. *
წესის თეორიის საღვთისმეტყველო და ისტორიული საფუძველი აღფრთოვანებით უნდა მიეღო რუსეთის უმაღლეს საზოგადოებას. ისედაც მატერიალისტურად და რაციონალისტურად განწყობილმა, რუსეთის თავადაზნაურობამ და ინტელიგენციამ არა მარტო მიიღო ადამიანის სულიერი ცხოვრების გარეგან და შინაგან სფეროებად განყოფა, არამედ წესის შემდგომი მოდერნიზაციაც მოითხოვა. ძველი ოპონენტები - დასავლეთელები და სლავიანოფილები - თანხმიერნი აღმოჩნდნე იმაში, რომ ღმრთისთაყვანისცემის გარეგან ფორმებს გააჩნიათ მეორეხარისხოვანი მნიშვნელობა. აღსანიშნავია, რომ მრავალი საკმაოდ პატრიოტულად განწყობილი სლავიანოფილი არ ივიწყებდა წესთმორწმუნეობისადმი მიდრეკილება, ასევე "ცერემონიალებისა" და "რიტუალების" წარმართული თაყვანისცემა ესაყვედურა რუსი ხალხისთვის. ცნობილი სლავიანოფილი ა. ს. ხომიაკოვი წერდა: "რუსეთის მიწამ უფრო საეკლესიო ობრიადი მიიღო, ვიდრე სულიერი რწმენა და ეკლესიის აღმსარებლობა" ("Земля русская приняла более обряд церковный, чем духовную веру и исповедание церкви").
იმ დროის თვალსაჩინო მეცნიერები მოუწოდებდნენ არა მარტო უარი ეთქვათ დამყაყებული წესთმორწმუნეობისთვის, არამედ საერთოდ უკუეგდოთ საწესჩვეულებო ნაჭუჭი. ასე, მაგალითად, ისტორიკოსი ვ. ო. კლუჩევსკი თავის მონუმენტალურ ნაშრომში "რუსეთის ისტორიის კურსი" ("Курс русской истории") ამტკიცებდა: "დრო და დრო, ოდესღაც, ეს დანაშრევები ("ობრიადები" - ავტ. შენ.) ზედმეტი გახდება, როდესაც ადამიანის სული, შემდგომი სრულყოფის გზით გაათავისუფლებს თავის რელიგიურ გრძნობას გარეგანი შთაბეჭდილებებისგან და თვით მათი მოთხოვნილებისგანაც და ილოცებს "სულითა და ჭეშმარიტებით" ("Со временем, когда-нибудь, эти накладки (обряды – прим. автора.) и станут излишними, когда человеческий дух, путем дальнейшего совершенствования освободит свое религиозное чувство от влияния внешних впечатлений и от самой потребности в них, будет молиться "духом и истиной").
და მართლაც, მთელი XIX საუკუნის განმავლობაში რუსეთის იმპერიის ასობით მოქალაქემ უარი თქვა "დამყაყებული წესთმორწმუნეობისგან" და "რიტუალური ნაჭუჭისგან". ნაწვიმარზე ამოსული სოკოებივით გავრცელდნენ პროტესტანტული სექტები. სახაზინო "ნათლობის", "ქორწინების", "სასაკმევლის ქნევის", ძველმოდური სასანთლეებისა და სხვა "ობრიადულობისგან" გადაღლილმა რუსებმა მიაშურეს რელიგიურ საზოგადოებებს, რომლებსაც არ ახასიათებდათ გარეგნული "დანაშრევები", სადაც მათ შეეძლოთ ელოცათ "სულითა და ჭეშმარიტებით".
შტუნდისტები და ბაპტისტები ხალხს სთავაზობდნენ სტარცების გადმოცემებისგან განწმენდილ ახალ აღთქმას; ტოლსტოველები, სიუტაეველები და დუხობორები - სახარებისეულ ჭეშმარიტებას წესებისა და რიტუალების გარეშე; ხლისტები და მოხტუნავეები (скакуны) - სულიწმიდის მოფენას, მირონცხების, სასაკმევლეების და სხვა საეკლესიო ბუტაფორიის გარეშე.
XIX საუკუნის რუსულ პროტესტანტიზმს გააჩნდა ძალზედ მნიშვნელოვანი თავისებურება, რომელიც განასხვავებდა მას დასავლური რეფორმაციისგან. დასავლური პროტესტანტიზმისგან განსხვავებით, რომლებიც პრინციპულად და შეუქცევად ზურგი აქციეს პაპისტურ ეკლესიას, ჩვენი თანამემამულე სექტანტები დიდი ხნის განმავლობაში გაბატონებული ეკლესიის ტაძრებში ლოცვას შესაძლებლად მიიჩნევდნენ.
განსაკუთრებით ეს ეხება შტუნდისტებს და ხლისტებს. როგორც ეს პოლიციის მიერ ჩატარებულმა საგამოძიებო პროცესებმა აჩვენა, სექტანტების უდიდესი ნაწილი სრულიად თავისუფლად და მშვიდად დადიოდა ოფიციალური ეკლესიის ტაძრებში, რადგან მიიჩნევდა, რომ იქ შესრულებული წეს-ჩვეულებები "გარეგნული საქმეა", რომელიც შეუძლებელია შეეხოს მათ სულიერ ცხოვრებას.
სინოდალური მისიონერობის ორგანოებმა და პოლიციამ სპეციალური ინსტრუქციებიც კი გამოსცეს, რომელშიც რეკომენდაციებს იძლევიან აღნიშნოთ და აფიქსირონ ის მორწმუნეები, რომლებიც ხშირად დადიან აღსარებაზე, ეზიარებიან და რეგულარულად ესწრებიან საეკლესიო მსახურებას: "რადგან მართლმადიდებლურ ტაძრებში მისვლას და საეკლესიო საიდუმლოებებში მონაწილეობა არაფრად მიაჩნიათ, ისინი, მიუხედავად ამისა, არა თუ არ კრძალავენ, არამედ ურჩევენ კიდევაც სხვებს გარეგნულად მართლმადიდებელი ეკლესიის წევრებად მოაჩვენონ თავი და მონდომებაც კი გამოიჩინონ ტაძრებში ლოცვისას. ამიტომაც, ხლისტები, თითქმის ყოველთვის პირველი მიდიან საეკლესიო ღვთისმსახურებაზე" ("Считая посещение православных храмов и участие в таинствах Православной церкви делом безразличным, они, однако, не только не воспрещают, но даже советуют наружно принадлежать к Православной церкви и оказывать усердие в храмах. Поэтому хлысты почти всегда первыми являются на церковные богослужения") (Булгаков С. В. Православие: Праздники и посты. Богослужение . Требыв, раскоыл, ереси, секты. – М. : Современник, 1994. стр. 429 (Из "настольной книги для священно-церковно-служителей" Киев, 1912 г.).
არცთუ იშვიათად, ამა თუ იმ სექტანტურ საზოგადოებათა სათავეში იდგნენ მოქმედი მღვდელმსახურები, ბერები და თვით მონასტრების წინამძღვრებიც კი. ცისკრის ლოცვის შემდეგ, სამრევლოში თუ საძმოში, ისინი მშვიდად ეფლობოდნენ ხლისტურ, მასობრივ ორგიებში.
განსაკუთრებული ზეგავლენა წესების შესახებ სწავლებაზე იქონია სინოდალური ეკლესიის დამოკიდებულებამ სხვაგვარადმორწმუნეთა კონფესიებთან. მათ სრულიად ქმედითად ჩათვალეს კათოლიკეების, ანგლიკანების, სომხების და სხვა მწვალებლური ეკლესიების ნათლობები. წესების შესახებ სწავლება ნაყოფიერი ნიადაგი გახდა ეკუმენიზმის მწვალებლობის აღმოსაცენებლად. და მართლაც, თუკი ქრისტეანები დაყოფილები არიან რაღაც გარეგანი ნიშნებისა თუ წვრილმანების გამო, გზა მათი გაერთიანებისკენ ძალზედ მარტივია. საკმარისია თანდათანობით გაუქმდეს ეს დაძველებული დანაშრევები: "ობრიადები", "ადამიანური გადმოცმები", "ვიწროკულტურული ტრადიციები" და "ეროვნული თავისებურებები".
ამ მიმართებით ძალზედ სიმბოლურია მართლმადიდებელი და ანგლიკანური ეკლესიების დაახლოება XIX საუკუნის მიწურულისა და XX საუკუნის დასაწყისში. მრავალრიცხოვანი სასულიერო დელეგაციების გარდა, რომლებსაც ერთმანეთში ცვლიდნენ ანგლიკანები და სინოდალური ეკლესიის წარმომადგენლები, ზოგიერთ ადგილებში ერთობლივი ღვთისმსახურებებიც კი ჩატარდა. ასე მაგალითად, სინოდის სპეციალურმა წარმომადგენელმა, ეპისკოპოსმა ინოკენტი ალიასკინელმა, ლონდონში, სადაც ის ანგლიკანურ ღვთისმსახურებას ესწრებოდა, აკურთხა ანგლიკანელი მლოცველები და იქ, ინგლისურ ენაზე ქადაგებაც წარმოსთქვა. მან ასევე აუწყა წმ. სინოდს, რომ "უფლება მისცა ორივე ეკლესიის მღვდლებს მისიის შორეულ პუნქტებში ამ ეკლესიათა წარმომადგენლებისთვის აღასრულონ ღვთისმსახურებანი" ("разрешил священникам обеих церквей в отдаленных пунктах миссии совершать богослужения для членов этих церквей").
თუმცა, არა მარტო წმ. სინოდი და მისი სპეცწარმომადგენელი დაუახლოვდა ანგლიკანებს. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო თავისი წარმომადგენლის პირით აცხადებდა, რომ საჭიროების შემთხვევაში ანგლიკანელ მღვდელს შეუძლია ზიარება მისცეს მართლმადიდებელ ერისკაცს. ამ დროს, ანგლიკანური ეკლესია საწეჩვეულებო ბუტაფორიის აპოთეოზს წარმოადგენს. ამ ეკლესიას ჰყავს იერარქია, რომელიც მღვდლებისა და ეპისკოპოსებისგან შედგება, მაგრამ თვით მღვდლობის საიდუმლოს უარყოფს.
ანგლიკანურ ტაძრებში ხატები დაშვებულია, მაგრამ თვით ხატთაყვანისცემა აკრძალულია. ღვთისმსახურების დროს გამოიყენება სამღვდლო შესამოსელი, აღესრულება მუხლმოყრები და პირჯვრისწერაც კი - მაგრამ, ეს ყოველივე მხოლოდ კულტურული ტრადიციის თავისებურებად არის აღიარებული.
ანგლიკანურ ეკლესიაში ლიტურგიაც კი არსებობს. მაგრამ ის მიაჩნიათ "ობრიადად" - ლამაზ, ქრისტეანულ ცერემონიად. თანაც, როგორ არის შესაძლებელი ანგლიკანური ლიტურგია იყოს ჭეშმარიტი ევქარისტია, თუკი თვით სახელმწიფოს მეთაური (იგულისხმება მონარქი - მთარგმნ.), კორონაციის დროს ფიცს დებს: "გულწრფელად ვფიცავ ღმრთის წინაშე იმაში... რომ ზიარების საიდუმლოში არ აღესრულება პურისა და ღვინის გარდაქმნა ქრისტეს ჭეშმარიტ ხორცად და სისხლად". მიუხედავად ამისა, ანგლიკანური ზიარება სრულიად მისაღებად იქნა მიჩნეული მართლმადიდებელი ქრისტეანისთვის.
ძნელია თქვა რა პოლიტიკური მიზეზები შეიძლება ჰქონდეს ანგლიკანური და სინოდალური "მართლმადიდებლობის" დაახლოვებას. უეჭველია მხოლოდ ის, რომ ამ დაახლოების უმთავრესი საღვთისმეტყველო საფუძველი გახდა "სწავლება წესის, როგორც გარსის შესახებ", რომელსაც ორივე ეკლესია აღიარებს.
XIX საუკუნის მიწურულს და XX საუკუნის დასაწყისს, სინოდალურ ღვთისმეტყველთა შორის გაიშალა დისკუსია წესის შეცვლის შესაძლებელი საზღვრებისა და მიმართულებების შესახებ. ასე, მაგალითად, ერთნი მიიჩნევდნენ, რომ ნათლობის საიდუმლოს შესრულების დროს სამგზისი შთაფლვა, სამგზისი დასხმა სამგზისი პკურება და დასველებული კოვზის შუბლში სამგზის ჩარტყმა თანაბარმნიშვნელოვანია. სხვები, უფრო ლიბერალური ღვთისმეტყველები ამტკიცებდნენ, რომ თვით წყალი, ნათლობის საიდუმლოში, არ არის აუცილებელი კომპონენტი, მის მაგივრად შეიძლება სხვა ნივთიერების, მაგალითად, ნავთის გამოყენებაც.
არანაკლებ მხურვალე დავას იწვევდა ლიტურგიკული "ობრიადები". განსწავლული კაცები არჩევდნენ საკითხს, შეიძლება თუ არა აფუებული პური შეიცვალოს უფუარი ან შავი პურით. ზოგიერთი, რომელიც გარეგნულ ფორმებს მეორეხარისხოვნად მიიჩნევდა, იმასაც კი ამტკიცებდა, რომ შეიძლება ღვინო და პური ბურახითა და კარტოფილით შეიცვალოს.
ეს დავები დღემდე გრძელდება. პირჯვრისსაწერ თითბს თუ განსაკუთრებული როლი არ ენიჭება, ასკვნის ზოგიერთი, მაშინ რატომ არ უნდა დავრთოთ ნება პირჯვარი გადაიწერონ ბრანწით? მასშიც შეიძლება დავინახოთ რაიმე საღვთისმეტყველო განმარტება. დისკუსიის შედეგები შეაჯამა მისიონერმა ნ. გრინიანკინმა. მისი აზრით, რასაც მხარი სხვა მეცნიერებმაც დაუჭირეს, წეს-ჩვეულებები - ეს არის დოგმატების გარეგანი გარსი და ისინი ისევე შეიძლება შევცვალოთ, როგორც ადამიანი იცვლის "პიჯაკს, ხიფთანს და ა. შ. ადგილისა და გარემოების გათვალისწინებით".
XX საუკუნეში სწავლებამ წეს-ჩვეულებათა შესახებ მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა სინოდალური "მართლმადიდებლობის" მემკვიდრე ეკლესიის კანონიკურ და დოგმატურ დადგენილებებში. ასე, მაგალითად, ერთდროულად რამოდენიმე ახალმოწესეობრივმა ეკლესიამ აღიარა ძველი და ახალი წეს-ჩვეულებები თანაბარმნიშვნელოვნად და სამოციქულო წარმომავლობის მქონედ. პირველად ეს გააკეთეს 1928 წელს, პატრ. ტიხონის (კატაკომბური ეკლესია) მიმდევრებმა, შემდეგ 1929 წელს. რუსეთის ოფიციალური ეკლესიის სინოდმა, მიტრ. სერგი (სტრაგოროდსკის) მეთაურობით, 1971 წელს რუსეთის ოფიციალური ეკლესიის მოსკოვის საპატრიარქოს კრებამ და 1974 წელს, რუსეთის საზღვარგარეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის კრებამ.
მითითებული გადაწყვეტილებების სრულიად კანონზომიერია, რადგან ღვთისმეტყველ გრინიანკინის ლოგიკის მიხედვით, ძველი ხიფთანი თანამედროვე ლაბადის თანასწორია, მიუხედავად იმისა, რომ ეს უკანასკნელი უფრო მოდურია (მოცემულ შემთხვევაში ახალმოწესეები იმ გზას დაადგნენ, რომელიც გაკვალა ლათინურმა ეკლესიამ. ჯერ კიდევ უნიის შემუშავების დროს ვატიკანი აღიარებდა "აღმოსავლური" და "დასავლური" წეს-ჩვეულებების თანაბარმნიშვნელობას).
ჩვენს დღეებში თვალსაჩინო ახალმოწესე ღვთისმეტყველებს წეს-ჩვეულება ამა თუ იმ რელიგიური იდეის კულტუროლოგიურ და ესთეთიკურ გარსად მიაჩნიათ. ასე მაგალითად, მიტროპოლიტი (აწ უკვე პატრიარქი) კირილე (გუნდიაევი) აცხადებდა: "მღვდელმსახურთა შესამოსელი, ტაძრების ფორმა და საეკლესიო ჩვეულებები - ადამიანური კულტურის წარმონაქმნია..." ("Одежда священнослужителей, форма храмов и церковные обряды – есть производные человеческой культуры...").
სამართლიანობისთვის აღვნიშნავთ, რომ ახალმოწესე ღვთისმეტყველთა ნაწილი გრძნობდა და დღესაც გრძნობს წეს-ჩვეულებათა შესახებ მათი ეკლესიის სწავლების არასრულფასოვნებას: "ჩვენ გადაჭრით უარვყოფთ ტერმინს "ობრიადი", როგორც არასრულს, ლოგიკურად განუსაზღვრელს და უწიგნურს" ("Мы решительно отбрасываем термин "обряд" как весьма неполный, логически безграмотный и неопределенный". (Мистерия и обряд. Православная Русь. 1940. № 3.), "ძნელია გაავლო ზღვარი საიდუმლოებებსა და წეს-ჩვეულებებს შორის, რადგან მათი მეშვეობითაც გარდამოვალს მადლი. ამასთან, მათი შესრულების პირობები იგივეა, რაც საიდუმლოთა" ("Трудно провести грань между таинствами и обрядами, через которые также преподаются благодатные дары. К тому же условия их совершения бывают те же, что и для святых таинств"(еп. Александр Семенов-Тяншанский. Православный катихизис. 1990. Издание РПЦ МП.)
მოსკოვის საპატრიარქოსა და რსმე-ს ზოგიერთ სიმბოლურ და საღვთისმეტყველო წიგნში შეიძლება შევხვდეთ სრულიად მართლმადიდებლურ სწავლებებს საიდუმლოთა და მღვდელმსახურებათა შესახებ. მაგრამ, სამწუხაროდ, ისინი მხოლოდ ქაღალდზე არსებობენ და არავითარ როლს არ თამაშობენ ამ ახალმოწესე ეკლესიათა კანონიკურ და საღვთისმსახურებო ცხოვრებაში.
რუსეთის ეკლესიის განხეთქილების შემდეგ ჭეშმარიტი, მართლმადიდებლური სწავლება საეკლესიო საიდუმლოთა და მღვდელმსახურების შესახებ შენარჩუნებულია მხოლოდ ძველმორმუნეთა შორის. საკმაოდ ვრცელი ნაშრომი მიუძღვნა ამ საკითხს ფილოსოფიის მეცნიერებათა დოქტორმა მ. ო. შახოვმა. ძველმორწმუნეთა მრავალ აპოლოგეტურ ნაშრომებზე დაყრდნობით ავტორი თანამიმდევრულად და დამაჯერებლად ამტკიცებს წმიდა მამათა სწავლების დაცულობას და ურყევობას ძველმორწმუნეთა შორის: "ძველმოწესეობრივ ლიტერატურაში არაერთხელ და დეტალურად არის განხილული სწავლება ჭეშმარიტების გამოხატვის სხვადასხვა მეთოდების შესახებ... განსხვავებით თანამედროვე რაციონალური ინტელექტუალიზმისგან, რომლისთვისაც იდეალურის უმაღლეს ფორმას წარმოადგენს სიტყვიერად გამოხატული აზროვნება, ხოლო სულის ქმედების გამოხატვის ყველა არავერბალურ ფორმას გააჩნია დაქვემდებარებული და მეორეხარისხოვანი მნიშვნელობა. ძველმორწმუნეობისთვის, რომელმაც მემკვიდრეობით მიიღო ტრადიციულ-მართლმადიდებლური მსოფლმხედველობა, დამახასიათებელი იყო სულიერი არსის განხორციელების სხვადასხვა ფორმათა ურთიერთმიმართების სხვა გაგება (Шахов М. О. Старообрядческое мировоззрение. М. 2001. С. 113).
ეს პოზიცია გამოხატულია თითქმის ყველა ძველმართლმადიდებლურ თხზულებაში, "დიაკვნის პასუხებიდან დაწყებული ეპ. არსენის (შვეცოვის) თხზულებებით დამთავრებული.
მდგომარეობა იცვლება XX-იანი წლების დასაწყისში. ტერმინი "ობრიადი" (წესი), "ძველმოწესეობა" და მართლმადიდებლობისთვის უცხო, სხვა გაგებანი მტკიცედ მკვიდრდება ძველმართლმადიდებელ ქრისტეანთა შორისაც. ამაზე უდიდესი შეშფოთებით უთითებდნენ იმდროინდელი მწიგნობრები (ამ ტერმინში იგულისხმებიან ე. წ. "начетчики", განათლებული და განსწავლული ადამიანები, რომლებიც იცავდნენ ძველმორწმუნეობას - მთარგმნ.). ასე მაგალითად, ცნობილი მეცნიერი ნ. ზავოლოკო უთითებდა, რომ ტერმინი "ძველმოწესეობა", რომელიც სამოქალაქო ლექსიკონში ეკატერინე მეორის დროს შემოვიდა, აცარიელებს ძველმართლმადიდებლობის არსს, შეჰყავს ის სინოდალური, საღვთისმეტყველო პოზიციის ჩარჩოებში, რომელიც ერთმანეთს უპირისპირებს ძველ და ახალ "ობრიადებს".
ტერმინ "ობრიადის" ახალ, არამართლმადიდებლურ წარმომავლობაზე უთითებდა ფ. ე. მელნიკოვიც: "სიტყვა - "ობრიადი" - არის არაეკლესიური ტერმინი, ის უცხოა საეკლესიო-ლიტურგიკული ტერმინოლოგიისთვის" (Мельников. Ф. Е. Краткая история древлеправославной церкви. Барнаул. БГПУ. 1999. с. 18).
სამწუხაროდ, ჩვენს დღეებში ტერმინ "ობრიადით" გადატენილია ძველმართლმადიდებლური ლიტერატურა. იშვიათად ვინმე თუ შეეცდება თავი მოარიდოს ამ სიტყვას. არადა, გვმართებს ვიცოდეთ, რომ მთელი 2000 წლის განმავლობაში მართლმორწმუნე ქრისტეანები მშვიდად და უპრობლემოდ არსებობდნენ ამ მწვალებლური ტერმინის გარეშეც. ეკლესიის მამები ყველა საეკლესიო მოქმედებას უპირატესად საკუთარ სახელს არქმევდნენ. განმაზოგადებელი მნიშვნელობით, ამგვარ ტერმინებად გამოიყენებოდა სიტყვები: საიდუმლო, მღვდელმოქმედება, იდუმალქმედება, განგება (чин), თანამიმდევრობა (последование) და სხვა მრავალი.
ზოგიერთი თანამედროვე ქრისტეანი მიიჩნევს, რომ სიტყვა "ობრიადში" ისინი გულისხმობენ სხვა, მართებულ აზრს. ეს უკიდურესად მცდარი აზრია. და საქმე აქ იმაში კი არ არის, რომ ტერმინი "ობრიადი" სქოლატიკური, რაციონალისტური ღვთისმეტყველების პროდუქტია, არამედ იმაში, რომ ის ატარებს არამართლმადიდებლურ აზრობრივ დატვირთვას, ის აღნიშნავს გარსს, მორთულობას, სულგამოცლილ გარეგან მოქმედებას.
როგორი აზრიც არ უნდა მივცეთ ტერმინს "ობრიადი", ნებისმიერი არამართლმადიდებლის საზოგადოებაში ის გაგებული იქნება თავისი თავდაპირველი (ახალმოწესეობრივი) გაგებით. როდესაც ჩვენ ამ სიტყვას ვიყენებთ დისკუსიებსი, საღვთისმეტყველო შრომებსა და სტატიებში, ვცილდებით მართლმადიდებლურ პოზიციას და გადავდივართ უცხო, მწვალებლური ღვთისმეტყველების მოედანზე, სადაც ჩვენს გაგებას უკვე ვერავინ შეძლებს.
განსაკუთრებით შემაშფოთებელია ის, რომ ეს "ობრიადული" ტერმინოლოგია ნელ-ნელა, მაგრამ მეთოდურად იწვევს ძველმართლმადიებელ ქრისტეანთა დოგმატური ცნობიერების გადაგვარებას. თუ ძველად ძველმორწმუნეები სრულიად შეგნებულად ავლებდნენ ზღვარს მართლმადიდებლურ ღვთისმსახურებას, საეკლესიო საიდუმლოებებსა და არამართლმადიდებლურ "ობრიადებსა" და რიტუალებს შორის, დღეს ეს შეგრძნება იკარგება. მრავალი მიიჩნევს, რომ ძველი "ობრიადები" ახალზე უკეთესია, მხოლოდ იმითი, რომ ისინი ძველია, და არა იმითი რომ მათ გააჩნიათ სხვაგვარი ონტოლოგიური ბუნება.
"ობრიადების" შესახებ გამხრწნელი სწავლების მოქმედება განსაკუთრებით ძლიერად ვლინდება XX საუკუნის მიწურულს. ასე, მაგალითდ, მრავალი ბეზპოპოვცური თემი, რომელმაც უკვე დაკარგა მართლმადიდებლური მსოფლმხედველობა, აქტიურად უერთდება ახალმოწესეთა თემებს, რომლებმაც უფლება მისცეს მათ შეენარჩუნებინათ ძველი "ობრიადები - გარსები". ეს პოზიცია ნათლად გამოჩნდა ისეთი თვალსაჩინო ბეზპოპოვეცი მწიგნობრების თხზულებებში, როგორებიც იყვნენ პიმენ სოლოვიევი, და იოანე მიროლუბოვი. ზოგიერთ მსგავს თემში სწავლება "ობრიადების' შესახებ შეეხეო არა მარტო დოგმატურ, არამედ საეკლესიო ცხოვრების საღვთისმსახურებო მხარესაც.
ყოფილ სალოცავებში, ამჯერად კი ნიჟნი ტაგილის ედინოვერცულ თემში მსახურობენ მღვდლები, რომლებიც თავიანთ მსახურებაში იყენებენ, როგორც ძველ, ასევე ახალ "ობრიადებს". იმის შემდგ, რაც სწორად და თანამიმდევრულად იმსახურებენ "ძველმოწესეთა" ეკლესიაში, ისინი მიდიან ნიკონიანურ ტაძრებში, იცვამენ ახალმოწესეთა საეკლესიო შესამოსელს და სინდისის ყოველგვარი ქენჯნის გარეშე იწყებენ პეშვით (სამი თითით) პირჯვრისწერას.
საბედნიეროდ, სწავლებას "ობრიადის" შესახებ ჯერ კიდევ არ შეუცვლია ძველმართლმადიდებლობის დოგმატური და საღვთისმსახურებო განაწესი. სხვა ქრისტეანული თემისგან განსხვავებით, ძველმორწმუნეობა დღემდე იცავს ღმრთისთაყვანისცემის ურთიერთისგან განუყოფელ სულიერ და მარტერიალურ გამოხატულებებს. მიუხედავად ამისა, ობრიადის შესახებ სწავლების "მცოცავი" ექსპანსია ყოველწლიურად მატულობს. იმისთვის, რათა თავიდან ავიცილოთ ქრისტეანობისთვის უცხო, მწვალებლური ტერმინი "ობრიადი" (რიტუალი, ცერემონიალი), უნდა დავუბრუნდეთ საეკლესიო საიდუმლოთა სამოციქულო და წმიდა მამათა განმარტებებს. მტკიცედ უნდა გვახსოვდეს, რომ თუკი საეკლესიო წიაღში შემოვუშვებთ პროტესტანტულ-ნესტორიანულ სწავლებას "ობრიადის" შესახებ, არა მარტო წმიდა წერილის უარმყოფლები, არამედ ჩვენს ეკლესიაში წმიდად დაცული ძველი საეკლესიო გადმოცემების არაფრისმთქმელ და უაზრო ბუტაფორიად ამღიარებლები აღმოვჩნდებით!
და, მართლაც, მრავალს რელიგიური და საეკლესიო ცხოვრება ამ ჩვეული და თითქმის მშობლიური ცნების გარეშე ვერ წარმოუდგენია. ტერმინით "წესი" აჭრელებულია ძველმოწესეებისა და ახალმოწესეების, კათოლიკეებისა და უნიატების, ანგლიკანებისა და ლუთერანების, ინდუისტებისა და კერპთაყვანისმცემლების სტატიები.
არადა, ამ დროს, სულ რაღაც ასი წლის წინათ, ტერმინი "წეს-
წმიდა მამათა სწავლებაში მრავლად მოიპოვება ქრისტეანულ საიდუმლოთა და მღვდელმოქმედებათა ონტოლოგიური არსის სრულიად კონკრეტული განმარტებები. ისინი ეფუძნებიან მატერიალურისა და სულიერის განუყოფელ ერთობას, ღმრთისთაყვანისცემის შინაგანი არსისა და გარეგანი ფორმის ჰარმონიულ თანხმიერებას, ადამიანის ღმერთთან ურთიერთობის ფორმის უცვალებლობასა და ერთიანობას.
ასე მაგალითად, წმ. იოანე ოქროპირი ამბობს: "ღმერთმა თავისი სიბრძნის სიღრმით, ადამიანს, რომელიც შემოსილია ხილული სხეულით, ნივთიერი, ხელშესახები და ხილული ფორმით გადასცა თავისი მადლი. რადგან ადამიანი, ანგელოზთა მსგავსად, მარტოდენ სულიერი არსი რომ ყოფილიყო, ღმრთის მადლის მისააღებად ნივთიერი და გრძნობისმიერი ნიშნები აღარ იქნებოდა საჭირო, მაგრამ რაკიღა სხეულით არის შემოსილი ადამიანი, ამ ხილული და გრძნობითი ფორმების გარეშე ღმრთის მადლის მიღება არ ძალუძს" (დიდი კატეხიზმო).
იგივეს ბრძანებს წმ. სიმეონ თესალონიკელიც: "რადგან ორი ბუნებისგან ვართ შედგენილნი, ანუ სულსა და სხეულს ვგულისხმობ, ღმრთისმსახურებაც ორმხრივი (სულიერ-
წმ. იოანე დამასკელი: "რადგან ხილული და უხილავი, ანუ სულიერი და გრძნობისმიერი ბუნებისგან შევდგებით, შემოქმედსაც ორმაგად მივაგებთ თაყვანს" ("Св. Иоанн Дамаскин. Точное изложение православной веры. Спб. 1894. С 217).
წმ. დიონისე არეოპაგელი წერს: "ღვთაებრივი ნათელი სხვაგვარად არ აღმოგვიბრწყინდება თუ არა მრავალგვარი წმიდა და საიდუმლო საფარველით, რომელიც მამობრივი მზრუნველობითა და განგებით ჩვენი ბუნებისადმი არის შეთანაწყობილი" (Дионисий Ареопагит. О небесной иерархии. Сатис. Спб. 1995. С.4). იგივეს წერენ სხვა წმიდა მამები და საეკლესიო მოძღვრები, ამ აზრს ავითარებს მთელი ძველი, ქრისტეანული პრაქტიკა, მსოფლიო და ადგილობრივი კრებების დადგენილებები.
ამგვარად, ჩვენ გაგვაჩნია სრულიად ცალსახა და მკაფიო მართლმადიდებლური სწავლება საიდუმლოთა, მღვდელმოქმედებათა და ღმრთისთაყვანისცემის სხვა ფორმათა შესახებ. ჯერ-
საეკლესიო საიდუმლოთა მართლმადიდებლური სწავლება რევიზიას პირველად ე. წ. "კათოლიკურ" ეკლესიაში დაუქვემდებარეს. ლათინური ეკლესიის ღვთისმეტყველების ერთ ერთი უმთავრესი ინსტრუმენტი გახდა სქოლასტიკა, რომელიც მეთოდოლოგიის საფუძვლად იყენებს რა რომაულ სამართალს, ქრისტეანულ მსოფლმხედველობას ანტიკურ ფილოსოფიასთან აზავებს. მკაცრი და დიფერენცირებული სისტემატიზაციისკენ სწრაფვამ შექმნა რაციონალური, იურიდიული და თვით მატერიალური საღვთისმეტყველო სისტემის წანამძღვრები. მცდელობამ, ყოველივეს მისცემოდა რაციონალური, მათემატიკურად გათვლილი განმარტება, რომაელმა ღვთისმეტყველებმა მოახდინეს ქრისტეანული ღმრთისმსახურების პრეპარირება და გაჰყვეს ის ორ კატეგორიად, რომელთაც თავ-
"მთავარისა" და "მეორეხარისხოვნის", სულიერისა და მატერიალურის ერთმანეთისგან გამოყოფით სქოლასტიკოსებმა შექმნეს პირობა ღმრთისთაყვანისცემა დაყოფილიყო გარეგან და შინაგან ფორმებად, ანუ გარსად (ე. წ. წესად) და შინაარსად.
მიუხედავად იმისა, რომ გარსი გადაიყვანეს მეორეხარისხოვან კატეგორიაში, ლათინმა ღვთისმეტყველებმა მაინც სრულიად არ მოსწყვიტეს ის მის შინაარსს. თუმცა, გარეგან ფორმათა ეს გამოყოფა, მისი აღიარება შეუძლებელია არ ასახულიყო პაპისტური ეკლესიის ცხოვრებაზე. ამ ეკლესიის მრავალმა მღვდელმოქმედებამ და საიდუმლომ დაკარგა სამოციქულო ფორმა. ასე, მაგალითად, ერისკაცებს აუკრძალეს ქრისტეს სისხლით ზიარება, გააუქმეს სამგზისი შთაფლვა ნათლისღების საიდუმლოში, რომელიც წყალდასხმით შეცვალეს, შემდეგ კი მიპკურება დაამკვიდრეს, შეიცვალა პირჯვრისწერის სახეც.
ლათინურ რომში წარმოქმნილმა სწავლებამ "წეს-
პროტესტანტული ეკლესიების უმეტესობის საეკლესიო მღვდელმოქმედებას, შინაგან რწმენასთან შედარებით, გააჩნია მხოლოდ სიმბოლური, მეორეხარისხოვანი, ანუ რიტუალურ-
წესების შესახებ სწავლების ასეთმა განვითარებამ აიძულა პროტესტანტიზმი გადაეხედა საიდუმლოთა აღსრულების ფორმებისა და მათი რაოდენობისთვის. ლუთერანებმა ჩათვალეს, რომ ისეთი საიდუმლოებანი, როგორიცაა მირონცხება, ხელდასხმა, პირჯვრის გამოსახვა, მეტანიები და სხვა, ქრისტეს სწავლების დამახინჯების, ეროვნული წეს-
საბოლოოდ, პროტესტანტებს მხოლოდ ორი "წესი" შერჩათ -
პროტესტანტული სწავლება წესების შესახებ შეესატყვისებოდა დასავლური, ჰუმანიტარული მსოფლმხედველობის განვითარებას. რაციონალისტურმა ცნობიერებამ ეკლესიას მოაკლო მისტიკური სისავსე და ის ერთგვარ თეატრად გარდააქცია, რომელშიც მღვდლები არიან მსახიობები, რომლებიც სამღვდლო და ზნეობრივ ჭეშმარიტებებს განასახიერებენ პუბლიკისთვის მისაწვდომი ფორმებით. თანაც, ეს ფორმები წლიდან წლამდე სახეს იცვლის, მარტივდება და სულ უფრო ღებულობს უბრალო რიტუალის, ცერემონიის და წესის სახეს.
წესების შესახებ რაციონალისტურმა, უტილიტარულმა სწავლებამ ის მეტად მიმზიდველი გახადა მთელი "განათლებული" მსოფლიოსთვის. ამის საუკეთესო დასტურია რუსეთის ისტორიის ახალი ეპოქა, რომელიც იმპერატორმა პეტრე პირველმა დაიწყო. პატრიარქ ნიკონისა და მეფე ალექსი მიხეილის ძის საეკლესიო რეფორმამ შეარყია ღმრთის თაყვანისცემის მართლმადიდებლური ფორმების სიმტკიცე. მოახდინა საეკლესიო სიძველის მანამდე შეუვალი, უდავო და ურყევი ავტორიტეტის დევალვაცია, მოახდინა მისი დისკრედიტაცია და გზა გაუხსნა მომდევნო საეკლესიო მოდერნიზაციასა და რელიგიური ცნობიერების სეკულარიზაციას.
მეთვრამეტე საუკუნის დასაწყისში გაბატონებული ეკლესია "უწმინდესი" სინოდისა და მთელი თავისი იერარქიის ავტორიტეტზე დაყრდნობით ღებულობს პროტესტანტულ სწავლებას წესების შესახებ, რაც საფუძვლად დაედო ახალ განაწესს ეკლესიის შესახებ, ანუ, ე. წ. "სულიერ რეგლამენტს" ("Духовный регламент"), რომელსაც 1720 წელს ხელი მოაწერა ექვსმა მიტროპოლიტმა, 12 ეპისკოპოსმა, 48 არქიმანდრიტმა. იგივე პოზიცია აისახა სხვა კანონიკურ დოკუმენტებშიც.
ასე, მაგალითად, დოკუმენტში "Правда воли монаршей" აწესებს მონარქის ძალაუფლებას, რომელსაც უფლება აქვს შეცვალოს სამოქალაქო და საეკლესიო წესები, შეცვალოს ტანისამოსი, მშენებლობის სტილი, დღესასწაულთა, ქორწინებათა, დაკრძალვათა და სხვა რიტუალთა ფორმები ("Могуществу монарха .. надлежат всякие обряды гражданские и церковные, перемены обычаев, употребление платьев, домов строения, чины и церемонии в пированиях, свадьбах, погребении и прочая и прочая").
სინოდის მიერ 1721 წელს მიღებულ "შემგონებითი პუნქტები" ("Увещательные пункты") სწავლება წესების შესახებ ასეა ნათქვამია, რომ უმნიშვნელო საგნებს განეკუთვნება საეკლესიო წესები და ცერემონიები, რომლებიც ძველად არც არსებობდნენ, არამედ დროთა განმავლობაში დამკვიდრდა ღვთისმოსაობის განსამტკიცებლად, ზოგიერთი მათგანი შეიცვალა, ზოგიც დარჩა ("К средним вещам принадлежат церковные обряды и церемонии, которые искони не были, но по времени благочинно введены, иныя и переменены, иныя же и оставлены").
იმისთვის, რათა ქრისტეანებს არავითარი ეჭვი არ დარჩენოდათ ახალი სწავლებასთან მიმართებაში, სინოდმა გამოსცა უამრავი მითითება, სადაც ეს სწავლება წესების შესახებ მრავალი მაგალითით განიმარტებოდა. ასე მაგალითად, საბოლოოდ გამართლებულ იქნა ლათინური წყალდასხმითი ნათლობა. სინოდის კურთხევით გამოცემულ წიგნში "Истинное оправдание правоверных христиан крещением поливательным во Христа крещаемых" ნათქვამია, რომ ნათლობის ფორმას აბსოლუტურად არ გააჩნია არსებითი მნიშვნელობა (იგივეს ასწავლიან დღევანდელი რუსულ-
წიგნში "Увещательные пункты" ("შეგონებითი პუნქტები") წერია, რომ თურმე ეკლესიისთვის არასოდეს ჰქონია მნიშვნელობა პირჯვრისსაწერი თითების წყობა ორთითიანი იქნებოდა თუ სამთითიანი ("Церковь образ перстосложения и двуперстный и трехперстный имела за вещь среднюю"). თუმცა, ამ მტკიცებულების ფონზე, მეტად უცნაურია ოფიციალური, ნიკონიანურ-
შევნიშნავთ, რომ პროტესტანტული სწავლება წეს-
ეპისკოპოსად ხელდასხმამდე მცირე ხნით ადრე პროკოპოვიჩი თავის მეგობარ ი. მარკევიჩს წერდა: "შეიძლება გსმენია, რომ საეპისკოპოსო ხელდასხმაზე გამომიძახეს. ეს პატივი ისე მაბრკოლებს, თითქოსდა ველური მხეცების საჯიჯგნად ვიყო განწირული. საქმე იმაშია, რომ ჩემი სულის საუკეთესო ძალებით, სულის სიღრმემდე მძულს მიტრები, საკოსები, კვერთხები, სასანთლეები, სასაკმევლეები და ამგვარი ბავშვური თავშესაქცევები. მიუმატე ამას უზარმაზარი და ცხიმიანი თევზები".
გ. ვ. ფლოროვსკის აზრით არქიეპისკოპოსი თეოფანე თავისი შეხედულებებით "ეკუთვნის 17-
სინოდალური ეკლესიის ისტორიის შემდგომი განვითარება ხელს უწყობდა წეს-
საეკლესიო ქონების ეკატერინესეულმა სეკულარიზაციამ სახელმწიფოს სასარგებლოდ საბოლოოდ წაართვა სინოდალურ ეკლესიას თვითმყოფადობა და სასულიერო დასი საეკლესიო ჩინოვნიკებად, სახელმწიფო მღვდელმსახურებად, სამოქალაქო მდგომარეობის რეგისტრატორებად გარდააქცია...
საეკლესიო საიდუმლოთა შესახებ მართლმადიდებლური სწავლება წესების შესახებ პროტესტანტულ სწავლებად საბოლოოდ მოსკოვის მიტროპოლიტ პლატონის დროს გადაიქცა. მან გააგრძელა თეოფანე პროკოპოვიჩის მიმართულება და მოახდინა საეკლესიო ცნობიერების კიდევ უფრო ფართე სეკულარიზაცია.
მიტროპოლიტ პლატონის მოღვაწეობით აღფრთოვანებული ეკატერინე მეორე თავის მეგობარ ათეისტ ვოლტერს წერდა: "იმის დასამტკიცებლად, რომ პლატონი მიწიერია დამიდასტურა იმ ფაქტმა, რომ როდესაც ის გამოდიოდა თავისი ბაღიდან, ხოლო თავადის ასული გალიცინა მივიდა მასთან კურთხევის მისაღებად, პლატონმა მოწყვიტა ვარდი და მისით აკურთხა იგი".
მიტროპოლიტი პლატონი გამოირჩეოდა საკმაოდ ლიბერალური შეხედულებებით და საკმაოდ მშვიდად უყურებდა ყველა სახის "ობრიადს". მის თხზულებებში შეიმჩნევა უკვე არა ინტუიტიური ან ნასესხები, არამედ სრულიად გააზრებული დაპირისპირება მღვდელმსახურების ფორმასა და შინაარსს შორის. ის მიიჩნევდა, რომ საიდუმლოთა და ღვთისმსახურებათა გარეგნულ ფორმას არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს და "საეკლესიო გადმოცემათა ნებისმიერი ცვლილება" ქრისტეანულ სწავლებას ვერაფერს დააკლებს.
დაუშვა რა ედინოვერცობაში ძველი "ობრიადების" შესრულების შესაძლებლობა, მიტროპოლიტი პლატონი მიიჩნევდა, რომ ნებისმიერი წესი თავის თავად ადამიანური კულტურის წარმონაქმნია. ამასთან, პროტესტანტული ღვთისმეტყველების საუკეთესო ტრადიციების სტილში არც ერიდებოდა საღმრთო გადმოცემის კრიტიკას: "ქრისტეს რწმენის ყველა ჭეშმარიტების დამტკიცებისთვის ქრისტეანი ღვთისმეტყველისთვის საკმარისია მხოლოდ ღმრთის სიტყვა, ან ძველი და ახალი აღთქმის წერილი, მაშინ როდესაც "რასკოლნიკი"... ღმრთის სიტყვის თანასწორად აღიარებს კრებათა კანონებს და საეკლესიო მოძღვართა სწავლებებს, ყოველგვარ იგავ-
მაშ ასე, შეიძლება სრული დარწმუნებით განვაცხადოთ, რომ 18-
1) მღვდელმსახურების ერთობისა და იპოსტასთა განუყოფლობის მართლმადიდებლური გაგებას უპირისპირდება გარეგნულისა და შინაგანის გაყოფის სქოლასტიკა: "სხვაა შინაგანი, სულიერი საქმე და სხვა გარეგანი გამოხატულება". არსებითად ეს განყოფა ლოგიკური გაგრძელებაა კონსტანტინოპოლის არქიეპისკოპოს ნესტორის სწავლებისა, რომელიც იესუ ქრისტეს ღმერთკაცობრივ ბუნებაში განუყოფელ ერთობას დასაშვებად არ მიიჩნევდა და არ აღიარებდა.
2) ღმრთისთაყვანისცემის გარეგანი ნიშნები გამოიყოფა ცალკეულ ფილოსოფიურ-
3) კნინდება ღვთისმსახურების საღმრთო ონტოლოგია, "ობრიადების" გამოჩენა მიეწერება ადამიანებს: "საეკლესიო წეს-
4) "ობრიადების" ნორმატივიზაცია, მათი შეცვლა და გაუქმება საეკლესიო იერარქიის პრეროგატივა ხდება, ზოგჯერ კი სახელმწიფო ხელისუფლებისაც კი: "მონარქის ძალაუფლებას შეუძლია... გააუქმოს ყოველგვარი წესი, როგორც სამოქალაქო, ასევე საეკლესიო".
5) უარყოფილია საეკლესიო გადმოცემის ავტორიტეტი, განსაკუთრებით იქ, სადაც ის არ ეთანხმება მღვდელმთავრობის თანამედროვე თვალსაზრისს კანონიკური სამართლისა და ღმრთისმსახურების ფორმების საკითხებში.
სწავლება "წესის" შესახებ გახდა მძლავრი დესტრუქციული ძალა, რომელმაც დაანგრია რუსეთის გაბატონებული ეკლესიის ლიტურგიკული, კანონიკური და ზნეობრივი სივრცე. ის თანდათანობით საეკლესიო ცხოვრების ყველა სფეროში შეიჭრა და შეცვალა მღვდელმსახურთა და ერისკაცთა მსოფლმხედველობა, გზა გაუხსნა ღვთისმსახურებისა და საიდუმლოთა აღსრულების პროფანაციას.
იმის შემდეგ, რაც აღიარა, რომ "ობრიადები", "ცერემონიები" და "კანონები" სრულებითაც არ ეხებიან საქმის არსს და "ძველთაგანვე უცნობია", სასულიერო დასი, სინოდალური მღვდელმთავრებიდან დაწყებული, შტატგარეშე მღვდლებით დამთავრებული, საეკლესიო გადმოცემებს მოეკიდა როგორც პირად ქონებას, რომელსაც შეგიძლია უქნა ის, რაც კი მოგესურვება.
ამიერიდან ყოველ უმეცარ მღვდელს შეეძლო თავის გემოზე "ეჭრა და ეკერა", ანუ შეეცვალა და შეემოკლებინა ნებისმიერი საეკლესიო-
მკრეხელობითაა აღსავსე თვით ახალი მღვდელმსახურების "ობრიადული" ფორმები, მაგალითად, პირჯვრისწერისა და კურთხევის გაცემისა. საღმრთო სჯულის სახელმძღვანელოებში პირჯვრისწერის მაგალითად მოჰყავთ ე. წ. "გადმობრუნებული ჯვარი", ხოლო მრავალ მღვდელსა და მღვდელმთავარს "ძალა არ ჰყოფნის" პირჯვარიც კი გამოისახოს ნორმალურად და მხოლოდ მოხრილი ხელისგულის იქნევს ჯვრის ნიშნად, რასაც უბრალო ერში "დათვის თათს" უწოდებენ.
საეკლესიო ღვთისმოსაობის დევალვაცია ნაკლებად აღელვებს საეკლესიო ხელისუფლებას, რადგან განა შეიძლება მოშურნეობა გამოიჩინო და იდავო საეკლესიო წესზე იქ, სადაც ეს ჩვეულება არის "უმნიშვნელო", "გარეგანი" და ნაკლებად არის დაკავშირებული ქრისტეანულ სარწმუნოებასთან და შინაგან რელიგიურ შეგნებასთან?!
19-
19-
იმისთვის, რათა გამოსულიყვნენ ისტორიული და საღვთისმეტყველო ჩიხიდან და როგორმე გაემართლებინათ "ძველი" წესების შეცვლა "ახლით", სინოდალური ეკლესიის ღვთისმეტყველებმა დაიწყეს ღმრთისთაყვანისცემის ფორმების ვოლუნტარისტული ტრანსფორმაციის შესაძლებლობის ისტორიული დასაბუთების ძიება.
ახალგაზრდა საეკლესიო არქეოლოგიამ, რომელსაც ჯერაც არ გააჩნდა კვლევის ნორმალური მეთოდოლოგია და სისტემატიზაცია, წესების შესახებ მოძღვრების მომხრეებს ხელში მისცა, ერთის შეხედვით, მათი სიმართლის უდავო მტკიცებულებები. ასე მაგალითად, ლიტურგიის ძველი ვარიანტები: მოციქულთა დადგენილებების ლიტურგიები, იაკობ მოციქულის ლიტურგია, მოციქულ მარკოზის ლიტურგია, სომხეთის განმანათლებელ წმ. გრიგოლის ლიტურგია და სხვა მსგავსმა მასალებმა, ზოგიერთ მკვლევარს მისცა მიზეზი ევარაუდა, რომ ქრისტეანული კანონის განვითარება მიმდინარეობდა "ძველის" შეცვლითა და მის ნაცვლად ახალი ლიტურგიების "მოფიქრების" გზით.
პირველად ეს ფსევდომეცნიერული და მკრეხელური აზრი გამოჩდნა არქიეპისკოპოს დიმიტრი როსტოველის ნაშრომებში. თავის პოპულარულ წიგნში "Розыск о раскольничьей брынской вере" ის წერდა: "წმიდა ბასილი დიდმა, საყოველთაო ეკლესიის სვეტმა და მოძღვარმა, მიატოვა მოციქულ იაკობის ლიტურგია, დაწერა თავისი და გადასცა ის ყველა ეკლესიას, მის შემდეგ კი წმიდა იოანე ოქროპირმა დაწერა თავისი ლიტურგია, რომელსაც დღემდე ვგალობთ და ასევე მისცა ეკლესიებს".
ჩააფრინდნენ რა ამ იდეას, სინოდალური ეკლესიის ღვთისმეტყველთა, მეცნიერთა და მისიონერთა მთელი არმია სკურპულოზურად ეძიებს, არჩევს და ზოგჯერ აყალბებს საეკლესიო ისტორიის პრეცენდენტებს, რომლის დროსაც ძველი გადმოცემები იცვლებოდა ახლით, ერთი წესს ცვლიდა სხვა წესი და ა. შ. ყველაზე უდავო ფაქტებად, "მოფიქრებულ", ახალ ლიტურგიებთან ერთად, მათ "აღმოაჩინეს": წმ. ძღვენის ხელიდან მიღების შეცვლა კოვზით, ეპისკოპოსებისთვის ცოლების ყოლის ნებართვის არსებობა ძველ ეკლესიაში, შემდეგ კი ამ ჩვეულების გაუქმება, წინადაცვეთის არსებობა ზოგიერთ ქრისტეანულ ეკლესიაში, ცვლილებები დაკრძალვისა და ქორწინების წეს-
ამ ძიებათა მსვლელობისას, ასევე შეიქმნა ე. წ. თითების წყობის ევოლუციური განვითარების თეორია. იმის შემდეგ, როგორც ეს დამტკიცდა, სამი თითით პირჯვრისწერას არაფერი ჰქონია საერთო არც მოციქულებთან და არც წმიდა მამებთან, მეცნიერებმა შეიმუშავეს ჰიპოთეზა, რომლის მიხედვითაც პირჯვრისსაწერი თითების წყობა თურმე თანდათანობით იცვლებოდა. დოგმატთა ცვალებადობისა და ევოლუციის პაპისტური თეორიის მსგავსი ეს ჰიპოთეზა თითების წყობის შეცვლას უკავშირებდა ახალი, ქრისტეანული დოგმატების გამოჩენას (ან გამოვლენას). მათი აზრით, პირველდაწყებითი ერთი თითით პირჯვრისწერა თითქოსდა გამოხატავდა ერთი ღმრთისადმი რწმენას, უფრო გვიანდელი ორი თითი -
წესის თეორიის საღვთისმეტყველო და ისტორიული საფუძველი აღფრთოვანებით უნდა მიეღო რუსეთის უმაღლეს საზოგადოებას. ისედაც მატერიალისტურად და რაციონალისტურად განწყობილმა, რუსეთის თავადაზნაურობამ და ინტელიგენციამ არა მარტო მიიღო ადამიანის სულიერი ცხოვრების გარეგან და შინაგან სფეროებად განყოფა, არამედ წესის შემდგომი მოდერნიზაციაც მოითხოვა. ძველი ოპონენტები -
იმ დროის თვალსაჩინო მეცნიერები მოუწოდებდნენ არა მარტო უარი ეთქვათ დამყაყებული წესთმორწმუნეობისთვის, არამედ საერთოდ უკუეგდოთ საწესჩვეულებო ნაჭუჭი. ასე, მაგალითად, ისტორიკოსი ვ. ო. კლუჩევსკი თავის მონუმენტალურ ნაშრომში "რუსეთის ისტორიის კურსი" ("Курс русской истории") ამტკიცებდა: "დრო და დრო, ოდესღაც, ეს დანაშრევები ("ობრიადები" -
და მართლაც, მთელი XIX საუკუნის განმავლობაში რუსეთის იმპერიის ასობით მოქალაქემ უარი თქვა "დამყაყებული წესთმორწმუნეობისგან" და "რიტუალური ნაჭუჭისგან". ნაწვიმარზე ამოსული სოკოებივით გავრცელდნენ პროტესტანტული სექტები. სახაზინო "ნათლობის", "ქორწინების", "სასაკმევლის ქნევის", ძველმოდური სასანთლეებისა და სხვა "ობრიადულობისგან" გადაღლილმა რუსებმა მიაშურეს რელიგიურ საზოგადოებებს, რომლებსაც არ ახასიათებდათ გარეგნული "დანაშრევები", სადაც მათ შეეძლოთ ელოცათ "სულითა და ჭეშმარიტებით".
შტუნდისტები და ბაპტისტები ხალხს სთავაზობდნენ სტარცების გადმოცემებისგან განწმენდილ ახალ აღთქმას; ტოლსტოველები, სიუტაეველები და დუხობორები -
XIX საუკუნის რუსულ პროტესტანტიზმს გააჩნდა ძალზედ მნიშვნელოვანი თავისებურება, რომელიც განასხვავებდა მას დასავლური რეფორმაციისგან. დასავლური პროტესტანტიზმისგან განსხვავებით, რომლებიც პრინციპულად და შეუქცევად ზურგი აქციეს პაპისტურ ეკლესიას, ჩვენი თანამემამულე სექტანტები დიდი ხნის განმავლობაში გაბატონებული ეკლესიის ტაძრებში ლოცვას შესაძლებლად მიიჩნევდნენ.
განსაკუთრებით ეს ეხება შტუნდისტებს და ხლისტებს. როგორც ეს პოლიციის მიერ ჩატარებულმა საგამოძიებო პროცესებმა აჩვენა, სექტანტების უდიდესი ნაწილი სრულიად თავისუფლად და მშვიდად დადიოდა ოფიციალური ეკლესიის ტაძრებში, რადგან მიიჩნევდა, რომ იქ შესრულებული წეს-
სინოდალური მისიონერობის ორგანოებმა და პოლიციამ სპეციალური ინსტრუქციებიც კი გამოსცეს, რომელშიც რეკომენდაციებს იძლევიან აღნიშნოთ და აფიქსირონ ის მორწმუნეები, რომლებიც ხშირად დადიან აღსარებაზე, ეზიარებიან და რეგულარულად ესწრებიან საეკლესიო მსახურებას: "რადგან მართლმადიდებლურ ტაძრებში მისვლას და საეკლესიო საიდუმლოებებში მონაწილეობა არაფრად მიაჩნიათ, ისინი, მიუხედავად ამისა, არა თუ არ კრძალავენ, არამედ ურჩევენ კიდევაც სხვებს გარეგნულად მართლმადიდებელი ეკლესიის წევრებად მოაჩვენონ თავი და მონდომებაც კი გამოიჩინონ ტაძრებში ლოცვისას. ამიტომაც, ხლისტები, თითქმის ყოველთვის პირველი მიდიან საეკლესიო ღვთისმსახურებაზე" ("Считая посещение православных храмов и участие в таинствах Православной церкви делом безразличным, они, однако, не только не воспрещают, но даже советуют наружно принадлежать к Православной церкви и оказывать усердие в храмах. Поэтому хлысты почти всегда первыми являются на церковные богослужения") (Булгаков С. В. Православие: Праздники и посты. Богослужение . Требыв, раскоыл, ереси, секты. – М. : Современник, 1994. стр. 429 (Из "настольной книги для священно-
არცთუ იშვიათად, ამა თუ იმ სექტანტურ საზოგადოებათა სათავეში იდგნენ მოქმედი მღვდელმსახურები, ბერები და თვით მონასტრების წინამძღვრებიც კი. ცისკრის ლოცვის შემდეგ, სამრევლოში თუ საძმოში, ისინი მშვიდად ეფლობოდნენ ხლისტურ, მასობრივ ორგიებში.
განსაკუთრებული ზეგავლენა წესების შესახებ სწავლებაზე იქონია სინოდალური ეკლესიის დამოკიდებულებამ სხვაგვარადმორწმუნეთა კონფესიებთან. მათ სრულიად ქმედითად ჩათვალეს კათოლიკეების, ანგლიკანების, სომხების და სხვა მწვალებლური ეკლესიების ნათლობები. წესების შესახებ სწავლება ნაყოფიერი ნიადაგი გახდა ეკუმენიზმის მწვალებლობის აღმოსაცენებლად. და მართლაც, თუკი ქრისტეანები დაყოფილები არიან რაღაც გარეგანი ნიშნებისა თუ წვრილმანების გამო, გზა მათი გაერთიანებისკენ ძალზედ მარტივია. საკმარისია თანდათანობით გაუქმდეს ეს დაძველებული დანაშრევები: "ობრიადები", "ადამიანური გადმოცმები", "ვიწროკულტურული ტრადიციები" და "ეროვნული თავისებურებები".
ამ მიმართებით ძალზედ სიმბოლურია მართლმადიდებელი და ანგლიკანური ეკლესიების დაახლოება XIX საუკუნის მიწურულისა და XX საუკუნის დასაწყისში. მრავალრიცხოვანი სასულიერო დელეგაციების გარდა, რომლებსაც ერთმანეთში ცვლიდნენ ანგლიკანები და სინოდალური ეკლესიის წარმომადგენლები, ზოგიერთ ადგილებში ერთობლივი ღვთისმსახურებებიც კი ჩატარდა. ასე მაგალითად, სინოდის სპეციალურმა წარმომადგენელმა, ეპისკოპოსმა ინოკენტი ალიასკინელმა, ლონდონში, სადაც ის ანგლიკანურ ღვთისმსახურებას ესწრებოდა, აკურთხა ანგლიკანელი მლოცველები და იქ, ინგლისურ ენაზე ქადაგებაც წარმოსთქვა. მან ასევე აუწყა წმ. სინოდს, რომ "უფლება მისცა ორივე ეკლესიის მღვდლებს მისიის შორეულ პუნქტებში ამ ეკლესიათა წარმომადგენლებისთვის აღასრულონ ღვთისმსახურებანი" ("разрешил священникам обеих церквей в отдаленных пунктах миссии совершать богослужения для членов этих церквей").
თუმცა, არა მარტო წმ. სინოდი და მისი სპეცწარმომადგენელი დაუახლოვდა ანგლიკანებს. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო თავისი წარმომადგენლის პირით აცხადებდა, რომ საჭიროების შემთხვევაში ანგლიკანელ მღვდელს შეუძლია ზიარება მისცეს მართლმადიდებელ ერისკაცს. ამ დროს, ანგლიკანური ეკლესია საწეჩვეულებო ბუტაფორიის აპოთეოზს წარმოადგენს. ამ ეკლესიას ჰყავს იერარქია, რომელიც მღვდლებისა და ეპისკოპოსებისგან შედგება, მაგრამ თვით მღვდლობის საიდუმლოს უარყოფს.
ანგლიკანურ ტაძრებში ხატები დაშვებულია, მაგრამ თვით ხატთაყვანისცემა აკრძალულია. ღვთისმსახურების დროს გამოიყენება სამღვდლო შესამოსელი, აღესრულება მუხლმოყრები და პირჯვრისწერაც კი -
ანგლიკანურ ეკლესიაში ლიტურგიაც კი არსებობს. მაგრამ ის მიაჩნიათ "ობრიადად" -
ძნელია თქვა რა პოლიტიკური მიზეზები შეიძლება ჰქონდეს ანგლიკანური და სინოდალური "მართლმადიდებლობის" დაახლოვებას. უეჭველია მხოლოდ ის, რომ ამ დაახლოების უმთავრესი საღვთისმეტყველო საფუძველი გახდა "სწავლება წესის, როგორც გარსის შესახებ", რომელსაც ორივე ეკლესია აღიარებს.
XIX საუკუნის მიწურულს და XX საუკუნის დასაწყისს, სინოდალურ ღვთისმეტყველთა შორის გაიშალა დისკუსია წესის შეცვლის შესაძლებელი საზღვრებისა და მიმართულებების შესახებ. ასე, მაგალითად, ერთნი მიიჩნევდნენ, რომ ნათლობის საიდუმლოს შესრულების დროს სამგზისი შთაფლვა, სამგზისი დასხმა სამგზისი პკურება და დასველებული კოვზის შუბლში სამგზის ჩარტყმა თანაბარმნიშვნელოვანია. სხვები, უფრო ლიბერალური ღვთისმეტყველები ამტკიცებდნენ, რომ თვით წყალი, ნათლობის საიდუმლოში, არ არის აუცილებელი კომპონენტი, მის მაგივრად შეიძლება სხვა ნივთიერების, მაგალითად, ნავთის გამოყენებაც.
არანაკლებ მხურვალე დავას იწვევდა ლიტურგიკული "ობრიადები". განსწავლული კაცები არჩევდნენ საკითხს, შეიძლება თუ არა აფუებული პური შეიცვალოს უფუარი ან შავი პურით. ზოგიერთი, რომელიც გარეგნულ ფორმებს მეორეხარისხოვნად მიიჩნევდა, იმასაც კი ამტკიცებდა, რომ შეიძლება ღვინო და პური ბურახითა და კარტოფილით შეიცვალოს.
ეს დავები დღემდე გრძელდება. პირჯვრისსაწერ თითბს თუ განსაკუთრებული როლი არ ენიჭება, ასკვნის ზოგიერთი, მაშინ რატომ არ უნდა დავრთოთ ნება პირჯვარი გადაიწერონ ბრანწით? მასშიც შეიძლება დავინახოთ რაიმე საღვთისმეტყველო განმარტება. დისკუსიის შედეგები შეაჯამა მისიონერმა ნ. გრინიანკინმა. მისი აზრით, რასაც მხარი სხვა მეცნიერებმაც დაუჭირეს, წეს-
XX საუკუნეში სწავლებამ წეს-
მითითებული გადაწყვეტილებების სრულიად კანონზომიერია, რადგან ღვთისმეტყველ გრინიანკინის ლოგიკის მიხედვით, ძველი ხიფთანი თანამედროვე ლაბადის თანასწორია, მიუხედავად იმისა, რომ ეს უკანასკნელი უფრო მოდურია (მოცემულ შემთხვევაში ახალმოწესეები იმ გზას დაადგნენ, რომელიც გაკვალა ლათინურმა ეკლესიამ. ჯერ კიდევ უნიის შემუშავების დროს ვატიკანი აღიარებდა "აღმოსავლური" და "დასავლური" წეს-
ჩვენს დღეებში თვალსაჩინო ახალმოწესე ღვთისმეტყველებს წეს-
სამართლიანობისთვის აღვნიშნავთ, რომ ახალმოწესე ღვთისმეტყველთა ნაწილი გრძნობდა და დღესაც გრძნობს წეს-
მოსკოვის საპატრიარქოსა და რსმე-
რუსეთის ეკლესიის განხეთქილების შემდეგ ჭეშმარიტი, მართლმადიდებლური სწავლება საეკლესიო საიდუმლოთა და მღვდელმსახურების შესახებ შენარჩუნებულია მხოლოდ ძველმორმუნეთა შორის. საკმაოდ ვრცელი ნაშრომი მიუძღვნა ამ საკითხს ფილოსოფიის მეცნიერებათა დოქტორმა მ. ო. შახოვმა. ძველმორწმუნეთა მრავალ აპოლოგეტურ ნაშრომებზე დაყრდნობით ავტორი თანამიმდევრულად და დამაჯერებლად ამტკიცებს წმიდა მამათა სწავლების დაცულობას და ურყევობას ძველმორწმუნეთა შორის: "ძველმოწესეობრივ ლიტერატურაში არაერთხელ და დეტალურად არის განხილული სწავლება ჭეშმარიტების გამოხატვის სხვადასხვა მეთოდების შესახებ... განსხვავებით თანამედროვე რაციონალური ინტელექტუალიზმისგან, რომლისთვისაც იდეალურის უმაღლეს ფორმას წარმოადგენს სიტყვიერად გამოხატული აზროვნება, ხოლო სულის ქმედების გამოხატვის ყველა არავერბალურ ფორმას გააჩნია დაქვემდებარებული და მეორეხარისხოვანი მნიშვნელობა. ძველმორწმუნეობისთვის, რომელმაც მემკვიდრეობით მიიღო ტრადიციულ-
ეს პოზიცია გამოხატულია თითქმის ყველა ძველმართლმადიდებლურ თხზულებაში, "დიაკვნის პასუხებიდან დაწყებული ეპ. არსენის (შვეცოვის) თხზულებებით დამთავრებული.
მდგომარეობა იცვლება XX-
ტერმინ "ობრიადის" ახალ, არამართლმადიდებლურ წარმომავლობაზე უთითებდა ფ. ე. მელნიკოვიც: "სიტყვა -
სამწუხაროდ, ჩვენს დღეებში ტერმინ "ობრიადით" გადატენილია ძველმართლმადიდებლური ლიტერატურა. იშვიათად ვინმე თუ შეეცდება თავი მოარიდოს ამ სიტყვას. არადა, გვმართებს ვიცოდეთ, რომ მთელი 2000 წლის განმავლობაში მართლმორწმუნე ქრისტეანები მშვიდად და უპრობლემოდ არსებობდნენ ამ მწვალებლური ტერმინის გარეშეც. ეკლესიის მამები ყველა საეკლესიო მოქმედებას უპირატესად საკუთარ სახელს არქმევდნენ. განმაზოგადებელი მნიშვნელობით, ამგვარ ტერმინებად გამოიყენებოდა სიტყვები: საიდუმლო, მღვდელმოქმედება, იდუმალქმედება, განგება (чин), თანამიმდევრობა (последование) და სხვა მრავალი.
ზოგიერთი თანამედროვე ქრისტეანი მიიჩნევს, რომ სიტყვა "ობრიადში" ისინი გულისხმობენ სხვა, მართებულ აზრს. ეს უკიდურესად მცდარი აზრია. და საქმე აქ იმაში კი არ არის, რომ ტერმინი "ობრიადი" სქოლატიკური, რაციონალისტური ღვთისმეტყველების პროდუქტია, არამედ იმაში, რომ ის ატარებს არამართლმადიდებლურ აზრობრივ დატვირთვას, ის აღნიშნავს გარსს, მორთულობას, სულგამოცლილ გარეგან მოქმედებას.
როგორი აზრიც არ უნდა მივცეთ ტერმინს "ობრიადი", ნებისმიერი არამართლმადიდებლის საზოგადოებაში ის გაგებული იქნება თავისი თავდაპირველი (ახალმოწესეობრივი) გაგებით. როდესაც ჩვენ ამ სიტყვას ვიყენებთ დისკუსიებსი, საღვთისმეტყველო შრომებსა და სტატიებში, ვცილდებით მართლმადიდებლურ პოზიციას და გადავდივართ უცხო, მწვალებლური ღვთისმეტყველების მოედანზე, სადაც ჩვენს გაგებას უკვე ვერავინ შეძლებს.
განსაკუთრებით შემაშფოთებელია ის, რომ ეს "ობრიადული" ტერმინოლოგია ნელ-
"ობრიადების" შესახებ გამხრწნელი სწავლების მოქმედება განსაკუთრებით ძლიერად ვლინდება XX საუკუნის მიწურულს. ასე, მაგალითდ, მრავალი ბეზპოპოვცური თემი, რომელმაც უკვე დაკარგა მართლმადიდებლური მსოფლმხედველობა, აქტიურად უერთდება ახალმოწესეთა თემებს, რომლებმაც უფლება მისცეს მათ შეენარჩუნებინათ ძველი "ობრიადები -
ყოფილ სალოცავებში, ამჯერად კი ნიჟნი ტაგილის ედინოვერცულ თემში მსახურობენ მღვდლები, რომლებიც თავიანთ მსახურებაში იყენებენ, როგორც ძველ, ასევე ახალ "ობრიადებს". იმის შემდგ, რაც სწორად და თანამიმდევრულად იმსახურებენ "ძველმოწესეთა" ეკლესიაში, ისინი მიდიან ნიკონიანურ ტაძრებში, იცვამენ ახალმოწესეთა საეკლესიო შესამოსელს და სინდისის ყოველგვარი ქენჯნის გარეშე იწყებენ პეშვით (სამი თითით) პირჯვრისწერას.
საბედნიეროდ, სწავლებას "ობრიადის" შესახებ ჯერ კიდევ არ შეუცვლია ძველმართლმადიდებლობის დოგმატური და საღვთისმსახურებო განაწესი. სხვა ქრისტეანული თემისგან განსხვავებით, ძველმორწმუნეობა დღემდე იცავს ღმრთისთაყვანისცემის ურთიერთისგან განუყოფელ სულიერ და მარტერიალურ გამოხატულებებს. მიუხედავად ამისა, ობრიადის შესახებ სწავლების "მცოცავი" ექსპანსია ყოველწლიურად მატულობს. იმისთვის, რათა თავიდან ავიცილოთ ქრისტეანობისთვის უცხო, მწვალებლური ტერმინი "ობრიადი" (რიტუალი, ცერემონიალი), უნდა დავუბრუნდეთ საეკლესიო საიდუმლოთა სამოციქულო და წმიდა მამათა განმარტებებს. მტკიცედ უნდა გვახსოვდეს, რომ თუკი საეკლესიო წიაღში შემოვუშვებთ პროტესტანტულ-
__________________________________________
* ამ სტატიის ამოცანას არ წარმოდგენს წეს-ჩვეულებათა შესახებ აღმოჩენილი მტკიცებულებების ისტორიული და საღვთისმეტყველო ღირებულებების გამოკვლევა, მაგრამ არ შეგვიძლია თუნდაც ორიოდ სიტყვით არ აღვნიშნოთ თვით პრობლემის არსი. ლიტურგიის ერთადერთი ავტორი იყო ჩვენი უფალი იესუ ქრისტე. არც მოციქულებს, არც მოციქულ იაკობს ან იოანე ოქროპირს, ან ბასილი დიდს, ან სხვა წმიდა მამებს ეკლესიისა არანაირი ლიტურგია არ მოუფიქრებიათ. მათი დამსახურება იმაშია, რომ მათ მოახდინეს ლიტურგიკული მემკვიდრეობის სისტემატიზაცია, მოიყვანეს ის შესატყვისობაში ქრისტეანული ჰიმნოგრაფიის განვითარებასთან, საეკლესიო განაწესის თავისებურებებთან, მოაწესრიგეს ლოცვები, რომლებიც არსებობდნენ ზეპირი გადმოცემით. ცხადია, მათ არავითარ შემთხვევაში არ შეუცვლიათ, უარუყვიათ და აუკრძალავთ ევქარისტიასთან დაკავშირებული სამოციქულო გადმოცემა. ჭეშმარიტი მართლმადიდებლური სწავლების წმიდა გადმოცემის შინაგანი სიმწყობრე და თანამიმდევრულობა (ლოგიკურობა) მეცნიერულად დადასტურდა 20-21-ე საუკუნეებში. ისეთი სერიზული ლიტურგისტების შრომებმა, როგორებიც იყვნენ პროფესორები არქიმანდრიტი კიპრიან კერნი, ი. მანსვეტოვი, ა. დიმიტრიევსკი, ა. პოკროვსკი და სხვები, დაადასტურა ძველი, ევქარისტული კანონის უცვალებლობა და მთლიანობა, ლიტურგიის შესრულების პირობების, ანაფორისა და ეპიკლეზის ბირთვის იდენტურობი დაცვით. იგივე შეიძლება ითქვას დაკრძალვისა და ქორწინების ვითომცდა VIII-IX საუკუნეებში მოფიქრებული წეს-განგებების შესახებ, რადგან ქორწინების მღვდელმსახურება და მიცვალებულთათვის დაწესებული ლოცვები ჯერ კიდევ მოციქულთა დროიდან იყო ცნობილი. რაც შეეხება ეპისკოპოსთა ცოლიანობას, წინადაცვეთას და სხვა ამჯერად გაუქმებულ წეს-ჩვეულებებს, ძველად ისინი არსებობდნენ არა როგორც მოციქულთა გადმოცემები, არამედ როგორც დროებით, ისტორიული პირობებიდან გამომდინარე დაშვებული ჩვეულება. თანამედროვე მეცნიერებმა ასევე დაადგინეს, რომ კოვზის გამოყენება ზიარების დროს უფრო ადრეც იყო ცნობილი, ვიდრე ამას ვარაუდობდნენ XIX საუკუნეში. მისი საყოველთაო გამოყენება დაიწყო არა იმ მიზნით, რომ გაეუქმებინათ ან ერთი წესი მეორეთი შეეცვალათ, არამედ ზიარების სრულყოფის მიზნით. ამის შესახებ დღეს წერენ ეკლესიის ისტორიის ნებისმიერ სახელმძღვანელოში. რაც შეეხება პირჯვრისსაწერი თითების ევოლუციურ განვითარებას, მეცნიერებმა დღემდე ვერ იპოვეს მისი დამადასტურებელი სერიოზული მტკიცებულებები. არ არის აღმოჩენილი არც ერთი არქეოლოგიური ან იკონოგრაფიული ძეგლი, რომელიც დაადასტურებდა, მაგალითად, ერთი თითით პირჯვრისწერის ჩვეულებას. განსაკუთრებით წყალი შეუყენა ამ თეორიას წერილობითმა წყაროებმა, რომლებიც ადრე "ამტკიცებდნენ" სამი თითით პირჯვრისწერის სამოციქულო წარმომავლობას, ვიდრე ერთი თითისას.